Ir al contenido

Tatzʼetaʼ ri rucholajem

APÉNDICE

Rubʼiʼ ri Dios: ri nubʼij chuqaʼ ri rukusaxik

Rubʼiʼ ri Dios: ri nubʼij chuqaʼ ri rukusaxik

TABʼANAʼ utzil takanoj ri Salmo 83:18 chupam ri a-biblia. ¿Achike nubʼij re texto reʼ? La Biblia en kaqchikel central (2003), nubʼij: «Tabʼanaʼ ronojel reʼ richin nketamaj, chi ri abʼiʼ rat, Jehová, y chi kan xa xe rat yaqʼaton tzij pa ruwiʼ ri ruwachʼulew». E kʼo más biblias junan bʼaʼ nkibʼij rikʼin reʼ. Chuqaʼ e kʼo ri man nawïl ta ri bʼiʼaj Jehová chi kipam. Pa rukʼexel riʼ «Dios» o «Tataʼixel» nkibʼij. Ruma riʼ, ¿achike kʼo ta chi nilitäj chupam re texto reʼ? ¿Jun tzij o ja ri bʼiʼaj Jehová?

Rubʼiʼ ri Dios pa hebreo

Re texto reʼ nubʼij jun bʼiʼaj. Toq xtzʼibʼäx ri Ruchʼabʼäl ri Dios kʼo jun nimaläj bʼiʼaj xtzʼibʼäx kan chupam. Ri bʼiʼaj riʼ xtzʼibʼäx kikʼin ri tzʼibʼ hebreo: יהוה (YHWH). La Biblia en kaqchikel central, Jehová rubʼanon qa chi re ri bʼiʼaj riʼ. ¿La xa xe kami chupam jun wuj chi re ri Biblia nilitäj ri bʼiʼaj riʼ? Manäq. Más bʼaʼ nikʼaj chi re ri Biblia xtzʼibʼäx pa chʼabʼäl hebreo. Xa xe chupam ri tanaj riʼ jubʼama 7.000 mul nawïl chupam.

¿Kʼo rejqalem ri bʼiʼaj riʼ? Tqatzʼetaʼ ri padrenuestro, ri chʼonïk xukʼüt kan ri Jesucristo. Ja reʼ nubʼij: «Qatataʼ Dios ri at kʼo chi laʼ chi kaj, kan jantapeʼ ta kʼa xtnimirisäx ri loqʼoläj abʼiʼ» (Mateo 6:9). Jun chik qʼij toq ri Jesús xchʼon rikʼin ri Rutataʼ, xubʼij: «Kan xinqʼalajrisaj kʼa ri abʼiʼ chi ke ri achiʼaʼ ri xeʼayaʼ chwe» (Juan 17:6, CO). Rikʼin reʼ nqʼalajin chi kʼo ruqʼij rubʼiʼ ri Dios. We ke riʼ, ¿achike ruma e kʼo jujun chi ke ri xeqʼasan ri Biblia pa jun chik chʼabʼäl xkelesaj kan re bʼiʼaj reʼ?

Kaʼiʼ ruma. Nabʼey, e kʼïy winäq nkibʼij chi man ütz ta nqakusaj re bʼiʼaj reʼ ruma man qetaman ta achike rubʼeyal nsikʼïx. Ri ojer kan, ri chʼabʼäl hebreo man nukusaj ta ri a, e, i, o, u toq ntzʼibʼäx. Ruma riʼ wakami majun achike ta etamayon achike chi ke re tzʼibʼ reʼ yeyaʼöx kikʼin ri tzʼibʼ YHWH toq yesikʼïx. ¿La ruma kami riʼ man xtqakusaj ta rubʼiʼ ri Dios? Tqatzʼetaʼ ri bʼiʼaj Jesús. Toq ri Jesús xkʼojeʼ chi Ruwachʼulew, ri rubʼiʼ rikʼin bʼaʼ Yexuʼa o Yeʼoxuʼa rubʼeyal xsikʼïx. Wakami majun achike ta etamayon. Chuqaʼ wakami, ronojel Ruwachʼulew, ri bʼiʼaj Jesús kʼïy rubʼeyal ntzʼibʼäx chuqaʼ jujun chʼabʼäl kʼo rubʼeyal nsikʼïx. Stapeʼ man etaman ta achike rubʼeyal xsikʼïx rubʼiʼ ri Jesús, ri winäq man kaʼiʼ ta kikʼuʼx nkikusaj. Ke riʼ chuqaʼ ri qabʼiʼ röj, we yojbʼe jukʼan chik tinamït jun wi nqakʼaxaj ri qabʼiʼ pa kichʼabʼäl ri winäq. Ruma riʼ ri man qetaman ta achike qas rubʼeyal xsikʼïx rubʼiʼ ri Dios man nubʼän ta chi man ütz ta nqakusaj.

Rukaʼn ruma. Ri ojer kan, kʼïy chi ke ri judíos xkibʼij chi xajan nabʼij rubʼiʼ ri Dios. Chi rij ri naʼoj riʼ petenäq ri nelesäx kan rubʼiʼ ri Dios chupam ri Biblia. Re naʼoj reʼ xtzʼukutäj pe kikʼin ri judíos, ruma man pa rubʼeyal ta xqʼax chi kiwäch re pixaʼ reʼ: «Man tabʼij rubʼiʼ ri Jehová ri a-Dios, toq man pa rubʼeyal ta, ruma ri Jehová xtuyaʼ rutojbʼalil mak pa ruwiʼ ri winäq ri man pa rubʼeyal ta xtukusaj» (Éxodo 20:7, TNM).

