1. ¿Achkë rma ri babilonios kan ütz xkitzʼët Daniel?

 TAQ Daniel kʼa kʼajol na, ri babilonios xkikʼwaj äl näj che rä rachoch chqä rutinamit. Ye kʼa tapeʼ kʼa kʼajol na, ryä kan ütz xtzʼet kimä ri winäq. Ri babilonios kan ütz xkitzʼët Daniel rma ryä kan jaʼäl wä ntzuʼun chqä petenäq wä chpan jun familia ri kan kʼo ruqʼij chpan ri tinamït Israel (1 Sam. 16:7). Rma riʼ xkajoʼ xkitjoj rchë njeʼ ruqʼij chpan ri tinamït Babilonia (Dan. 1:3, 4, 6).

2. ¿Achkë xnaʼ Jehová chrij Daniel? (Ezequiel 14:14).

² Jehová kowan xrajoʼ Daniel, ye kʼa ma rma ta rubʼanik nixta rma kʼo ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik, xa kan rma ri runaʼoj xkʼüt. Nqaʼij riʼ rma taq Daniel kʼo wä jun 20 rujunaʼ, Jehová xnataj Daniel taq xerutzjoj jojun utziläj taq rusamajelaʼ, achiʼel Noé chqä Job; achiʼaʼ ri kan kʼïy junaʼ xkiyaʼ ruqʼij Dios (Gén. 5:32; 6:9, 10; Job 42:16, 17; taskʼij ruwäch Ezequiel 14:14). Daniel kan kʼïy junaʼ xkʼaseʼ chqä kowan xajowäx rma Jehová (Dan. 10:11, 19).

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët kaʼiʼ naʼoj ri xejeʼ rkʼë Daniel ri xkiʼän che rä chë kowan xloqʼoqʼëx rma Jehová. Naʼäy xtqatzʼët achkë yeʼel chë tzij ri naʼoj riʼ y achkë rubʼanik xerukʼüt Daniel. Chrij riʼ xtqatzʼët achkë xuʼän ryä rchë xeqʼalajin más ri naʼoj riʼ chrij. Y, pa rukʼisbʼäl, xtqatzjoj achkë  rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij ryä. Tapeʼ re tjonïk reʼ chkë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ xbʼan wä, jontir kʼo ütz taq naʼoj nqatamaj qa chrij Daniel.

4. ¿Ajän xkʼüt Daniel chë ma xxiʼij ta riʼ?

⁴ Tapeʼ jun winäq ma nuxiʼij ta riʼ, kʼo mul nunaʼ xbʼin-ïl chqä, ye kʼa ma nuyaʼ ta qʼij chë ya riʼ nqʼatö rchë nuʼän ri ütz. Daniel ma xxiʼij ta riʼ. Tqatzʼetaʼ ajän xkʼüt ri naʼoj riʼ. Ri naʼäy mul, rkʼë jbʼaʼ xbʼanatäj taq qʼaxnäq chik más kaʼiʼ junaʼ taq ri babilonios xkichüp ruwäch Jerusalén. Ri qʼatöy tzij Nabucodonosor xel ruwaran rma xrachikʼaj jun mamaʼ achbʼäl. Rma riʼ xuʼij chkë jontir ri ajnaʼoj taq winäq ri ye kʼo Babilonia, yajün Daniel, chë tkiʼij che rä achkë xrachikʼaj y achkë ntel chë tzij. We ryeʼ ma xtkiʼän ta riʼ, xkerukamsaj jontir (Dan. 2:3-5). Daniel ma xyoʼej ta chë xqʼax kʼïy tiempo, rma kan ye kʼïy wä winäq xkekamsäx. Rma riʼ xuʼij che rä ri qʼatöy tzij «chë tyaʼ na jbʼaʼ qʼij che rä rchë nuqʼalajsaj rachïkʼ» (Dan. 2:16). Rchë xuʼän riʼ, Daniel xkʼatzin xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová chqä ma xxiʼij ta riʼ. ¿Achkë rma? Rma le Biblia ma nuʼij ta chë Daniel xeruqʼalajsaj yän achïkʼ ojer. Ryä xtzjon kikʼë oxiʼ rachiʼil, Sadrac, Mesac y Abednego, b y «xuʼij chkë chë tkiʼij che rä ri Dios ri kʼo chkaj chë tjyowaj kiwäch rma ri jun achïkʼ riʼ» (Dan. 2:18). Jehová xkʼoxaj kichʼonik y, rkʼë rutoʼik ryä, Daniel xkowin xqʼalajsaj rachïkʼ Nabucodonosor. ¡Ryä chqä rachiʼil xekolotäj!

