1. Bo tshob mbe mat làʼ ne ke nghemte Nsi yi, ke mfute bàʼ ntsheṅ à ndù ke?

BO KE ndoʼ ndjoṅ mat neghemte Nsi làʼ bà Afrika fa à mbà tàʼ bàʼ ntsheṅ là. Num ntshoʼ tu i Nsi koʼ ntswe num bwe tùʼ i bo ywèt neta. Bon tsit nsi, ke bà ywèt lo, tse bo bʼà ghafàʼ Nsi ndeṅndeṅ nà, tswete nghebte mbeṅ bwe. Bà tà tse bo nàʼ ndja khwù tà mbwe, ndàʼ ndù, nke nkwimte tunndà tshob num nsitshʼà mbèn nke nzi tshùàlo ndù kʼa sàm ju ghùtni yub là, tswete ndieṅ tshen bon tsit nsi là mbume. Tsemoʼ bon tsit nsi mbà bà nsà, nka, bà tôge, tse ywèt tshob keg ntshùa tse ghafàʼ tse bo ghebte mbeṅ Nsi ndeṅndeṅ, mbà tse bà tà là, tswete yub à tun yen bàʼ ntsheṅ nà.

2. Tàʼ tànkùt ntùm ngô Afrika tshob à mbe ke, neloʼ ndàʼte mbà mat neghemte Nsi yi làʼ, tsho ntùm tsemoʼ ndà ghemte à?

² Tshen mat neghemte Nsi là lo loʼ neta ntsho yi ntùm tsemoʼ ndà ghemte Nsi ntùm ngô Afrika. Tàʼ tànkùt ntùm ngô Afrika num ntshob ndù: “neghù bemntù (mènkristô ke ze muslèm no) keʼ tshètte yeg ne ke nghemte tsheg nsi làʼ”.

3. A be beg à bin yen nunenùn mfà num ben bo be ntùm ndjù bà ywèl à yà?

³ Zit nenùn bèn mbe ntùm ze mat neghemte nsi làʼ bà Afrika à? Bibèl tshwèt nsoṅ be nunenùn mfà num ben bo be ntùm ndjù ywèt là.

4. Mbeʼyàm ndàghemte ndùb ndùb ntùm ngô Afrika temte ntswe ntshu ntshùʼ num zit ju à?

⁴ Mbumte ndà ghemte nsi tàt tse ndùb ntùm ngô Afrika, num mbem ndù Nsi num bwe; mbà ndù a bèn mbe tshùàben Nsi. Bibèl ke ntshob mfà num i à ndù: “a bʼà Nsi tsemoʼ nsi, mba Tshùàben tsemo” tshùaben Nsi zʼa zi neshu, nta mbèn nkhuni là. (Nebwôgte 10:17) Mbà bà Muslem num mbem ndù Nsi zʼa tshùà ndjoṅ tshu fa là num bwe. Geoffrey parrinda zʼa bʼà ngatswite ṅwàʼni mfà num ndzéndzé mat neghemte Nsi tsʼa be ntùm ngô Afrika là tshob ndù: “Mbeʼyàm ba Afrika nàʼ nke mbem à taʼ tshùàben Nsi, tà tsemoʼ nsi, mbe tà benntùn, mbe nganabte ndjoṅ nsitshàʼ fa”.

5. Mit ndèn bo num ndoʼ ndèn Nsi yi à?

⁵ Ke mbà nu nebèm Nsi sa ntùm ndjù là, neziʼte ndèn mèn ze Nsi be yi là keʼ Yoṅ ntsho tu mbeʼyàm benntùn kùaʼ mebwô. Mbwe ju neghù ngeleṅ zʼo tshwèt ndieg nelèn tàʼ mèn nà bʼà ne ziʼte ndèn lén se. Nseʼ num ju mbà lèn Nsi là, tshuʼ tu num netèt ndzèndzè mat neghemte Nsi. Ntùm ze bag tse bo num ntsieṅ ghwut tshob benkristôʼ là, bo num ntemte ndjoṅ yub fa nke ntsieṅ i à Nsi; juʼ ndù zʼa be “Nganeta là”. Bà Muslém ke ntsieṅ i yub à ‘Allahʼ. Nseʼ mum bag ben tse bo ghù à mat neghemte nsi làʼ là, mbà zit tumlàʼ lo ghù lén sʼa num ntsieṅ Nsi nganeta yi là. John S. Mbiti khite tàʼ buʼ ṅwàʼni se lén se be ntùm ntshob bà Nglisi ndù, Concepts of God in Africa là, ntùnte ndén Nsi mba ndén nkuʼni mi bo ke ntsieṅ Nsi yi ntùm nzènzè ntshob Africa là ntùm bwe, a tôg 500. Tshù tàʼ mfiʼ li: ntùm Ntshob yoruba, teṅ làʼ ngô Nigéria, bo ke ntsieṅ Nsi nganeta à ndù “Olodumare”.  Mbe taṅ làʼ bà kikuyu, (ngô Kenyia) bo nke ntsieṅ Nsi nganeta à ndù: “Ngaï”; mbe teṅ làʼ bà Zulu (ngô AfriKa teṅ ntèn) bo nke ntsieṅ Nsi nganeta à ndù: “Ünkulunkulu”.

