Ir al contenido

Tatzʼetaʼ ri rucholajem

TANAJ 10

Ri kʼulubʼïk: rusipanïk ri nimaläj Qatataʼ

Ri kʼulubʼïk: rusipanïk ri nimaläj Qatataʼ

«Jun kʼan ri oxiʼ ruwäch man chanin ta nraqʼachʼitäj» (ECLESIASTÉS 4:12).

1, 2. a) Toq yojbʼe pa jun kʼulubʼïk, ¿achike nqakʼutuj qa chi qawäch, chuqaʼ achike ruma? b) ¿Achike kʼutunïk xkeqatzʼët chupam re tanaj reʼ?

¿ÜTZ yeʼatzʼët rat ri nimaqʼij yebʼan chi kij ri kʼulubʼïk? E kʼïy winäq nqa chi kiwäch ruma jun nimaqʼij ri janila tikʼasäs nubʼän. Ri kʼulbʼelaʼ jebʼël kiweqon kiʼ chuqaʼ nkikot kiwäch. Nkikot kanima nkitzʼët apo jun utziläj kʼaslem chi kiwäch apo.

2 Toqa kʼa pa qajolom chi wakami man konojel ta ri winäq yekʼuleʼ ütz yebʼe pa kikʼaslem. Ruma riʼ toq yojbʼe pa jun kʼulubʼïk, stapeʼ nqarayibʼej jun utziläj kʼaslem pa kiwiʼ ri kʼulbʼelaʼ, xa xe retal nqabʼij qa chi qawäch: «¿La ütz xkebʼe pa kikʼaslem?». Rijeʼ wi e kʼo we xtkikuqubʼaʼ kikʼuʼx chi kij ri naʼoj yeruyaʼ ri Tataʼixel chuqaʼ we xtkibʼän pa kikʼaslem ri naʼoj riʼ (tasikʼij Proverbios 3:5, 6). Ri xtkibʼän riʼ xkerutoʼ richin ütz xkebʼe pa kikʼaslem chuqaʼ xkekʼojeʼ pa rajowabʼäl ri Dios. Wakami achike na kʼa ri qabʼanon, oj kʼulan o manäq, ütz nubʼän nqatzʼët kiqʼalajrisaxik nuyaʼ ri Loqʼoläj Wuj re kajiʼ kʼutunïk reʼ: ¿Achike ruma yakʼuleʼ? ¿Achike natzʼët chi rij jun winäq richin ütz yakʼuleʼ rikʼin? ¿Achike kʼo chi nubʼän apo jun winäq ri nrajoʼ nkʼuleʼ? ¿Achike nbʼanon chi re jun kʼulaj winäq chi ütz yebʼe pa kikʼaslem?

¿ACHIKE RUMA NKʼULEʼ JUN WINÄQ?

3. ¿Achike ruma man rukʼamon ta yakʼuleʼ toq xa yataqchiʼïx?

3 E kʼo yebʼin chi richin nkʼojeʼ kikotem awikʼin chuqaʼ nanaʼ chi kʼo rejqalem ri akʼaslem, kʼo chi yakʼuleʼ. ¡Riʼ man qitzij ta kʼa! Tqatzʼetaʼ rukʼaslem ri Jesús. Rijaʼ man xa xe ta majun xkʼuleʼ, chuqaʼ xubʼij chi ri ayon at kʼo jun sipanïk. Chuqaʼ xubʼij chi konojel ri yetikïr yekʼojeʼ kiyon, man kekʼuleʼ (Mateo 19:11, 12). Ri apóstol Pablo xuyaʼ chuqaʼ rejqalem ri utzil nukʼäm pe ri man yakʼuleʼ ta (1 Corintios 7:32-35). Rikʼin ri naʼoj riʼ ni ri Jesús ni ri Pablo xkajoʼ xkibʼij chi xajan yakʼuleʼ. Ri naʼoj chi rij ri xajan yakʼuleʼ jun chi ke ri «kitijonïk ri itzel taq espíritu» nubʼij ri Loqʼoläj Wuj (1 Timoteo 4:1-3). Ri nkajoʼ nkiyaʼ kanima chi rij rusamaj ri Jehová, jun utzil nkinaʼ ri man e kʼulan ta. Ruma riʼ man rukʼamon ta yakʼuleʼ xa ruma yatkitaqchiʼij ri winäq.

