1. Tatzjoj jun tzʼetbʼäl rchë nakʼüt achkë rma nkʼatzin chë yë Jehová nukʼwan qabʼey.

 TABʼANAʼ che rä chë rït yït sachnäq chpan jun mamaʼ kʼechelaj, y kan nxiʼin rij akʼaslemal rma ye kʼo nmaʼq chqä itzel taq chköp, itzel taq qʼayis, sanïk, alacranes, sancudos chqä nkʼaj chik chköp achiʼel riʼ. Chqä rkʼë jbʼaʼ nachaqʼij awaqän rkʼë jun abʼäj y yatzaq. ¿Tapeʼ chë kan jaʼäl xtanaʼ chë kʼo jun winäq xtkʼwan abʼey chqä xkaturtoʼ chwäch jontir ri xtaqʼaxaj chpan ri kʼechelaj riʼ? Le Ruwachʼlew komä achiʼel ri mamaʼ kʼechelaj riʼ. Kʼo kʼïy ri nbʼanö chë nchaʼ chiʼ qachbʼilanïk rkʼë Dios. Ye kʼa kʼo jun ri nukʼwan qabʼey y ya riʼ Jehová. Ryä nukʼüt chqawäch achkë bʼey kʼo chë nqakʼwaj rchë nqapon chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew ri akuchï majun bʼëy chik xtqkäm ta.

2. ¿Achkë rubʼanik nukʼwaj bʼey Jehová chqawäch?

² ¿Achkë rubʼanik nukʼwaj bʼey Jehová chqawäch? Ryä nuʼän riʼ rkʼë Ruchʼaʼäl. Ye kʼa yeruksaj chqä jojun winäq ri yeruchaʼon ryä. Jun tzʼetbʼäl. Ryä nuksaj «ri utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj» rchë nuyaʼ jontir ri nkʼatzin chqë rchë kuw nuʼän qachbʼilanïk rkʼë ryä chqä rchë yë ri ütz nqachaʼ nqaʼän pa qakʼaslemal (Mat. 24:45). Ye kʼa Jehová ma xa xuʼ ta re achiʼaʼ reʼ yeruksaj rchë nukʼwaj bʼey chqawäch, ryä chqä yeruksaj ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo chpan ri congregaciones chqä ri ukʼwäy taq bʼey rchë circuito rchë nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chqä nkiyaʼ qanaʼoj rchë yeqaköchʼ ri kʼayewal. Röj kan kowan nqtyoxin che rä Jehová rma ke reʼ rubʼanik nukʼwaj bʼey chqawäch chpan re tiempo reʼ ri kan kʼayewal  rubʼanon. Rma ryä nuʼän riʼ, röj nqkowin junan nuʼän qawäch rkʼë ryä chqä ma nq·el ta qa chpan ri bʼey ri nqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal.

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Tapeʼ ke riʼ, kʼo mul rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän ri nuʼij pä Jehová chqë, y más taq ryä yeruksaj achiʼaʼ ri xa kʼo qa mak chkij rchë nuʼän riʼ. ¿Achkë rma? Rma rkʼë jbʼaʼ ma nqä ta chqawäch ri nkiʼij ryeʼ chqë. O rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë ri naʼoj nkiyaʼ chqë ma kan ta nkʼatzin chqë, y rma riʼ nqaquʼ chë ri naʼoj riʼ ma rkʼë ta Jehová petenäq wä. Taq nbʼanatäj riʼ, ya riʼ taq nkʼatzin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová rukʼwan bʼey chwäch rutinamit chqä chë ri más ütz nqaʼän ya riʼ nqanmaj rutzij ryä. Rchë xtqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová, chpan re tjonïk reʼ xtqtzjon chkij oxiʼ naʼoj: 1) achkë rubʼanik xkʼwaj bʼey Jehová chkiwäch ri israelitas, 2) achkë rubʼanik najin nukʼwaj bʼey chqawäch röj pa qaqʼij komä y 3) achkë utzil nqïl taq nqaʼän ri nuʼij pä ryä chqë.

¿ACHKË RUBʼANIK XKʼWAJ BʼEY JEHOVÁ CHKIWÄCH RI ISRAELITAS?