6, 7. Lén Nsi bʼà we, be nghù à ndùke kà ndèn i à?

⁶ Tughwut Nsi tshob à ndùke mfà num lén se à? Ngeleṅ ze Nsi nàʼ ntshob Mosé ndù a nèn sô bon Israél ntùm ngô Egipto là, Mosé lo bèttʼé ndù: “Be kwate ndjàb ndù me nèn ndonni ntsin mbwe bon Israél ntshob bo ndù: ‘Nsi mbwetà tsin bèn ntum àm mbeṅ binʼ; a be ze bo bèttʼàm ndù ‘lén se bʼà we?ʼ Mbà me nsi bùnte bo à ndùke?”​—Netume 3:13.

⁷ Nsi bèn mbùnte Mosé ndù: “Tshù ju zʼo nsi tshob bon Israél li: ‘Yehôva, Nsi mbwetà tsine . . . bèn ntum àm bin.ʼ Tshù lén sàm nà num ngeleṅ ke mi, mbèn mbe keki se ne loʼ nke nkhwimtʼàm yi num zwieṅ zwieṅ.” (Netume 3:15) Sen lén Nsi li ndù “Yehôva.” num ntùm Bibèl ntôgte yoṅ 7000, ke mbʼa nàʼ mbe seʼ kum ndùmànjam, tsemoʼ ghatote Bibèl, be tote, mbàte koʼ lén Nsi “Yehôva” ndjab bà ndab nkhuʼni, mbà “Nsi”, ke “Tshùaben” bwe là.

8. Yehôva ke mfutʼà ke, mbèn nke mbètte ndù beg à bin ghù à ke kʼa nkondèn be à?

⁸ Nsi ke mfutʼà kùaʼ kelèn ju à? A bʼà tàʼ ywèle, mbe nganeta ntshùàte, ndù nghuàn i keʼ be bwe. (Nebwôgte 6:4; Isaya 44:6) Yehôva tshob Mosé ndù: “Me Yehôva Nsi o, me bʼa Nsi zʼa tshwèt mbètte ndù bo ke nghemtʼ à ndàʼ me; là.” Num neghù ndù be juʼ ju zʼa tshob là kùaʼ mebwô, a tshob à mbe, a be ze beg à bin tshwèt ndieg ndù Yehôva ko ndèn be là, mbʼa bwô ndù beg à bin ke nghemtʼà ndàʼ yi tùʼi. A keʼ bem mbe beg à bin feṅ i nsi, nèn nke nghemte moʼ ju ke moʼ mèn ghuà lo.​—Netume 20:3-5.

9. Num ke beg à bin nke ntshob mbe Yesu keʼ bʼà ngwàn Yehôva à?

⁹ Nelèn kuàʼ koʼ mèn ze Yesu be yi là bʼà neta tshuʼ tu ntùm ndjù sènni. Mbeʼyàm ntùm bag ben tse bo ke ntsieṅ ghwut tshob “benkristô” là, num mbem ndù Yesu ke mbʼà tàʼ mèn netèt ben tse bo num ntswite benntùn yi ndù bo temte ntu tshob tat, kà mbe “Nsi nelàn miegte” là. Là, Bibèl keʼ be tswite ndù ben tat bèn ntemte kà mbe tàʼ Nsi ntshùʼ. Bibèl keʼ bèn mbe tswite mbà ndù Yesu bʼa ndeṅndeṅ bo Yehôva; Tu ghwut Yesu tshob ndù: “Tà bʼà mèn ndùb, ntshùa àm.”​—Johané 14:28.

10. Yesu nàʼ nke ntswʼà yà, kà ndzi nseʼ num nsitshàʼ à?

¹⁰ Bibèl num ntswite ndù Yesu lo be seʼ tswe num nsitshàʼ mbà tàʼ mènntùnnyieṅtu là, ndù a nàʼ mbʼà tàʼ ywèt neta mfe kamànyem. Ndeṅndeṅ mbà Yehôva nàʼ mbom Adam bo Eva num nsitshàʼ là bʼà be mbʼa nàʼ nabte bon ywèt mfe kamànyem nà. Yesu bʼà mbwe ywèt Yehôva nàʼ mbom nà.​—Johané 17:5; Kolosé 1:15.