4. ¿Achike ruma xa xe kikʼin ri kʼulan taq winäq rukʼamon wi yekʼiytisäx ri akʼwalaʼ?

4 ¿La kʼo qas ruma nkʼuleʼ jun winäq? Jaʼ kʼo. Ri yakʼuleʼ jun chik rusipanïk ri Tataʼixel ri kʼo chuqaʼ utzil nukʼäm pe chuqaʼ nuyaʼ kikotem kikʼin ri winäq (tasikʼij Génesis 2:18). Jun chi ke ri utzil riʼ, achiʼel toq yekʼojeʼ pe ri akʼwalaʼ, jebʼël nubʼän chi ke richin yekʼiytisäx chuqaʼ yepixabʼäx el kuma ri kiteʼ kitataʼ (Salmo 127:3; Efesios 6:1-4). Chuqaʼ kʼo chik chʼaqa ruma toq jun winäq ütz nkʼuleʼ.

5, 6. a) ¿Achike utzil nuyaʼ jun qitzij achibʼilanïk nubʼij ri Eclesiastés 4:9-12? b) ¿Achike rubʼanik jun kʼulaj winäq nubʼän achiʼel jun kʼan oxiʼ ruwäch?

5 Richin nqʼax chi qawäch achoj chi rij qas nchʼon ri texto kʼo el pa nabʼey chi re re tanaj reʼ, keqatzʼetaʼ oxiʼ versículos ri kiyuqen kiʼ rikʼin: «Más ütz toq e kaʼiʼ e paʼäl chuwäch jun samaj, ruma ke riʼ más kʼïy [...] nkibʼän. Ruma we xtitzaq ri jun, kʼo ri rachibʼil ri nyakon richin [...]. Chuqaʼ we e kaʼiʼ yewär junan xa kan nkimeqʼ kiʼ ja kʼa ri ruyon [...] man nmeqʼeʼ ta. Y we kʼo ta jun winäq ninaq ruma jun chik, y rijaʼ xa kʼo jun rachibʼil, rijeʼ yetikïr nkipabʼaʼ kiʼ [...], achiʼel nubʼij ri tzij: Jun kʼan ri oxiʼ ruwäch man chanin ta nraqʼachʼitäj» (Eclesiastés 4:9-12).

6 Re versículos reʼ chi rij qas ri rejqalem ri achibʼilanïk yechʼon wi. We ke riʼ ¿ütz kami nukusäx chi kij ri kʼulan taq winäq? Jaʼ ütz, ruma chi kiwäch rijeʼ qas nkʼojeʼ ri qitzij achibʼilanïk. Ruma e kaʼiʼ nkitoʼ kiʼ, nkichajij kiʼ chuqaʼ nkikuqubʼalaʼ kikʼuʼx chi kiwäch. Ja kʼa richin qitzij ütz yebʼe pa kikʼaslem ri kʼulan taq winäq, nkʼatzin kʼo jun nok apo kikʼin. Ke riʼ nkibʼän achiʼel jun kʼan ri oxiʼ ruwäch rupachʼun riʼ, más kow chuwäch ri kaʼiʼ ruwäch achiʼel nubʼij ri Eclesiastés. ¿Achike ri jun chik nok apo kikʼin? Ja ri Jehová. Toq rijaʼ kʼo chi kikojöl ri kʼulan taq winäq chuqaʼ rijeʼ nkibʼän ri nqa chuwäch ri Jehová, más ütz xkebʼe pa kikʼaslem.

7, 8. a) ¿Achike naʼoj xuyaʼ ri Pablo chi ke ri man e kʼulan ta chuqaʼ man yetikïr ta nkijëkʼ kiʼ chi re ri rurayibʼal ri kichʼakul? b) ¿Achike nubʼij ri Loqʼoläj Wuj chi rij ri yakʼuleʼ?