5. ¿Ajän xkʼüt chik jmul Daniel chë ma xxiʼij ta riʼ?

⁵ Taq qʼaxnäq chik jbʼaʼ tiempo taq Daniel xqʼalajsaj achkë ntel chë tzij ri mamaʼ achbʼäl, ryä xkʼüt chik jmul chë ma nuxiʼij ta riʼ. Kʼo jun qʼij, Nabucodonosor xuʼän jun chik achïkʼ. Ryä xrachikʼaj jun mamaʼ cheʼ. Daniel ma xxiʼij ta riʼ xuʼij che rä Nabucodonosor achkë ntel chë tzij rachïkʼ. Ryä xkʼatzin xuʼij che rä chë xtuʼän itzel rujolon chqä chë kʼo jun tiempo ma xtqʼät ta chik tzij (Dan. 4:25). Rkʼë jbʼaʼ Nabucodonosor xkowin ta xquʼ chë Daniel ma nrajoʼ ta nunmaj rutzij y xtäq ta rukamsaxik, ye kʼa Daniel ma xxiʼij ta riʼ y majun ta xrewaj chwäch.

6. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xtoʼö Daniel rchë ma xxiʼij ta riʼ?

 ⁶ ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xtoʼö Daniel rchë ma xxiʼij ta riʼ? Kantzij na wä chë taq ryä kʼa koʼöl na, ri ruteʼ rutataʼ xkiyaʼ qa jun ütz tzʼetbʼäl chwäch. Ryeʼ xkiʼän ri xuʼij Jehová chkë ri teʼej tataʼaj y xkikʼüt Rupixaʼ Dios chwäch Daniel (Deut. 6:6-9). Ryä ma xa xuʼ ta xtamaj chkij ri Diez Mandamientos, xa kan xtamaj chqä achkë rukïl wäy ütz nkitäj ri israelitas y achkë manä (Lev. 11:4-8; Dan. 1:8, 11-13). c Chqä, retaman wä achkë ruqʼaxan pä rutinamit Dios y achkë nbʼanatäj kikʼë taq ma nkinmaj ta rutzij Jehová (Dan. 9:10, 11). Jontir ri ruqʼaxan pä ryä chpan rukʼaslemal xkʼüt chwäch chë Jehová chqä ri ru-ángeles ronojel mul xtkiyaʼ rutoʼik (Dan. 2:19-24; 10:12, 18, 19).

7. ¿Achkë más xtoʼö Daniel rchë ma xxiʼij ta riʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁷ Daniel rukʼulun wä che rä nuskʼij kiwäch ri wuj ri xekitzʼibʼaj qa ru-profetas Dios, achiʼel ri xtzʼibʼaj qa Jeremías. Rma ryä xuʼän riʼ, xqʼalajin chwäch chë xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë ri judíos yeʼel äl Babilonia (Dan. 9:2). Kantzij na wä chë, taq ryä xtzʼët achkë rubʼanik najin yetzʼaqät ri profecías, más xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová. Y taq jun winäq nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová, ma nuxiʼij ta riʼ (tajnamaj re naʼoj reʼ rkʼë Romanos 8:31, 32, 37-39). Ri xtoʼö más rchë Daniel ya riʼ chë chaq taqïl xchʼö rkʼë Dios (Dan. 6:10). Ryä nuʼij wä rumak che rä, nuʼij wä che rä achkë nunaʼ chqä nukʼutuj wä rutoʼik che rä (Dan. 9:4, 5, 19). Ye kʼa Daniel, achiʼel röj, ma xaläx ta rkʼë ri naʼoj riʼ. Ryä kʼo chë xtamaj ma nuxiʼij ta riʼ, y ri xtoʼö rchë ya riʼ xskʼij ruwäch ruchʼaʼäl Jehová, xchʼö rkʼë chqä xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij.

8. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ?

⁸ Tapeʼ ri qateʼ qatat ma nkixiʼij ta kiʼ nkiyaʼ ruqʼij Jehová, reʼ ma ntel ta chë tzij chë röj chqä kan ma xtqaxiʼij ta qiʼ; re naʼoj reʼ nkʼatzin nqatamaj. Reʼ achiʼel ta taq kʼo jun nqajoʼ nqaʼän; nkʼatzin nqatamaj achkë rubʼanik nqaʼän che rä. Rchë riʼ, nkʼatzin nqatzʼët achkë rubʼanik nuʼän che rä ri najin nkʼutü chqawäch, y chrij riʼ nqakʼän qanaʼoj chrij. Ke riʼ chqä röj, rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ, nkʼatzin nqakʼän qanaʼoj chkij winäq ri ma nkixiʼij ta kiʼ. ¿Achkë rukʼutun Daniel chqawäch? Chë nkʼatzin nqatjoj qiʼ chrij le Biblia, nkʼatzin nqaʼij jontir ri kʼo pa qan che rä Jehová chqä nkʼatzin nqayaʼ chwäch qan chë ryä ronojel mul xtqrtoʼ pä. We xtqaʼän riʼ, ma xtqaxiʼij ta qiʼ chwäch xa bʼa achkë ri xtpë chqij.

9. ¿Achkë utzil nqïl taq ma nqaxiʼij ta qiʼ?

⁹ Röj kan kʼïy utzil nqïl taq ma nqaxiʼij ta qiʼ. Tqaquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë Ben, d ri aj Alemania. Chpan ru-escuela, jontir nkinmaj wä chë ri kʼaslemal chaq tzij xtzʼuktäj pä chqä nkiquʼ wä chë ri nuʼij le Biblia chrij ri rubʼanik xbʼan che rä jontir xa jun tzʼukün naʼoj. Kʼo jun qʼij xbʼix che rä chë ttzjoj chkë jontir rachiʼil achkë rma ryä nunmaj chë yë Dios xbʼanö qchë, y ryä kan ma xxiʼij ta riʼ xkʼüt ri nunmaj. ¿Achkë xbʼanatäj? Ryä nuʼij: «Ri n-profesor xirukʼoxaj y xyaʼ jun copia chkë jontir wachiʼil rchë ri wuj ri xinksaj rïn rchë xinkʼüt chkiwäch achkë nnmaj». ¿Achkë kinaʼoj xkiʼän rachiʼil Ben? Ryä nuʼij: «Ye kʼïy xinkikʼoxaj y xkiʼij chwä chë kan ütz ri xinbʼän». Ri xbʼanatäj rkʼë Ben nukʼüt chqawäch chë ri winäq ri ma nkixiʼij ta kiʼ kan yeloqʼoqʼëx kimä ri nkʼaj chik chqä yetoʼon rchë ri winäq  rkʼë jbʼaʼ xtkajoʼ xtkitamaj más chrij Jehová. Rma riʼ kan ütz nqaʼän röj nqatäj qaqʼij rchë ma nqaxiʼij ta.

10. ¿Achkë ntel chë tzij ma nayaʼ ta qa jun winäq?