11. A nàʼ ntshùàtʼà ndùke, kà bo mbwe Yesu mbà tàʼ mènntùnnyieṅtu à?

¹¹ A be sènni à nghuàn nguʼ 2000 tà ntôgte, mbà Yehôva nàʼ ndoʼ yôg yen mén ywèt li ndjàb ntùm bem ménngon Maria, ze bo nàʼ mbe ke yoṅ ntàbtʼéʼ là. Gabriel, tàʼ angél, lo tshob Maria ndù: “O nsi be jùm, bwe mén màmdum zʼo nsi tswi lén se ndù Yésu là. A nsi bʼà mfen ngatô ndjù . . . Se Nufen ke nsi mii.”​—Lukas 1:31, 33. *

12. A zit ju nàʼ nghù mbe Yesu seʼ num nsitshàʼà?

¹² Ntshùate ndùlàlà, bo lo bwe Yesu, a khuʼ mbe ndùb mbèn nke ntswite benntùn ju ze Yehôva kô là, mba ndjoṅ tshu fa tsʼa yab nkàʼni ne zi mfàʼ là. Yesu lo tshob tàʼ ngobnàʼ ngô bà Roma ndù: “Tshù ju ze bo nàʼ mbwe àm num bwe mbèn nghù ndù me seʼ ntùm ndjù num bwe li: a bʼà ndù me seʼ nkwé nta nunenùne.” (Yohané 18:37) A be beg à bin tshùàte ndjem nebem ju ze Yesu nàʼ ntswite là, nziʼte ndèn nunenùn  mfà num ju ze Nsi kô, mba nkàʼni mi a fà là. A be beg à bin bèn ntshùàte ndjem bwe, nziʼte ndèn mbà bo num nghù kà Nsi mbem mèn nà.

13. Mbatte ju zʼa nàʼ nghù mbe Yesu sé num nsitshàʼ là bʼà ke?

¹³ Mbatte ju zʼa nàʼ mbèn nghù kà Yésu nseʼ ntùm ndjù là bʼà num ne fà yôg se ndoʼ ntshuʼ benntùn yàm yi. (Matio 20:28) A nàʼ nghù yen nà à num neloʼ nsôgte nukebwô ze be nàʼ nket num mbwe tà be Adam nà. Yen nà lo ghàʼ mànndze ndù be tshùà num bwe ndzi nghù yôg matmat. Ngantum Yohané, lo khite ndù: “Nsi lo kô ndjù neshu, kà mfà nkwi mén i ntshùʼ ndù mbà we lo zʼa bem i là, kʼa bi, là ndù à ghù yôg matmat.”​—Yohané 3:16.

14. (a) Ke zʼa nàʼ ntum Yesu ngeleṅ a nàʼ nkhwù mbà menntùnnyieṅtu à? (b) Yesu tswʼa num sit dieṅ mfe kamànyem sénni à?

¹⁴ Yesu lo khwù mbà tàʼ mènntùnnyieṅtu là, Nsi bem i num vù ntùm ywèle, a bèn ndjem mfe kamànyem. (Mfàʼ ghantum 2:32, 33) A lo be miegte Yehôva fà “netô, nkhuni, mba nufen yi, ndù ndjoṅ ndzwit benntùm fa ntùm ntshob ndzéndzé ke mfàʼ yi” (Daniel 7:13, 14) Bo nàʼ yuʼ Yesu, a bʼà tàʼ mfen neta; à bʼà mfen nufen Yehôva mfe kamànyem. A tùʼ me ndàʼndàʼ à seʼ laʼte ze neta num nsitshàʼ fa.

15. Ntùm zit ngeleṅ bo zit dùʼ ze ʼ bo nàʼ mbom bà angèl bwe à?

¹⁵ A keʼ bʼà ndàʼ Yehôva bo Yesu bèn nke ntswe ntùm ndjù ywèle. Yehôva lo bom tsemoʼ bon tse, tse ywèle: bà angèl. Gabriel zʼa nàʼ nèn tshwi nkhùn Maria là bʼà tàʼ i netèt bo. Bà angél nàʼ ke toʼte yôg sob à num nsitsbàʼ mbà se benntùnnyieṅtu là. Nsi lo bom yub bo be à mfe kamànyem, à ntswe màyàm kà ndzi mbom benntùn num nsitshàʼà. (Yob 38:4-7) Bà angèl bʼà ntu ntshuʼ ntshuʼ.​—Daniel 7:10.