7 Chuqaʼ xa xe ri e kʼulan ütz yekotzʼeʼ rikʼin ri kikʼulaj richin nkikʼowisaj rurayibʼal ri kichʼakul. Chuqaʼ xa xe toq at kʼulan xtanaʼ qitzij kikotem ri yakotzʼeʼ rikʼin ri akʼulaj (Proverbios 5:18). We ke riʼ chi kij ri e kʼulan, ¿achike xtkibʼän ri man e kʼulan ta chuqaʼ xeʼikʼo yan chi kipam ri junaʼ toq más ruchuqʼaʼ ri kirayibʼal richin yekotzʼeʼ rikʼin jun winäq? We rijeʼ nkinaʼ chi kʼayew nkiqʼät kiʼ chuqaʼ rikʼin bʼaʼ xa yebʼemakun pe, ri Pablo nuyaʼ re naʼoj reʼ chi ke: «We man nkiköchʼ ta, más ta ütz yekʼuleʼ. Ruma más ütz yekʼuleʼ ke chuwäch xa xe ri kirayibʼal ri nkiquqaʼ [o nkinük]» (1 Corintios 7:9; Santiago 1:15).

8 Chuqaʼ ri nkajoʼ yekʼuleʼ kʼo chi nkʼojeʼ pa kanima chi ri at kʼulan, achiʼel xubʼij ri Pablo, kʼo «tijoj poqonal» nukʼäm pe (1 Corintios 7:28). Xkepe kʼayewal ri man xkekïl ta ri man e kʼulan ta. Ruma kʼa riʼ ¿achike rubʼanik man xkerïl ta kʼïy kʼayewal jun winäq ri nrajoʼ nkʼuleʼ, chuqaʼ pa rukʼexel riʼ xa xkerïl urtusanïk? Jun chi ke ri ntoʼon ja ri ütz ütz nutzʼët achoj ikʼin xtkʼuleʼ.

¿ACHIKE RUBʼANIK NACHAʼ JUN ÜTZ AKʼULAJ?

9, 10. a) ¿Achike xubʼij ri Pablo chi rij ri yakʼuleʼ rikʼin jun winäq ri man nimanel ta? b) ¿Achike npe pa kiwiʼ ri nkiqʼäj rutzij ri Jehová richin yekʼuleʼ rikʼin jun winäq ri man nimanel ta?

9 Ri Pablo xusikʼij jun naʼoj ri kʼo chi nkiyaʼ rejqalem ri nkikanoj kikʼulaj. Rijaʼ xubʼij: «Rïx man kʼa titun iwiʼ kikʼin ri winäq ri xa man kiniman ta ri Cristo» (2 Corintios 6:14CO). Ri man junan ta awäch nakʼwaj awiʼ kʼayew xtanaʼ. Reʼ achiʼel toq yetun kaʼiʼ chikopiʼ ri man junan ta kipalen o kuchuqʼaʼ richin nkichʼïk ri ulew. Ke riʼ nubʼän toq jun nimanel nkʼuleʼ rikʼin jun winäq ri man nimanel ta. Ruma man junan ta ri achike kʼo rejqalem chi kiwäch, jantapeʼ o chi jumul xtkibʼän oyowal. Jun chi ke rijeʼ rikʼin bʼaʼ nukanoj rubʼanik chi nkʼojeʼ pa rajowabʼäl ri Dios, ja kʼa ri jun chik rikʼin bʼaʼ choj majun achike ta chuwäch. Ke riʼ man kiʼ ta kikʼuʼx. Ruma riʼ toq ri Pablo nubʼij chi ke ri nimanelaʼ chi xa xe kekʼuleʼ kikʼin ri ‹kikuqubʼan chik kikʼuʼx rikʼin ri Cristo› (1 Corintios 7:39).