¹⁰ Ri tzij hebreo ri nuksaj le Biblia rchë nuʼij chë jun winäq ma yeruyaʼ ta qa ri nkʼaj chik o chë nukʼüt chkiwäch ri ajowabʼäl ri majun bʼëy nkʼis ta, ntel chë tzij chë ri winäq riʼ kowan yerajoʼ ryeʼ chqä chë kan junan rubʼanon ruwäch kikʼë. Ya riʼ chqä ri tzij nksäx rchë nbʼix achkë rubʼanik nkajoʼ kiʼ rusamajelaʼ Dios (2 Sam. 9:6, 7). Jehová chqä nrajoʼ chë röj majun bʼëy nqayaʼ ta qa ryä. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän Daniel rchë xyaʼ más chwäch ran chë majun bʼëy xtyaʼ ta qa Jehová.

11. ¿Achkë kʼayewal xrïl Daniel taq kʼo wä más 90 rujunaʼ? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹¹ Chpan rukʼaslemal, Daniel kan kʼïy mul xkʼüt chë kowan nrajoʼ Jehová. Ye kʼa, taq kʼo wä 90 rujunaʼ, kʼo jun nüm kʼayewal xqʼaxaj. Chkipan ri qʼij riʼ, Babilonia kʼo wä pa kiqʼaʼ ri medos chqä ri persas, y ri najin wä nqʼatö tzij ya riʼ Darío. Jojun chkë ri yesamäj wä pa qʼatbʼäl tzij itzel wä nkinaʼ che rä Daniel chqä nkiqasaj wä ruqʼij Jehová. Rma riʼ xkikanuj rubʼanik rchë xkikamsaj Daniel. Ryeʼ xekowin xkiʼän chë Darío xyaʼ jun pixaʼ ri akuchï Daniel xkʼatzin xchaʼ achkë nuʼän: nunmaj rutzij Jehová o nunmaj rutzij ri qʼatöy tzij. Rchë nukʼüt chë nunmaj rutzij ri qʼatöy tzij y rchë majun ta nbʼan che rä, Daniel nkʼatzin wä nuyaʼ qa ruchʼonik rkʼë Jehová 30 qʼij. Ryä ma xyaʼ ta qa Jehová, rma riʼ xyaʼöx chkikojöl ri köj. Ye kʼa Jehová xköl Daniel rma ri xuʼän (Dan. 6:12-15, 20-22). ¿Achkë xtqtoʼö rchë majun bʼëy xtqayaʼ ta qa Jehová achiʼel xuʼän Daniel?

12. ¿Achkë xuʼän Daniel rchë xyaʼ más chwäch ran chë ma xtyaʼ ta qa Jehová?

¹² Rchë röj ma nqayaʼ ta qa Jehová nkʼatzin nqajoʼ ryä rkʼë ronojel qan. Daniel majun bʼëy xyaʼ ta qa Jehová rma kowan xrajoʼ. Rkʼë jbʼaʼ, ri xbʼanö chë Daniel xrajoʼ Jehová ya riʼ xchʼobʼon chrij ri ütz taq naʼoj ye kʼo rkʼë chqä achkë rubʼanik ye rukʼutun ri naʼoj riʼ (Dan. 9:4). Chqä, Daniel xchʼobʼon chrij jontir ri rubʼanon Jehová pa ruwiʼ ryä chqä pa ruwiʼ rutinamit (Dan. 2:20-23; 9:15, 16).

13. a) ¿Achkë kʼayewal nkïl ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl. (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl). b) ¿Achkë ütz nqaʼij che rä jun winäq we nukʼutuj chqë achkë nqaquʼ chrij ri homosexualidad? (Tatzʼetaʼ chpan jw.org ri video «Rma xtqakʼwaj jun jïk kʼaslemal xtqanaʼ uxlanen pa qan»).

