Keimon lidoun ariñahani

Keimon lidoun tila

Wéiriti lichú aau le aubei ladügǘn sélula le lánina lébini. Lamidangua sélula le lánina lébini anihein ADN ani aranseñu liña buidu. Ítara liña sélula burí le kamá hamuga aban “máhina” le asansirubalin katei le asaliragubei, kéiburi erei le huuti lun ibagari. Ani sun le huuti lun habagaridun burí sélula.

Le lariñagubei ibagari woun

Le lariñagubei ibagari woun

Geyegu waña lau burí katei gabagariti le áhüchübei, ánhingichubei, garahüñügua ligía ani adügati sun katei le lun wende lan Ubóu ani móubati. Uguñe weyu, gíbetimahali wasubudin lidan luáguti sun katei le gabagariti. Ka lariñagubei katei le woun luáguti lagumeseha ibagari? Ariha waméi.

Según larihíniwa sun katei genegeti adügǘwarügü lan ibagari. Ariñawagúati ítara haña lan sélula kei liraüraü ladiríyu le óundaragubei lun ñein lan ibagari. Wadagimanu le hadügübei sélula genegeti luma le tadügübei aban “fábürika” adügatiña lun gabagari lan sélula ani lun garahüñügua lan lun ñein lan ibagari. Gayaraati ladarirun katei burí hénrenguti le geyegu wau. Kei hénpulu, samina humá luagu lébini le ayusurubei tun fein láurügü aban liraüraü sélula gabagariti. Anhein wagoubaguagüda sélula le hani gürigia luma sélula le lánina lébini, genegeti sensiyu lan. Lau sun lira, lamidangua sélula le lánina lébini anihein ADN ani aranserúati buidu. Ítara liña sélula burí le kamá hamuga liraüraü “máhina” le asansirubalin katei le asaliragubei kei erei le ahuudubei lun ibagari. Dan le lagumuchun tidan aban sélula, aba lagumeserun darí lun araramagueina lan tuadigimari murusun murusun. Seremei lun katei le, aba lerederun lébini kamá hamuga larumuguña lan, íbini wínwanñu liña lan. Danya, layusurún lébini lun tañoundawagua fulúaru, ábaya lásaarun.

Barühaña sásaamu ha aturiahabaña siensia saragu irumu aturiaha ida liña lan tuadigimaridun sélula to lánina lébini. Lau sun lira, gíbegili habá lun gunfuranda hamani ida liña lan luadigimaridun sélula lidan hágubu gürigia. Ariñagati Ross King, máisturu tidan aban luban furendei íñutu to lánina Tecnológica Chalmers, Suesia: “Míbetiña biólogos lun haturiahani ida liña lan luadigimaridun aban katei sensiyuti kei lébini”.

Lárigiñe harihini lichú aau lidan ligaburi luadigimaridun aban katei sensiyuti kei lébini, ka hisaminanbei? Afiñetün san adügǘwarügü lan?

Lídangiñerügüñein ibagari liabin ibagari. Gaganati ADN molékula le unbei laguarúa nucleótidos. Anihein 3.200 míñunu nucleótidos lidan kada aban sélula lidan lúgubu gürigia. Nadagimeintiña aban lárigiñe aban lun lagibedagun enzimas luma burí proteína lidan sélula.

Ariñagatiña sásaamu ha aturiahabaña siensia, lun hamuga lóundaragun saragu míñunu nucleótidos lidan aban másiñati gayara lan hadügǘn ADN lídanrügü aban wéiyaasu. Lidan amu dimurei, siñati lasuseredun aban katei ítarati.

Le linarün katei madügüngiña aturiahatiña siensia ibagari lídangiñe le mabagaribei.

Móubati habagari gürigia. Móubati le gayara habéi gürigia adüga, kéiburi lun lagundaarun lau libagari sunsuinagubei lidan aban igaburi le siñá hamuti adüga amu burí katei le gabagariti. Subuditi woun ida liña lan louchúniwa, lirimichúniwa, aganbatiwa amuri, arihatiwa koloru luma burí fulasu. Ani adügatiwa, aransehani lubá ámuñegü, áluahatiwa giñe lun gasuuni lan wabagari. Anihán burí katei le luma burí amu adügübei lun gunda hamá gürigia le tímatimaati.

Ka hisaminanbei? Saliguarügüti san habagari gürigia lun werederun wínwanñu ani garahüñügua wagía? O aban san idewesei ibagari lúmagiñe Le adügübalin ibagari le unbei hínsiñe wamá?