10 E kʼo kʼa nimanelaʼ ri nmalin o npoʼ kikʼuʼx ri kiyon e kʼo, nkibʼij chi más ütz xtkibʼän we yekʼuleʼ, stapeʼ, rikʼin jun winäq ri man junan ta kinimanïk rikʼin. Nkiqʼäj ri naʼoj nuyaʼ ri Loqʼoläj Wuj, ke riʼ yekʼuleʼ rikʼin jun ri man nuyaʼ ta ruqʼij ri Jehová. Xa xe kʼa toq nbʼeqʼalajin pe chi kiwäch chi man jaʼ ta ri xkibʼän. Chanin o kʼarunaj xtqʼalajin chi kiwäch chi man junan ta ri achike nkajoʼ pa kikʼaslem, ke riʼ xtkinaʼ chi más kiyon e kʼo chuwäch toq majani wi kekʼuleʼ ta. Xa matyox kʼa pa mil ri nimanelaʼ man e tzaqnäq ta chupam ri pataʼy riʼ, kiniman chuqaʼ kikuqubʼan kikʼuʼx rikʼin ri Jehová (tasikʼij Salmo 32:8). Chuqaʼ kikuqubʼan kikʼuʼx chi jun qʼij xtkïl kikʼulaj pa rutinamit ri Jehová.

11. ¿Achike toʼïk e kʼo richin nachaʼ jun ütz akʼulaj? (Tatzʼetaʼ ri tzijonem: « Naʼoj richin awetaman yachaʼon»).

11 Qitzij na wi, richin nawïl jun ütz akʼulaj man xa xe ta natzʼët chi nuyaʼ ruqʼij ri Jehová. Chuqaʼ kʼo chi natzʼët chi nukʼäm riʼ ri anaʼoj, junan ri awajowabʼäl chi rij ri Jehová chuqaʼ ri samaj nawajoʼ nabʼän chi rij ri Ajawaren. Ri kuqül rukʼuʼx samajel kʼïy naʼoj ruyaʼon chi rij reʼ. Ruma kʼa riʼ janila ütz rikʼin rutoʼik ri Jehová yeʼasikʼij ri naʼoj riʼ, ke riʼ nabʼän kʼa ri nubʼij (tasikʼij Salmo 119:105). *

12. ¿Achike rubʼanik nkichaʼ kikʼulaj kʼïy tinamït chuqaʼ achike tzʼetbʼäl kʼo chupam ri Loqʼoläj Wuj chi rij reʼ?

12 E kʼo tinamït ja ri teʼej tataʼaj yekanon achoj ikʼin yekikʼulubʼaʼ ri kalkʼwal. Ruma kʼo chik más kijunaʼ chuqaʼ ketamabʼal chi rij ri kʼaslem, nbʼïx chi rijeʼ ri más rukʼamon yekanon achoj ikʼin yekikʼulubʼaʼ ri kalkʼwal. Qitzij na wi, achiʼel ri winäq yerusikʼij ri Loqʼoläj Wuj ri xkanöx kikʼulaj, ütz xebʼe pa kikʼaslem. Ri teʼej tataʼaj yebʼanon riʼ ütz nkikʼäm kinaʼoj chi rij ri Abrahán. Toq rijaʼ xukanoj rixjayil ri rukʼajol rubʼiʼ Isaac, majun xutzʼët ta rubʼeyomal chuqaʼ we nimaläj xtän ri xtukanoj. Xukʼutuj utzil chi re jun rusamajel richin rijaʼ xbʼekanon jun xtän ri nuyaʼ ruqʼij ri Jehová (Génesis 24:3, 67). *

¿ACHIKE KʼO CHI NUBʼÄN APO JUN WINÄQ RI NRAJOʼ NKʼULEʼ?

13-15. a) ¿Achike rubʼanik ri Proverbios 24:27 nutoʼ ri alaʼ nukanoj rukʼulaj? b) ¿Achike rubʼanik nutijoj apo riʼ jun xtän ri nrajoʼ nkʼuleʼ?