16. Ke zʼa ghù kʼa ke bwô ndù ndzwit mènntùnnyieṅtu ke ghemte bà angélʼà?

¹⁶ Bétni angèl keʼ be kô ndù bo fà ghemte bo; num yoṅ bàà tse ngantum Yohané nàʼ nke ndieg ne fà ghemte bà angèl là, bo lo tshobtʼé, ntshob yi ndù: “Bàm nà! Kà ghù ndùlà! . . . Ghemte Nsi.”​—Apokalipse 19:10; 22:8, 9.

17. Ke zʼa ndàʼte ndù bà angél khuʼni ne kabte ghafàʼ Nsi, yen nà nke mfà ṅag be à num ke?

¹⁷ A tswe màyàm mbà bà Angèl Tshùàben, keʼ bèn ne seʼ mbwe ghabem Nsi num nsitshàʼà, mbà bo nàʼ nke nhgù ngeleṅ bo nàʼ nke nseʼ sô ghantum Yesu ndàtsha là. (Mfàʼ ghantum 5:18, 19) Ke mba ndùlàlà, a be ze beg à bin num ghemte Yehôva à mbà Ntshob mi, Bibèl, tshwèt ntswite be mbemi là, mbà be àʼ lèn nenùn ndù, neta ghafàʼ Nsi, bà Angèl tse mèn keʼ khuʼni neyen yub là, nsi kàbte be. Bibèl ntshob ndù: “Angél Yehôva dieṅ ben tse bo num mbwôg i là màʼ yub netèt bo, mbèn nke ndjwimte yub num ndjoṅ bag tse fa.” (Yobkwi 34:7; 91:11) Yen ju ze be lo ne ziʼte là ghù ne fite ntù be à num ke? Nummbe tshùegkèt ghakeban num ntùm ndjù ywèle, nke ndieg ne zwi be!

18. (a) Ke zʼa nàʼ nghù tàʼ angèl meṅte Nsi à? (b) Mit ndèn bo nàʼ mfà yen ngatatu angèl lʼà?

¹⁸ A ke bʼa ndjoṅ bà angèl fa nàʼ nke mbétni mbwe Nsi. Tsemoʼ lo keṅ ntùʼ ghatatu mbwe i.  Bo lo keṅ yub tughwut ntùʼ ghakebàn Nsi mba ghakebàn benntùn num nsitshàʼà. Num ke bo nàʼ nghù ndùlàlà à? Ndjoṅ ba angél fa tse Nsi nàʼ mbom nà, nàʼ mbʼà ghabétni, mba ben netsine. Ke mbà ndùlàlà, tàʼ i netèt tshen bon ywèt nelàn miegte là, lo kô ndù benntùnnyieṅtu ke ghemte mba yi ze; num ndùlàlà, a lo tshùb men nkwate nukebwô mi là neta. Bo nàʼ tùʼ ke ntsieṅ yen ywèt lʼà ndù Satan; mbagte ndù, “ngameṅte Nsi”. Moʼ lén se bʼà diabolo, mbagte ndù “ngasàʼndàm”, fe num yen ngeleṅ a nàʼ nsoṅ bwoṅ tatte tu Yehôva là.

19. Numke, ke bo mbà ndùke Satan nàʼ nghùtni Yob à?

¹⁹ Satan num nghùtni benntùnnyieṅtu, nghù bo tem ndjem i boa bo nke nta tu mbwe Nsi. Be loʼ tàʼ mfiʼ num ju zʼa nàʼ nghù bétni ngafàʼ Nsi, Yob là. Yob nàʼ mbʼà tàʼ ngankàb. A lo ghù ndjù mbwe 7000, Camél be 3000, nyàmnàʼ be 1000, zwikekwèn be 500. A lo ghù bon tse ntu ghem mba ghafàʼ màyàme. Satan lo bwôgmbwe nzwi ndjoṅ nyàm mba ndjoṅ ghafàʼ Yob fa. Mbe batte nghù “fetmbeṅ ndùb” shùm, nsà bàʼ, a ghwù num bon Yob ndzwite yub fa. Ndo num yen nà, Satan keg “nkhin kebwô, num Yob, a fél i netoʼ num ntun nkumi, nèn nkum netèt tu i.”​—Yob 1:3-19; 2:7.

20. (a) Nsi nàʼ ntshoʼ nkhu Yob mebwô num bemntù se à ndùke? (b) Ke mbà Yob nàʼ mbʼa ngabétni Nsi là, ke ze Satan nàʼ nghù mbeʼyàm tsemoʼ benntùn à?