 ¹³ Achiʼel Daniel, ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ chqä ye kʼo chkikojöl winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Jehová chqä ma nkismajij ta rupixaʼ. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq riʼ itzel nkinaʼ chkë ri nkiʼij chë nkajoʼ Dios, y rkʼë jbʼaʼ ye jojun nkitäj kiqʼij chkij ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ rchë nkiyaʼ qa Jehová. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë Gabriel, ri kʼo Australia. Taq ryä kʼa kʼajol na, xrïl jun kʼayewal pan escuela. Ri ru-maestra xkʼutuj chkë achkë xtkiʼän we jun kichiʼil xtuʼij chkë chë homosexual, y chrij riʼ xuʼij chkë chë tkibʼanaʼ kaʼiʼ molaj: chpan jun molaj xkejeʼ ri xtkitoʼ ri kichiʼil riʼ y chpan ri jun chik ri ma xtkitoʼ ta. Gabriel nuʼij: «Jontir xebʼä chpan ri molaj ri xtkitoʼ ri qachiʼil riʼ, xa xuʼ rïn y jun chik Testigo manä». Ri xbʼanatäj chrij riʼ kan kʼayewal xuʼän chwäch Gabriel. Ryä nuʼij: «Kʼa kʼïy na wä nrajoʼ rchë nkʼis ri clase y ri qachiʼil, yajün ri maestra, xojkiyöqʼ chqä xetzeʼen chqij. Rïn xinköchʼ nyowal chqä xintäj nqʼij rchë kan ütz xinqʼalajsaj ri nnmaj, ye kʼa ryeʼ ma xkajoʼ ta xinkikʼoxaj». ¿Achkë xnaʼ Gabriel? Ryä nuʼij: «Kantzij na wä chë rïn ma xqä ta chi nwäch chë xinkiyöqʼ, ye kʼa kan kiʼ nkʼuʼx xinnaʼ rma ma xinyaʼ ta qa Jehová chqä xinqʼalajsaj ri nnmaj».

14. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë majun bʼëy xtqayaʼ ta qa Jehová?

¹⁴ Achiʼel Daniel, röj chqä nqkowin majun bʼëy nqayaʼ ta qa Jehová we nqatäj qaqʼij rchë nqajoʼ ryä rkʼë ronojel qan. Ye kʼa rchë nqajoʼ más Jehová nkʼatzin nqatamaj más ruwäch, y jun rubʼanik nqaʼän riʼ ya riʼ nqchʼobʼon chrij ri rubʼanon qa ryä (Rom. 1:20). Rït, ri yït qʼopoj o yït kʼajol, ¿achkë atoʼik kʼo ri xkatkitoʼ rchë xtawajoʼ más Jehová chqä xtanmaj rutzij? Chpan ri peraj «¿Kʼo komä jun xbʼanö rchë?» ye kʼo videos chqä nkʼaj chik naʼoj ri ütz natjoj awiʼ chkij. Chqä ütz nanukʼuj ruwäch ri folleto ¿Es la vida obra de un Creador? chqä ri folleto El origen de la vida. Tatzʼetaʼ achkë xuʼij ya Esther, jun qachʼalal aj Dinamarca, chkij re folletos reʼ. Ryä xuʼij: «Kowan nqä chi nwäch ri naʼoj ye kʼo chpan. Ma nkiʼij ta chawä achkë kʼo chë nanmaj, xa kan yatkitoʼ rchë rït yachaʼö achkë xtanmaj». Ben, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 9, nuʼij: «Re publicaciones reʼ xkikʼuqbʼaʼ más nkʼuʼx chrij Jehová. Xkikʼüt chi nwäch chë yë Jehová xbʼanö ri kʼaslemal». Taq rït xtaskʼij kiwäch re publicaciones reʼ, rkʼë jbʼaʼ xtaʼij chqä ri nuʼij chpan Apocalipsis 4:11: «Jehová, ri qa-Dios, xa xuʼ rït taqäl chawij rchë nyaʼöx aqʼij chqä rchë njeʼ uchqʼaʼ pan aqʼaʼ rma rït xabʼanö jontir». e

15. ¿Achkë más nqkowin nqaʼän rchë más junan nuʼän qawäch rkʼë Jehová?

