Rïn xinaläx ri 22 de diciembre rchë 1929 chpan ri tinamït Noville, jun aldea ri ye kʼo 9 granjas chpan chqä naqaj nkanaj wä che rä Bastoña (Bélgica), ri kʼo chwäch jun peraj jyuʼ ri nbʼix Ardenas che rä. Kʼa nnatäj na chwä achkë rbʼanik xikʼïy pä kikʼë nteʼ ntat chpan qagranja. Ri nchaqʼ Raymond y rïn, ronojel qʼij nqayïtzʼ wä kileche wakx, y taq nbʼeqä ri qʼij rchë nqamöl rwäch qatkoʼn, nqbʼesamäj wä pa jyuʼ. Chpan qatinamit, jontir kan achiʼel ta qachʼalal qiʼ xqanaʼ, y nqatolaʼ wä qiʼ taq nkʼatzin chqë.

Ntat Emile rbʼiʼ y nteʼ Alice. Ryeʼ ye católicos wä chqä ronojel wä domingos yebʼä pa misa. Ye kʼa ya riʼ xjalatäj pa 1939, taq xeʼapon pa qatinamit jojun precursores aj Inglaterra ri xkiʼij che rä ntat chë, we ryä nrajoʼ, ronojel mul xtkibʼeyaʼ qa ri revista Consolación che rä (komä nbʼix ¡Despertad! che rä). Ntat xqʼalajin chwäch chë ri naʼoj ye kʼo chpan ri revista riʼ ya riʼ nukʼüt le Biblia, y xchäp rtjonik kikʼë ri Testigos. Ri qavecinos kan ütz wä kinaʼoj nkiʼän qkʼë, ye kʼa taq ntat ma xbʼä ta chik pa misa, xq·ok kikʼulel. Ryeʼ xkitäj kiqʼij chrij ntat rchë ma ntel ta pä kikʼë, y rma riʼ kan kʼïy mul xkiʼän chʼaʼoj rkʼë.

Rïn kan poqän wä nunaʼ wan rma ri nkiʼän che rä ntat. Ya riʼ xbʼanö chwä chë kan rkʼë ronojel wan xinkʼutuj ntoʼik che rä Dios; ya riʼ wä najin nkʼutuj che rä taq xixkeʼ y xichʼö rkʼë, achiʼel xinbʼij chiwä pa naʼäy. ¡Kan jaʼäl xinnaʼ taq xintzʼët chë ri qavecinos xqä jbʼaʼ rchqʼaʼ kiyowal chqë! Chriʼ xqʼalajin chi nwäch chë Jehová kan yaturkʼoxaj taq yachʼö rkʼë.

Ri nazis xeʼok chwäch ri tinamït Bélgica pa 10 de mayo rchë 1940. Ya riʼ xuʼän chë ye kʼïy winäq aj chriʼ xeʼanmäj äl. Röj xqanmäj äl pa sur che rä Francia. Pa bʼey xqqʼax äl chkipan jyuʼ ri akuchï ri soldados aj Alemania najin wä nkiʼän chʼaʼoj kikʼë ri soldados aj Francia.

 Taq xqtzolin pa qagranja, xqatzʼët chë xleqʼäx äl kʼïy chkë ri achkë kʼo qkʼë; xa xuʼ Bobbie, ri qatzʼiʼ, xkʼulü qchë. Taq ntzʼët ri najin wä yebʼanatäj chkipan ri qʼij riʼ, nquʼ qa: «¿Achkë rma kowan chʼaʼoj najin yebʼanatäj chqä kowan najin nqatäj poqän?».

Chpan ri tiempo riʼ, ri qachʼalal Emile Schrantz, a kowan xqrtoʼ. Ryä jun wä precursor chqä ukʼwäy bʼey. Ri qachʼalal riʼ xkʼüt chqawäch chpan le Biblia achkë rma nqatäj poqän y xqʼalajsaj chi nwäch nkʼaj chik kʼutunïk ri xinbʼän che rä. Ya riʼ xbʼanö chwä chë más jnan xuʼän nwäch rkʼë Jehová chqä xinyaʼ chwäch wan chë ryä jun Dios ri kowan najowan.