13 We yojajin nqanük yojkʼuleʼ ütz nubʼän nqakʼutuj qa chi qawäch reʼ: «¿Kan qitzij ütz chik yikʼuleʼ?». Richin nqabʼij chi jaʼ o manäq man xa xe ta nqatzʼët ri qetamabʼal chi rij ri ajowabʼäl, ri yakotzʼeʼ rikʼin jun winäq, ri man nawajoʼ ta yakʼojeʼ kan ayon o ri akʼwalaʼ xkekʼojeʼ pe chawij. Ri ütz nabʼän ja ri nayaʼ yan apo pa awiʼ achoj chi rij yasamäj apo.

14 Nabʼey kojchʼon chi rij ri alaʼ ri nukanoj rukʼulaj. Rijaʼ kʼo chi nnukun chi rij re texto reʼ: «Ri rukʼamon chi nubʼän ri winäq pa nabʼey, ja ri rusamaj ri kʼo näj, kan ja ri rusamaj ri chi riʼ pa rulew, [...] kʼa riʼ [...] ri rachoch» (Proverbios 24:27). ¿Achike nukʼüt chi qawäch re texto reʼ? Ri Biblia nubʼij chi ri ojer kan, toq jun alaʼ nunojij nkʼuleʼ, kʼo wi chi nukʼutuj qa chuwäch: «¿Xkitikïr xtinchajij chuqaʼ xtinwilij jun ixöq chuqaʼ ri akʼwalaʼ xkepe?». Ri alaʼ riʼ kʼo wi chi nabʼey nusamajij ri rulew, kʼa riʼ nkʼuleʼ. Ja chuqaʼ naʼoj reʼ kʼo pa kiwiʼ ri alabʼoniʼ wakami. We nkajoʼ yekʼuleʼ kʼo chi nkibʼän apo utzil kiʼ richin jaʼ xtkibʼän chi re ri kisamaj. Xa rikʼin ta ütz kiwäch, rijeʼ ri xa xe retal xkesamäj. Ri Loqʼoläj Wuj nubʼij chi ri achin ri man yerilij ta ri rachʼalal pa rachoch chuqaʼ man yerupixabʼaj ta rikʼin ri Loqʼoläj Wuj chuqaʼ man nutzʼët ta we ütz kiwäch, más itzel chuwäch jun winäq ri majun rukuqubʼabʼäl ta kʼuʼx (tasikʼij 1 Timoteo 5:8).

15 Ri ixöq kʼo chuqaʼ chi nubʼän apo utzil riʼ richin xtubʼän ri samaj xtpe pa ruwiʼ. Ri Loqʼoläj Wuj nuyaʼ kayoxiʼ naʼoj chi re ri ixöq richin xtutoʼ ri rachijil chuqaʼ chi re ri samaj pa rachoch (Proverbios 31:10-31). Ri ixöq o ri achin aninäq nkʼuleʼ xa xe rijaʼ nunaʼ riʼ. ¿Achike ruma? Ruma majun nunuk ta nabʼey achike rubʼanik xtutoʼ ri rukʼulaj. Ri tijonïk chi rij ri Loqʼoläj Wuj ja riʼ ri más rejqalem nubʼän el jun winäq ri nrajoʼ nkʼuleʼ. Tqatzʼetaʼ achike nubʼij reʼ.

16, 17. ¿Achike texto ütz nkinük rij ri winäq nkajoʼ yekʼuleʼ?

16 Nabʼey, ruma ri Tataʼixel nrajoʼ chi ri ixöq chuqaʼ ri achin yenukun chi rij ri samaj nrajoʼ rijaʼ chi nkibʼän toq e kʼulan chik. Ri achin, ruma rijaʼ ri xtukʼwan bʼey pa rachoch, kʼo chi nretamaj achike samaj kʼo pa ruwiʼ. Man xtyaʼon ta tzij achiʼel xa xe ta rijaʼ ri kʼo runaʼoj. Ruma riʼ kʼo chi nukʼäm runaʼoj chi rij ri Jesús (Efesios 5:23). Chuqaʼ ri ixöq, kʼo chi nqʼax chuwäch ri nukʼäm pe pa ruwiʼ ri nkʼuleʼ qa. Ruma riʼ ütz nukʼutuj qa chuwäch: «¿La xtinwajoʼ xkiximeʼ pa ruqʼaʼ jun achin?» (Romanos 7:2). Jun ixöq man kʼulan ta kʼo chi nniman tzij pa ruqʼaʼ ri Jehová chuqaʼ ri Cristo (Gálatas 6:2). We rijaʼ nkʼuleʼ kʼo chik jun winäq nok apo ri kʼo chuqaʼ chi xtunimaj rutzij. Ruma riʼ ütz nukʼutuj qa chuwäch: «¿Xkitikïr kami xkiniman pa ruqʼaʼ chuqaʼ xtintoʼ jun achin ajmak?». We man nqa ta chuwäch ri naʼoj riʼ rikʼin bʼaʼ más ütz man nkʼuleʼ ta.