¹⁵ Jun chik ri xtqtoʼö rchë xtqajoʼ más Jehová ya riʼ nqanukʼuj rij rukʼaslemal Jesús. Ya riʼ xuʼän ya Samira, jun qachʼalal qʼopoj aj Alemania. Ryä nuʼij: «Rïn xintamaj más ruwäch Jehová taq xintamaj ruwäch Jesús». Taq kʼa koʼöl na, ya Samira kʼayewal xuʼän chwäch xnmaj chë Jehová nqrajoʼ, ye kʼa ma kʼayewal ta xuʼän chwäch xnmaj chë Jesús nqrajoʼ. Ryä nuʼij: «Kowan nqä chi nwäch runaʼoj Jesús, rma ryä kan yerajoʼ ri akʼalaʼ chqä ma kʼayewal ta yatok rachiʼil». Taq ya Samira xtamaj más ruwäch Jesús, más chqä junan xuʼän ruwäch rkʼë Jehová. ¿Achkë rma? Ya Samira nuʼij: «Eqal eqal xqʼax chi nwäch chë Jesús kan junan runaʼoj rkʼë Rutataʼ. Xqʼalajin  chi nwäch chë jun rma Jehová xtäq pä Rukʼajol chwäch le Ruwachʼlew, ya riʼ rchë nkitamaj ruwäch ryä» (Juan 14:9). Qʼopojiʼ kʼojolaʼ, we rïx niwajoʼ más junan nuʼän iwäch rkʼë Jehová, tiyaʼ chiwäch nitamaj más ruwäch Jesús. We xtiʼän riʼ, más xtiwajoʼ Jehová chqä más xtiyaʼ chwäch iwan majun bʼëy xtiyaʼ ta qa ryä.

16. ¿Achkë utzil nqïl taq ma yeqayaʼ ta qa qachiʼil? (Salmo 18:25; Miqueas 6:8).

¹⁶ Ri winäq ri ma nkiyaʼ ta qa kichiʼil, más ütz nkikʼwaj kiʼ chqä más junan nuʼän kiwäch (Rut 1:14-17). Chqä, we röj ma nqayaʼ ta qa Jehová, nqanaʼ uxlanen pa qan. ¿Achkë rma? Rma nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx nqatamaj chë ryä majun bʼëy yeruyaʼ ta qa ri winäq ri ma nkiyaʼ ta qa ryä (taskʼij ruwäch Salmo 18:25; Miqueas 6:8). Dios nrajoʼ ntok qachiʼil tapeʼ röj ma kan ta achkë qabʼanik. ¿Tapeʼ chë kan jaʼäl riʼ? Majun ta jun kʼayewal o jun qakʼulel xtkowin ta xtchüp ri achbʼilanïk riʼ, nixta ri kamïk (Dan. 12:13; Luc. 20:37, 38; Rom. 8:38, 39). Kantzij na wä chë kan ütz nqaʼän nqakʼän qanaʼoj chrij Daniel y ma nqayaʼ ta qa Jehová.

17, 18. ¿Achkë más nqkowin nqatamaj qa chrij Daniel?

¹⁷ Chpan re tjonïk reʼ xqatamaj chkij kaʼiʼ naʼoj ri ye kʼo rkʼë Daniel. Ye kʼa kʼo más naʼoj ri nqkowin nqatamaj qa chrij. Jojun tzʼetbʼäl, Jehová xuʼän chë Daniel kʼo achïkʼ xeruʼän chqä xerutzʼët jojun visiones. Chqä, xtoʼ rchë xeruqʼalajsaj jojun profecías. Kʼïy chkë ri profecías riʼ xetzʼaqät yän, y nkʼaj chik nkikʼüt chqawäch achkë xtbʼanatäj chqawäch apü chwäch jontir le Ruwachʼlew.

¹⁸ Chpan ri jun chik tjonïk xtqatzjoj kij kaʼiʼ profecías ri ye kʼo chpan ri wuj Daniel. Ri nqʼax más chqawäch ri profecías riʼ nqrtoʼ jontir röj —qʼopojiʼ kʼojolaʼ chqä ri ya kʼo chik qajunaʼ— rchë kan yë ri ütz xtqachaʼ xtqaʼän. Re profecías reʼ xtqrtoʼ chqä rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ xtqayaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë ma xtqayaʼ ta qa ryä; ya riʼ xtqtoʼö chwäch ri kʼayewal ri petenäq chqij.