Röj xqkowin xqtzjon más kikʼë qachʼalal tapeʼ majanä wä tkʼis ri chʼaʼoj. Pa agosto rchë 1943, ri qachʼalal José-Nicolas Minet xapon pa qagranja rchë xbʼeryaʼ jun rtzijonem. Taq xkʼïs rtzij, xkʼutuj ya reʼ chqë: «¿Achkë chiwä rïx nrajoʼ nqasäx pa yaʼ?». Ri ntat chqä rïn xqajtobʼaʼ qaqʼaʼ, y chöj kaʼiʼ xqqasäx pa yaʼ chpan jun raqän yaʼ ri kʼo naqaj che rä qagranja.

Pa diciembre rchë 1944, ri soldados aj Alemania xebʼä rkʼisbʼäl mul pa occidente che rä ri tinamït rchë xkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj, ntel chë tzij, chpan ri tinamït Ardenas. Kan ye kʼïy ye tamayon ri chʼaʼoj xbʼan chpan ri tinamït riʼ. Kʼo jun qʼij, taq rïn xinel rchë xinbʼenyaʼ kiway qachkop, xeqä jojun bombas pa qagranja y xkesaj rwiʼ ri jay ri akuchï nqakʼöl wä rwäch qatkoʼn. Naqaj chë chriʼ kʼo wä jun soldado aj Estados Unidos ri kʼo pa kachoch chköp. Ryä kan rkʼë kuw rchʼaʼäl xuʼij ya reʼ chwä: «¡Kajpeʼ pan ilew!». Rïn xinkʼäq äl anin rkʼë rchë xinkʼäq wiʼ pan ilew, y ryä xyaʼ rcasco pa njolon.

Taq xkʼis ri chʼaʼoj, röj xqkowin xqtzjon más kikʼë qachʼalal ri ye kʼo chpan ri congregación ri kʼo Lieja. Ri tinamït riʼ kʼo wä jun 90 kilómetros pa norte che rä akuchï yoj kʼo wä röj. Taq xqʼax ri tiempo, xqkowin xqamöl qiʼ jojun chpan ri tinamït Bastoña rchë xqatjoj qiʼ chrij le Biblia. Xinwïl jun nsamaj ri rkʼwan riʼ rkʼë ri impuestos chqä xintjoj wiʼ rchë xinok Abogado. Jbʼaʼ chrij riʼ, xinok rsecretario jun chkë ri nsamäj pa qʼatbʼäl tzij. Pa 1951, xqaʼän jun koʼöl nimamoloj rchë circuito chpan ri tinamït  Bastoña ri akuchï xqamöl qiʼ 100 winäq. Chkikojöl ri winäq riʼ kʼo wä ya Elly Reuter, jun precursora ri xbʼiyïn 50 kilómetros chrij bicicleta rchë xapon chpan ri moloj riʼ. Kan chanin xkʼän riʼ qawäch rkʼë chqä xqayaʼ chqawäch nqkʼleʼ. Ryä xbʼan invitar chlaʼ Estados Unidos rchë nukʼül ri Tjonïk ri Galaad rbʼiʼ. Ye kʼa xtzʼibʼan äl pa sede mundial rchë xuʼij äl achkë rma nunaʼ chë ma ütz ta xtuʼän chwäch xtbʼä chlaʼ. Ri qachʼalal Knorr, ri ya riʼ wä nukʼwan bʼey chpan ri samaj nkiʼän ri testigos de Jehová chkipan ri qʼij riʼ, kan jaʼäl rbʼanik xuʼij che rä chë kʼo jun qʼij rkʼë jbʼaʼ ryä chqä rchjil xkekowin xtkikʼül ri tjonïk riʼ. Röj xqkʼleʼ pa febrero rchë 1953.