²⁰ Ke mba yen tshùayàʼ nghùtni là seʼ num i là, Yob lo ke tshoʼ ntù i num Nsi. Num ndùlàlà, Yehôva lo ghù Yob yate mbèn “ntshwàʼte tshu Yob ndze bàà kà mfà yi.” (Yob 42:10) Neghù ndù Yob tshoʼ ntù i num Nsi lo seg satan; là, a lo loʼ fùte nsô mbeʼyàm tsemoʼ benntùn yi ndjem Nsi. Bibèl ntsob mbe: “Ndjoṅ ndjù fa nô à mum ze neta mèn kebwô.”​—1 Johané 5:19.

21. (a) Satan nàʼ ndàʼte ndù a tshwèt nkhù ntù ndù bo ke ghemtʼé à ndùke? (b) Yesu nàʼ nga neghemte satan à num ke?

²¹ Satan num ndieg ndù be ke nghemtʼà yi. Yen nekô Satan li ghwù leg num mieg be ntùm leṅte zʼa nàʼ nseʼ yi mbwe Yesu, a be sénni à nghuàn nguʼ 2000 là. Bibèl tshwèt nsoṅ be ndù: “Satan lo loʼ Yesu nèn yi num tu mbat zʼa sag neshu là, ndàʼte ndjoṅ nufen num nsitshàʼ yi fa mba nkhuni mi, ntshob yi ndù: ‘a be zʼo ghwù nsi mbwe àm, nghemtʼàm nà, mbà me nsi fà ndjoṅ tshen tshu li fa ghwùʼ” Yesu lo gha, ntshob yi ndù: “Satan, lo ndjem àm nène! Nummbe bo khite ndù: ‘o nsi ke ghwù nsi, ghemtʼà, Yehôva Nsi o, ke fàʼ à be ndàʼ yi tùʼ i.ʼ” (Matio 4:8-10) Yesu lo lèn ntshùʼ Yehôva Nsi miegte, ndùlàlà lo ghù a gha ke fàʼ ju ze Satan nàʼ nke nkô là.

22. Ke ze bà bebun nàʼ nghù zwit benntùnnyieṅtu à?

²² Tsemoʼ angél lo tem ndjem Satan boa bo temte nke mbàn Nsi. Tshen tshùegkèt angèl là bʼà ghakeban benntùn num nsitshàʼà. Bo bʼà ghatshùeg mbèn nghù ntù kebwô. A lo be mbwe, bo nke nghù tsemoʼ benntùn ghwù ketshob, mba mfùmieg. (Matio 9:32, 33; 12:22) Bo lo ke nkeg ngokèt num mbeʼyàm, nkeg bà tu tsemoʼo. (Matio 17:15, 18; Marko 5:2-5) Bo lo bèn nke nghùtni mbà bwônkeʼ.​—Lukas 9:42.

23. (a) Ke ze tshùegkèt ywètkebwô tshwèt mbètte ndù benntùn ke nghù bo à? (b) Ke ze Satan, boa bà bebun nàʼ ntènte yub ndù bo fà à?

²³ Ndeṅndeṅ mbà Satan nà, bà bebun num nkô ndù bo ke nghemte mba bo yub, mfeṅ mbʼa lo mbe bo àʼ gha mbe kʼà benntùn ke nghemte yub​—mbem ndù ghemte be à ndàʼ ze Jehôva​—tuʼ i là, bo num nkhù ntù num bwe, nke ndieg i khùà neta, mbèn nghù benntùn nke ndoʼ nefà ghemte bo à mbà nunenùn nà. Satan bo à bebun loʼ mfùm, tatte bo bwéʼte, nghù mbeʼyàm bem ne ke ghemte yube. Num yub tu, mbéʼyàm benntùn keʼ lèn ndù bo ke ghemtʼà Satan boa bebune. Ben màyàm lo ndèn ndù yub ndà ghemte ke nso nkhuʼni à Satan, mbà bo nsi juʼ kebwô neshu. Tshù ju zʼa ghù kà Bibèl nke ntshob ndù “tshu leʼte tse bà ngô ngô num nke mfà là, bo ke mfà à ba bebune ke bʼa Nsi.”​—1 Korintô 10:20.

24. Moʼ mànndze ze Satan yiʼte num bwe kà nke mfù benntùn nà bʼà zile?

²⁴ Moʼ tàʼ mànndze ze Satan boa bebun ghàʼ nte nge, benntùn nke nzin num bwe kà nke nghemte yub là, bʼà ne ke nsoṅ tatte mfà num feben. Ghù be yen ju ze Bibèl num ntswite mfà num yen bag i li là.