17 Chuqaʼ ri winäq nkʼuleʼ qa kʼo chi xtuyaʼ rurayibʼal ri rukʼulaj, ri rayibʼäl riʼ rikʼin bʼaʼ man junan rikʼin ri rurayibʼal rijaʼ (tasikʼij Filipenses 2:4). Ri Pablo xubʼij: «Chi ijujunal chi tiwajoʼ ri iwixjayil, kan achiʼel niwajoʼ qa iwiʼ rïx. Y rïx ixoqiʼ tibʼanaʼ chi ke ri iwachijil chi kan kʼo wi kiqʼij». Rikʼin reʼ nqatzʼët chi ri Pablo, rikʼin rutoʼik ri Jehová, xqʼax chuwäch chi ri achin nrajoʼ chi nyaʼöx ruqʼij chuqaʼ ri ixöq chi najowäx (Efesios 5:21-33).

Ri jun kʼulaj winäq nketamaj kiwäch ütz nubʼän man kiyon ta yebʼiyaj

18. ¿Achike ruma nkʼatzin chi ri alaʼ chuqaʼ ri xtän nkiqʼïl kiʼ toq najin nketamaj kiwäch?

18 Ruma kʼa riʼ toq jun alaʼ nchʼon chi re jun xtän richin nketamaj kiwäch chuqaʼ richin nkitzʼët we rukʼamon xkekʼuleʼ, man richin ta etzʼanem. Chuqaʼ chupam ri jun ramaj riʼ kʼo chi nkichajij kiʼ. ¿Achike ruma? Ruma janila ruchuqʼaʼ ri ajowabʼäl xtkinaʼ chi kiwäch. We man xtkichajij ta kiʼ rikʼin bʼaʼ xtubʼän chi ke chi xkemakun. We rijeʼ kan qitzij nkajoʼ kiʼ xtkichajij kiʼ richin man xtkitzelaj ta ri kachibʼilanïk rikʼin ri Jehová (1 Corintios 13:5). Ruma kʼa riʼ chi e kaʼiʼ kʼo chi nketamaj nkiqʼïl kiʼ. Ri naqʼïl awiʼ jun naʼoj ri jantapeʼ (o chi jumul) xtkʼatzin chi ke pa kikʼaslem, xkekʼuleʼ o manäq.

RI NBʼANON CHI JUN KʼULAJ WINÄQ ÜTZ XTBʼE PA RUKʼASLEM

19, 20. ¿Achike rubʼanik nkitzʼët ri kʼulubʼïk ri winäq chuqaʼ achike rubʼanik kʼo ta chi nkitzʼët ri nimanelaʼ? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

19 Richin jun kʼulaj winäq ütz yebʼe pa kikʼaslem kʼo chi nkiyaʼ rikʼin kanima chi ri kʼulubʼïk richin ronojel ri kʼaslem. Ri qʼij toq nbʼanatäj ri kʼulubʼïk man ja ta riʼ ri rukʼisibʼäl xtbʼanatäj pa rukʼaslem jun kʼulaj winäq. Ri qʼij riʼ xa rutikirisabʼäl ri kʼaslem ruyaʼon ri Jehová chi ke kaʼiʼ winäq ri xtkikʼwaj kiʼ chi jun kikʼaslem (Génesis 2:24). Wakami ri winäq man ja ta riʼ rubʼanik nkitzʼët ri kʼaslem. E kʼo tinamït ri winäq nkitzʼët ri kʼulubʼïk choj achiʼel kaʼiʼ kʼan ri kiximon kiʼ, e ximïl xa xe toq nkinaʼ chi ütz kibʼanon, ja kʼa toq nkitzʼët chi man ütz ta chik kikʼwan kiʼ aninäq nkisöl el kiʼ.