Chpan ri jnaʼ riʼ, ya Elly chqä rïn xqbʼä chpan ri nimamoloj «Sociedad del Nuevo Mundo» ri xbʼan chpan ri Estadio de los Yankees, ri kʼo Nueva York. Chriʼ xintamaj rwäch jun qachʼalal ri xtzüj jun ütz nsamaj chqä xuʼij chwä chë kijeʼ qa Estados Unidos. Röj xqchʼö rkʼë Jehová y xqatyoxij qa ri samaj riʼ che rä qachʼalal riʼ chqä xqtzolin Bélgica rchë xeqatoʼ ri 10 publicadores ri ye kʼo Bastoña. Jun jnaʼ chrij riʼ, kan kiʼ qakʼuʼx xqanaʼ rma xaläx Serge, ri qalkʼwal. Ye kʼa ryä xa xuʼ 7 ikʼ xkʼaseʼ rma xrïl jun ryabʼil. Röj xqaʼij jontir ri nqanaʼ che rä Jehová, y ryä xkʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rkʼë ri rtzjun chqë, rma qataman chë kʼo jun qʼij xkekʼastäj na pä ri kamnaqiʼ.

Pa octubre rchë 1961, xinwïl jun nsamaj ri akuchï xa xuʼ jun kayoxiʼ qʼij xisamäj. Ya riʼ xirtoʼ rchë xinok precursor. Ye kʼa chpan chqä ri qʼij riʼ xiskʼïx pä rma ri qachʼalal ri nukʼwan bʼey chpan ri sucursal ri kʼo Bélgica. Ryä xkʼutuj chwä we rïn ütz nuʼän chi nwäch yinok siervo rchë circuito (komä nbʼix ukʼwäy bʼey rchë circuito che rä). Rïn xinbʼij che rä: «¿Ütz komä nq·ok precursores naʼäy kʼa riʼ nqaʼän ri samaj riʼ?». Ri qachʼalal ri yesamäj pa sucursal xkiʼij chwä chë ütz nqaʼän riʼ, rma riʼ 8 ikʼ xq·ok precursores y, pa septiembre rchë 1962, xqachäp kichʼbʼexik ri congregaciones.

Kaʼiʼ chik jnaʼ qakʼwan chpan ri samaj riʼ taq xqskʼïx rchë nqbʼesamäj chpan ri Betel ri kʼo Bruselas. Röj xq·ok chpan ri Betel riʼ pa octubre rchë 1964. Kan kʼïy utzil xqïl chriʼ. Ri qachʼalal Knorr xbʼä chutzʼetik ri Betel ri kʼo Bélgica pa 1965 y, jbʼaʼ chrij riʼ, xinok siervo rchë sucursal. Chrij riʼ, ya Elly chqä rïn xqbʼan invitar rchë nqakʼül ri Tjonïk ri Galaad rbʼiʼ. Röj xqjeʼ chpan ri clase 41. Ri xuʼij qachʼalal Knorr che rä wixjayil jun 13 jnaʼ qa kan xbʼanatäj. Taq xqaʼän graduar qiʼ, xqtzolin pa Betel ri kʼo Bélgica.

Rma rïn yïn abogado, ntoʼon pä rtinamit Jehová rchë nyaʼöx qʼij che rä nutzjoj le Biblia chlaʼ Europa chqä chpan nkʼaj chik tinamït (Filip. 1:7). Rma ri samaj riʼ, rïn xkʼatzin xitzjon kikʼë qʼatbʼäl taq tzij kichë más 55 tinamït ri akuchï ma nyaʼöx ta qʼij chkë qachʼalal nkitzjoj le Biblia. Taq rïn yitzjon wä kikʼë ri qʼatbʼäl taq tzij, ma nyaʼ ta wä rqʼij ri samaj nbʼanon pä rma yïn Abogado; rïn nbʼij wä chkë chë rïn yïn «jun rsamajel Dios». Ronojel mul nkʼutuj wä ntoʼik  che rä Jehová, rma ntaman wä chë «ran jun qʼatöy tzij ntok achiʼel ta jun raqän yaʼ pa rqʼaʼ Jehová» chqä chë yë «ryä nbʼanö chë nbʼä akuchï nrajoʼ wä ryä» (Prov. 21:1).