4, 5. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jehová chë najin wä nuksaj Moisés rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch ri israelitas? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁴ Jehová xksaj Moisés rchë xeresaj pä ri israelitas chpan ri tinamït Egipto chqä xkʼüt chkiwäch chë ryä najin wä nuksaj re achï reʼ rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch. Jun rubʼanik xuʼän riʼ, ya riʼ rkʼë ri sutzʼ ri xyaʼ chkaj rchë xkʼwaj kibʼey paqʼij y rkʼë jun qʼaqʼ rchë xkʼwaj kibʼey chaqʼaʼ (Éx. 13:21). Moisés xtzeqelbʼej ri sutzʼ chqä ri qʼaqʼ riʼ, rma riʼ ryä chqä ri israelitas xeʼapon chuchiʼ ri mar Rojo. Taq ri israelitas xkitzʼët chë majun ta chik achkë yekowin nkiʼän —rma chkiwäch kʼo wä ri mar Rojo y chkij ri egipcios— ryeʼ kowan xkixiʼij kiʼ. Ryeʼ xkiquʼ chë Moisés ma ütz ta ri xuʼän rma xerukʼwaj äl chriʼ. Ye kʼa Moisés ma xsach ta, yë Jehová xkʼwan äl kibʼey rchë xeʼapon chriʼ (Éx. 14:2). Chrij riʼ ryä xuʼän jun milagro rchë xeruköl (Éx. 14:26-28).

⁵ Chpan ri 40 junaʼ ri xejeʼ ri israelitas chwäch ri tzʼiran ilew, Moisés ronojel mul xtzeqelbʼej ri sutzʼ rchë xkʼwaj bʼey chwäch rutinamit Dios. a Kʼo mul, Jehová xuʼän chë ri sutzʼ xjeʼ pa ruwiʼ rachoch Moisés, ri akuchï kan jontir xekowin xetzʼetö rchë (Éx. 33:7, 9, 10). Jehová kan chpan ri sutzʼ riʼ ntzjon wä pä rkʼë Moisés, y chrij riʼ Moisés nuqʼaxaj wä rutzij chkë ri israelitas (Sal. 99:7). Rkʼë jontir reʼ xqʼalajin chkiwäch ri israelitas chë Jehová najin wä nuksaj Moisés rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch.

6. ¿Achkë kinaʼoj xkiʼän ri israelitas rkʼë Jehová? (Números 14:2, 10, 11).

⁶ Kan jontir bʼaʼ chkë ri israelitas ma xkinmaj ta jontir ri xuʼän Jehová rchë xkʼüt chkiwäch chë ruchaʼon Moisés rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch (taskʼij ruwäch Números 14:2, 10, 11). Rma ryeʼ ma xkinmaj ta chë yë Moisés chaʼon rma Jehová rchë nukʼwaj kibʼey, Jehová ma xyaʼ ta qʼij chkë rchë xeʼok chwäch ri ilew ri xtzüj chkë (Núm. 14:30).

7. ¿Achkë xkiyaʼ qʼij chë yë Jehová xkʼwan kibʼey? (Números 14:24; tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁷ Ye kʼa ye kʼo jojun israelitas xkinmaj rutzij Jehová. Jun tzʼetbʼäl. Jehová xuʼij reʼ: «Caleb [...] kan rkʼë ronojel ran xnmaj ntzij» (taskʼij ruwäch Números 14:24). Dios xyaʼ utzil pa ruwiʼ Caleb chqä xyaʼ qʼij che rä rchë xchaʼ akuchï njeʼ wä chpan ri tinamït Canaán (Jos. 14:12-14). Achiʼel xuʼän Caleb, ri nkʼaj chik israelitas ri kʼa xekʼïy qʼanäj xkiyaʼ qʼij chë yë Jehová xkʼwan kibʼey. Ryeʼ ronojel mul xkinmaj rutzij Josué, ri achï ri xchaʼ Jehová pa rukʼexel Moisés rchë xkʼwaj bʼey chwäch rutinamit (Jos. 4:14). Rma riʼ Jehová xyaʼ utzil pa kiwiʼ chqä  xyaʼ qʼij chkë rchë xeʼok chwäch ri ilew ri tzjun chkë (Jos. 21:43, 44).

8. ¿Achkë rubʼanik xkʼwaj bʼey Jehová chwäch rutinamit pa kiqʼij qa ri qʼatöy taq tzij? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁸ Jojun junaʼ chrij riʼ, Jehová xeruchaʼ jojun winäq rchë xkiqʼät tzij pa kiwiʼ ri israelitas chqä xkikʼwaj bʼey chkiwäch. Jbʼaʼ chrij riʼ, pa kiqʼij qa ri qʼatöy taq tzij, ryä xeruyaʼ profetas rchë xkiʼän ri samaj riʼ. Ri qʼatöy taq tzij ri xkinmaj rutzij Dios xkikʼän ri naʼoj xkiyaʼ ri profetas chkë. Jun tzʼetbʼäl. Ri qʼatöy tzij David xnmaj tzij taq xqʼil rma Natán (2 Sam. 12:7, 13; 1 Crón. 17:3, 4). Ri qʼatöy tzij Jehosafat xnmaj rutzij ri profeta Jahaziel y xuʼij chkë ri israelitas ri ye kʼo Judá chë tkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkij ruprofetas Dios (2 Crón. 20:14, 15, 20). Y, taq ri qʼatöy tzij Ezequías najin wä nqʼax chpan jun nüm kʼayewal, ryä xkʼutuj rutoʼik che rä ri profeta Isaías (Is. 37:1-6). Taq ri qʼatöy taq tzij nkinmaj wä rutzij Jehová, ryä nuyaʼ wä utzil pa kiwiʼ ryeʼ chqä yeruchajij wä ri israelitas (2 Crón. 20:29, 30; 32:22). Chpan ri tiempo riʼ kan xqʼalajin chë Jehová xeruksaj ri profetas rchë xkʼwaj bʼey chwäch rutinamit. Tapeʼ ke riʼ, kʼïy chkë ri qʼatöy taq tzij chqä ri israelitas ma xkinmaj ta kitzij ri profetas riʼ (Jer. 35:12-15).