20 Ke riʼ, chi kiwäch e kʼïy winäq ri kʼulubʼïk xa xe richin kayoxiʼ junaʼ. Ruma riʼ yekikot yekʼuleʼ, ketaman chi xtkijäch kiʼ we xkepe kʼayewal chi kij. Toqa pa qajolom chi ri Loqʼoläj Wuj nujunumaj ri achibʼilanïk rikʼin jun kʼan. Ri winäq yekʼuleʼ nkʼojeʼ jun nimaläj achibʼilanïk chi kiwäch. We yojchʼon chi kij ri kʼan, e kʼo ri janila e kow, achiʼel ri yekikusaj chʼaqa barco. Ri kʼan riʼ janila e kow, majun yeraqʼachʼitäj ta chuqaʼ man yexilitäj ta kuma ri nimaläj taq kaqʼiqʼ. Rikʼin jun kʼulubʼïk ja riʼ chuqaʼ nbʼanatäj, ri Jehová xubʼän richin kow yekʼojeʼ ri kʼulan taq winäq. Ri Jesús xubʼij: «Ri kan e tunun chik ruma ri Dios, man yeruchʼär ta ri winäq» (Mateo 19:6). Kʼo ta chi ja naʼoj riʼ nkʼojeʼ kikʼin ri nimanelaʼ. Rikʼin ronojel riʼ ¿manäq kami nubʼän jun nimaläj ejqaʼn chi kij ri e kʼulan? Manäq.

21. ¿Achike kʼo chi nkitzʼët ri kʼulan taq winäq chi kij ri kikʼulaj chuqaʼ achike tzʼetbʼäl kʼo chi kiwäch?

21 Ri kʼulubʼïk kʼïy utzil nukʼäm pe chuqaʼ nuyaʼ kikotem. Richin ke riʼ nubʼän kʼo chi natzʼët ri utziläj taq naʼoj kʼo rikʼin ri akʼulaj, ke riʼ man nayaʼ ta rejqalem toq kʼo ri man jaʼ ta ri yerubʼän. ¿Man nel ta chi tzij riʼ chi xa choj natzʼapej runaqʼ awäch chawäch ri man jaʼ ta ri nubʼän? Manäq. Ri Jehová majun nuyüp ta runaqʼ ruwäch chuwäch ri yebʼanatäj, stapeʼ ke riʼ röj nqajoʼ chi ja ri ütz nutzʼët chi qij. Ri salmista xubʼij: «Jehová, we ta rat atzʼibʼan ta ronojel ri qamak, ¿achike ta kʼa xtitikïr xtpaʼeʼ chawäch?» (Salmo 130:3). Ruma kʼa riʼ ri e kʼulan nkʼatzin chi yekochʼon chuqaʼ nkiküy kimak chi kiwäch (tasikʼij Colosenses 3:13).

22, 23. ¿Achike tzʼetbʼäl xkiyaʼ ri Abrahán chuqaʼ ri Sara chi kiwäch ri kʼulan taq winäq?