Nnatäj chwä ri entrevista xinbʼän rkʼë jun chkë ri diputados ri yetzʼetö ri leyes ri nkismajij ri tinamït ri ye kʼo Europa. Kan kʼïy mul xkʼatzin xinkʼutuj utzil che rä rchë yitzjon rkʼë. Tapeʼ xuʼij chwä chë xttzjon wkʼë, ryä xuʼij ya reʼ chwä: «Xa xuʼ 5 minutos kʼo chawäch». Rïn xitzuʼun qa pan ilew y xichʼö rkʼë Jehová. Ri achï rxiʼin riʼ xkʼutuj chwä achkë najin nbʼän. Xinyäk njolon y xinbʼij che rä. «Najin ntyoxij che rä Dios rma rït yït jun chkë rsamajelaʼ ryä». Ryä xuʼij chwä: «¿Achkë xaʼij?». Xinkʼüt Romanos 13:4 chwäch, y rma ryä jun protestante, kan xqä chwäch ri texto riʼ. Rma riʼ xyaʼ media hora chwä rchë xitzjon rkʼë, y kan ütz xel chqawäch ri xqatzjoj. Y ma xuʼ ta riʼ, ryä chqä xuʼij chwä chë ma itzel ta nutzʼët ri samaj nqaʼän.

Chpan jontir ri jnaʼ ri ye qʼaxnäq pä, rtinamit Jehová tzjonäq pä kikʼë ri qʼatbʼäl taq tzij ri ye kʼo Europa chrij achkë rma ma nqajoʼ ta nq·ok soldados, chrij ri kichajixik ri akʼalaʼ o chrij ri impuestos. Rïn xikowin xitoʼon rkʼë rtinamit Dios rchë xitzjon kikʼë jojun chkë ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ, y xintzʼët achkë rbʼanik xqrtoʼ pä Jehová rchë ryeʼ xkiyaʼ qʼij chqë nqaʼän ri nqajoʼ. Ri testigos de Jehová yoj chʼakonäq más 140 mul chpan ri Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

Pa taq jnaʼ 1990, Philip Brumley, ri kʼo chpan ri sede mundial, Valter Farneti, ri aj Italia chqä rïn xqtoʼon rchë ri qachʼalal aj Cuba xyaʼöx más qʼij chkë rchë nkitzjoj le Biblia. Rïn xintzʼibʼaj äl jun carta che rä ri embajada rchë Cuba ri kʼo Bélgica, y jbʼaʼ chrij riʼ xitzjon rkʼë ri achï ri xtzʼetö achkë qabʼin äl chpan ri carta. Röj xqajoʼ xqaqʼalajsaj chwäch achkë xbʼanö chë xqʼat qasamaj chlaʼ Cuba, ye kʼa ri naʼäy taq mul xqtzjon rkʼë majun kan ta achkë xqkowin xqaʼän.

Tapeʼ ke riʼ, xqchʼö rkʼë Jehová y xyaʼöx qʼij chqë nqatäq äl 5,000 Biblias chlaʼ Cuba. Rma ri Biblias riʼ xeʼapon Cuba chqä xjach chkë qachʼalal, xqʼalajin chqawäch chë Jehová najin nqrtoʼ pä. Rma riʼ xqakʼutuj utzil rchë nqatäq äl chik 27,500 Biblias, y xyaʼöx qʼij chqë. ¡Kan kiʼ nkʼuʼx xinnaʼ rma xikowin xitoʼon rchë ye kïy qachʼalal aj Cuba xjeʼ jun kiBiblia!

Rïn kan kʼïy mul yïn bʼenäq Cuba rchë yitoʼon rchë ri qʼatbʼäl taq tzij más ütz rbʼanik nkitzʼët ri samaj nqaʼän. Rma nbʼanon ya riʼ, kʼïy chkë ri yesamäj pa Qʼatbʼäl Tzij ütz yetzjon chqij.

Pa 1994, chlaʼ Ruanda xchap kikamsaxik ri winäq ri tutsi kijatzul ri akuchï xekamsäx más jun millón winäq. Ye kʼo chqä jojun qachʼalal xekamsäx. Ri testigos de Jehová chanin xqaʼän jun grupo rchë xeqatoʼ ri nkʼaj chik.