Qitzij, ri texto nubʼij chi man ütz ta nqakusaj rubʼiʼ ri Dios toq man pa rubʼeyal ta. ¿Nel chi tzij reʼ chi man ütz ta nqakusaj stapeʼ pa rubʼeyal? Manäq. Konojel ri xetzʼibʼan pa hebreo ri Ruchʼabʼäl ri Dios e utziläj taq achiʼaʼ. Rijeʼ xkitaqej ri pixaʼ xuyaʼ ri Dios pa kiwiʼ ri israelitas. ¿Achike xkibʼän ri achiʼaʼ riʼ rikʼin rubʼiʼ ri Dios? Rijeʼ xkikusaj toq xkitzʼibʼaj ri Biblia. Jun tzʼetbʼäl chi rij reʼ. Ri salmos ri xekibʼixaj ri winäq xeyaʼon ruqʼij ri Dios, kʼo wi rubʼiʼ ri Dios chi kipam. Chuqaʼ ri Jehová xerutäq ri rusamajelaʼ richin xkitzijoj ri rubʼiʼ, rijeʼ xkibʼän ri xbʼïx chi ke (Salmo 148:5, 13). Ruma riʼ, röj ri rusamajelaʼ ri Jehová nqakusaj pa rubʼeyal ri rubʼiʼ, achiʼel xubʼän ri Jesús (Juan 17:26).

Kan itzel xkibʼän ri xeqʼasan ri Biblia pa jun chik chʼabʼäl, ruma xa choj jun tzij xkiyaʼ kan pa rukʼexel rubʼiʼ ri Dios. Reʼ rubʼanon chi ri winäq nkinaʼ chi man yetikïr ta yejel apo rikʼin ri Dios. Ja kʼa ri Biblia nubʼij chi tqakʼiytisaj ri qachibʼilanïk rikʼin ri Jehová (Salmo 25:14). ¿Xtabʼij kami awachibʼil chi re jun winäq ri nixta rubʼiʼ awetaman? Ke riʼ nubʼän toq man qetaman ta rubʼiʼ ri Dios. ¿Achike rubʼanik xtok qachibʼil we man qetaman ta chi Jehová rubʼiʼ? Chuqaʼ ri winäq ri man nukusaj ta rubʼiʼ ri Dios, man xtretamaj ta achike nubʼij ri rubʼiʼ. ¿Achike nubʼij ri bʼiʼaj Jehová?

Ri Dios xuqʼalajrisaj chuwäch ri Moisés. Toq ri Moisés xukʼutuj chi re achike rubʼiʼ, ri Jehová xubʼij: «Rïn xkinbʼeʼok ri ninwajoʼ rïn chi xkinbʼeʼok» (Éxodo 3:14, TNM). O achiʼel nubʼij ru-traducción ri Rotherham: «Rïn xkinbʼeʼok ri xtinwajoʼ xkinbʼeʼok rïn». Ri Jehová ntikïr nubʼän xa bʼa achike na ri najowatäj richin nubʼän ri nrajoʼ rijaʼ.

Xa ta rat yatikïr nabʼän ronojel ri nawajoʼ, ¿achike kami utzil xtabʼän pa kiwiʼ ri awachibʼil? We jun chi ke rijeʼ nuyaʼ jun itzel yabʼil chi re, rat xkatok jun aqʼomanel richin xtakʼachojrisaj. Chuqaʼ we kʼo jun ri majun rupwäq ta, rat yatok na wi jun bʼeyom, ke riʼ xtatoʼ. Ja riʼ nqajoʼ nqabʼän qonojel, ja kʼa man yojtikïr ta ruma xa oj winäq. Toq más natijoj awiʼ chi rij ri Biblia, xtqʼalajin chawäch chi ri Jehová ntikïr nubʼän ronojel richin nbʼanatäj ri nrajoʼ rijaʼ. Chuqaʼ nkikot nukusaj ri ruchuqʼaʼ pa kiwiʼ ri yeʼajowan richin (2 Crónicas 16:9). Ri man xtketamaj ta rubʼiʼ ri Dios man xtketamaj ta chuqaʼ ruwäch.

Nqʼalajin kʼa chi qawäch chi ri rubʼiʼ ri Dios kʼo chi nqïl chupam ri Biblia. Toq qetaman achike nubʼij ri bʼiʼaj Jehová y nqakusaj richin nqayaʼ ruqʼij, man kʼayew ta nubʼän chi qawäch yojjel apo rikʼin. *

^ parr. 3 We rat nawajoʼ nawetamaj más chi rij rubʼiʼ ri Dios chuqaʼ achike ruma nqakusaj toq nqayaʼ ruqʼij, ütz nasikʼij ri wuj El nombre divino que durará para siempre chuqaʼ ri Toʼïk richin nqʼax chawäch ri Ruchʼabʼäl ri Dios, tanaj 1. Reʼ kiwuj ruqʼalajrisanelaʼ ri Jehová.