22 Ri kikotem chi kiwäch ri kʼulan taq winäq ninimïr toq yeqʼax ri junaʼ. Jun tzʼetbʼäl chi rij reʼ ja ri Abrahán rikʼin ri Sara. Rijeʼ junan xkikʼowisaj kʼïy kʼayewal toq e riʼj chik. Ri Sara kʼayew na wi xubʼän chuwäch xuyaʼ kan ri nimaläj rachoch pa Ur toq kʼo wi laʼaq 60 rujunaʼ. Ke riʼ choj pa taq jay ri e bʼanon chi tzyäq xukʼisibʼej el ri rukʼaslem. Rijaʼ xubʼän riʼ ruma nunimaj rutzij ri rachijil. Jantapeʼ (o chi jumul) xutoʼ richin ütz xel ri achike xerunojij xerubʼän ri rachijil. Rijaʼ kan qitzij wi xuyaʼ ruqʼij ri rachijil, man choj ta richin xkitzʼët pe ri winäq. Ruma riʼ kʼasta pa ranima wajaw xubʼij chi re (Génesis 18:12; * 1 Pedro 3:6). Ronojel rukʼaslem xutoʼ chuqaʼ xuyaʼ ruqʼij ri rachijil.

23 Qitzij na wi, kʼo mul man junan ta rubʼanik xkitzʼët jun kʼayewal. Kʼo jun qʼij ri Sara kʼo jun xubʼij chi re ri Abrahán ri xubʼän chi «xqʼaxomär [...] ri ranima». Rikʼin rutoʼik ri Jehová, ri Abrahán xuqasaj riʼ, ke riʼ xubʼän ri xubʼij ri rixjayil chi re. Ri xubʼän riʼ xukʼäm pe utzil pa kiwiʼ ri rachʼalal (Génesis 21:9-13). Wakami ri kʼulan taq winäq, stapeʼ kʼo chik junaʼ e kʼulan, ütz nkikʼäm kinaʼoj chi kij rijeʼ.

24. ¿Achike rubʼanik kikʼaslem ri kʼulan taq winäq ri nqa chuwäch ri Jehová chuqaʼ achike ruma?

24 Ri pa rutinamit ri Jehová pa mil ri kʼulan taq winäq ri nqʼalajin chi nkajoʼ kiʼ chuqaʼ nkiyaʼ kiqʼij chi kiwäch. Chuqaʼ nkiyaʼ pa nabʼey ri nqa chuwäch ri Jehová. Ruma riʼ ri kʼulan taq winäq yetikïr nkïl ri qitzij kikotem pa kikʼaslem. Achiʼel xqatzʼët pe, ri winäq nrajoʼ ütz nbʼe pa rukʼaslem kʼo chi ütz nuchaʼ achoj ikʼin xtkʼuleʼ, xtubʼän apo utzil riʼ chuqaʼ xtukanoj rubʼanik chi xtkʼojeʼ ajowabʼäl chuqaʼ uxlanem pa rachoch. Ri kʼulan taq winäq ke riʼ kikʼaslem, xtkiyaʼ ruqʼij ri Jehová chuqaʼ xkerutoʼ richin xkekʼojeʼ pa rajowabʼäl ri Dios.

^ parr. 11 Tatzʼetaʼ ri tanaj 2 chi re ri wuj El secreto de la felicidad familiar, reʼ kiwuj ruqʼalajrisanelaʼ ri Jehová.

^ parr. 12 Ri ojer kan, e kʼo jujun chi ke ri rusamajelaʼ ri Jehová e kʼïy kixjayilal xekʼojeʼ, achiʼel ri Abrahán chuqaʼ ri Jacob. Ri bʼanobʼäl riʼ man ja ta kʼa ri Jehová xyaʼon. Ri pa kiqʼij ri samajelaʼ riʼ chuqaʼ toq kʼo chik ri tinamït Israel, ri Jehová xuyaʼ na qʼij chi xkʼojeʼ. Xa xe xuyaʼ pixaʼ pa ruwiʼ ri pa kiqʼij ri israelitas. Ja kʼa toq xtikïr pe ri nimabʼäl kʼuʼx xukʼüt ri Jesús, kan choj xuchüp ruwäch chi kiwäch ri nimanelaʼ (Mateo 19:9; 1 Timoteo 3:2).

^ parr. 22 Ri Loqʼoläj Wuj pa kaqchikel nukusaj ri tzij «wachijil» chupam ri Génesis 18:12, ja kʼa toq xtzʼibʼäx nabʼey mul pa chʼabʼäl hebreo, xukusäx ri tzij «wajaw» chupam re texto reʼ.