Taq qagrupo xapon Kigali, ri rcapital ri tinamït Ruanda, xqatzʼët chë ri Oficina rchë Traducción chqä ri jay akuchï nkʼol wä qapublicaciones, kʼo retal balas chkij. Xtzjöx chqë chë ye kʼo jojun qachʼalal achiʼaʼ chqä ixoqiʼ xekamsäx rkʼë machät. Ye kʼa xtzjöx chqë achkë rbʼanik qachʼalal xkikʼüt chë yekajoʼ ri nkʼaj chik. Xqatamaj rwäch jun qachʼalal, ri tutsi rjatzul, ri xrewaj riʼ 28 qʼij pa jun jül chqä xchajïx rma jun familia Testigos ri hutus kijatzul. Chriʼ Kigali xqkowin xqamöl qiʼ rchë xqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx más 900 qachʼalal.

Chrij riʼ xqqʼax äl pa frontera y xqapon Zaire (komä nbʼix República Democrática del Congo che rä) rchë xeqakanuj ri Testigos aj Ruanda ri xeʼanmäj äl chpan kitinamit rchë xebʼejeʼ akuchï nkixqanej wä kiʼ ri winäq chunaqaj ri tinamït Goma. Rma röj ma yeqïl ta wä ri qachʼalal riʼ, xqaʼij che rä Jehová chë tqrtoʼ pä rchë xkeqïl. Chaq kʼateʼ xjelun pä jun winäq qkʼë y xqakʼutuj che rä we rtaman rwäch jun testigo de Jehová. Y ryä xuʼij chqë: «Rïn yïn Testigo. Kixampä, xkixinkʼwaj rkʼë ri Comité rchë Socorro». Röj xqtzjon kikʼë ri ye kʼo chpan ri comité. Chrij riʼ xqamöl qiʼ kikʼë jun 1,600 qachʼalal ri kixqanen kiʼ chpan ri tinamït riʼ rchë xqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx rkʼë le Biblia. Chqä xqaskʼij jun carta chkiwäch ri rtaqon äl ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Ri qachʼalal jbʼaʼ ma xeʼoqʼ taq xkikʼoxaj ya reʼ: «Ronojel mul yixqanataj taq nqchʼö rkʼë Jehová. Qataman chë ryä ma xkixuryaʼ ta qa». ¡Y kantzij ri xuʼij ri Molaj Ukʼwäy Bʼey! Komä chlaʼ Ruanda ye kʼo más 30,000 Testigos ri kan kiʼ kikʼuʼx najin nkiyaʼ rqʼij Jehová.

Pa 2011, taq qakʼwan wä chik jbʼaʼ ma 58 jnaʼ yoj kʼlan rkʼë ya Elly, ryä xkäm. Rïn nbʼin jontir ri nnaʼ che rä Jehová, y ryä kan rkʼuqbʼan nkʼuʼx. Chqä, kowan yirtoʼon ntzjoj chkë nvecinos ri ütz taq rtzjol chrij Rqʼatbʼäl Tzij Dios.

Tapeʼ kʼo chik más 90 njnaʼ, kʼa najin na ntzjoj le Biblia ronojel semanas. Chqä, kan jaʼäl nnaʼ rma najin yitoʼon rkʼë ri Departamento de Asuntos Legales aweʼ pa sucursal ri kʼo Bélgica, rma yikowin ntzjoj chkë qachʼalal jontir ri nqʼaxan pä chpan nkʼaslemal y rma yikowin nkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri betelitas ri más ye qʼopojiʼ kʼojolaʼ na.

Qʼaxnäq chik jun 84 jnaʼ taq xichʼö naʼäy mul rkʼë Jehová. Ya riʼ taq xchapatäj pä wachbʼilanïk rkʼë ryä. Y nnaʼon chë más jnan rbʼanon pä nwäch rkʼë. ¡Kan kowan yityoxin che rä Jehová rma ronojel mul yirkʼoxan taq yïn chʼonäq rkʼë! (Sal. 66:19). b