¿ACHKË RUBʼANIK XKʼWAJ BʼEY JEHOVÁ CHKIWÄCH RI NAʼÄY TAQ CRISTIANOS?

9. ¿Achkë rubʼanik xkʼwaj bʼey Jehová chkiwäch ri cristianos pa naʼäy siglo? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁹ Pa naʼäy siglo, Jehová xuʼän ri congregación cristiana. ¿Achkë rubʼanik xkʼwaj bʼey chkiwäch ri cristianos riʼ? Ryä xchaʼ Jesús rchë xkʼwaj bʼey chwäch ri congregación (Efes. 5:23). Ye kʼa Jesús ma xtzjon ta pä kikʼë ri cristianos rchë xuʼij chkë achkë nkʼatzin nkiʼän. Ryä xeruksaj ri apóstoles chqä ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo wä Jerusalén rchë xkʼwaj bʼey chkiwäch (Hech. 15:1, 2). Chqä, xechaʼöx ukʼwäy taq bʼey pa taq congregaciones rchë xkikʼwaj bʼey chkiwäch ri cristianos (1 Tes. 5:12; Tito 1:5).

10. a) ¿Achkë xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo taq xbʼix chkë achkë nkʼatzin nkiʼän? (Hechos 15:30, 31). b) ¿Achkë rma ye kʼo jojun ma xkinmaj ta kitzij ri yeruchaʼon Jehová rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch? (Tatzʼetaʼ ri recuadro « ¿Achkë rma ye kʼo jojun ma nkajoʼ ta nkinmaj ri kan nkitzʼët?»).

¹⁰ ¿Y achkë xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo taq xbʼix chkë achkë nkʼatzin nkiʼän? Kan jontir bʼaʼ chkë ryeʼ xkinmaj tzij. Y ma xa xuʼ ta riʼ, ryeʼ chqä kan kiʼ kikʼuʼx xkiʼän taq xkʼuqbʼäx kikʼuʼx (taskʼij ruwäch Hechos 15:30, 31). Ye  kʼa pa qaqʼij komä, ¿achkë rubʼanik najin nukʼwaj bʼey Jehová chqawäch?

¿ACHKË RUBʼANIK NUKʼWAJ BʼEY JEHOVÁ CHQAWÄCH RÖJ PA QAQʼIJ KOMÄ?

11. Tatzjoj jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë Jehová najin yerutoʼ ri kikʼwan bʼey chwäch rutinamit pa qaqʼij komä.

¹¹ Pa qaqʼij komä, Jehová ruksan Ruchʼaʼäl chqä Rukʼajol, ri kʼo pa ruwiʼ ri congregación, rchë nukʼwaj bʼey chwäch rutinamit. ¿Qatzʼeton röj chë Jehová kʼa najin na yeruksaj jojun winäq rchë nuʼän riʼ? Jaʼ. Tqaquʼ rij ri xbʼanatäj chrij ri junaʼ 1870. Charles Russell chqä rachiʼil xqʼax chkiwäch chë chpan ri junaʼ 1914 kʼo jun xtbʼanatäj rkʼë Ruqʼatbʼäl Tzij Dios ri kan kowan ruqʼij (Dan. 4:25, 26). ¿Achkë rma ryeʼ xkiquʼ ya riʼ? Rma ri xkitamaj qa chpan ri profecías ri ye kʼo chpan le Biblia. Y kantzij na wä chë Jehová xerutoʼ rchë xqʼax chkiwäch ri xkiskʼij. Ri xbʼanatäj chwäch jontir le Ruwachʼlew pa 1914 xkʼüt chë Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xchäp rusamaj. Chpan ri junaʼ riʼ xchapatäj ri Primera Guerra Mundial, xejeʼ yabʼil chqä wayjal y xebʼanatäj nmaʼq taq slonel (Luc. 21:10, 11). Kan xqʼalajin chë Jehová xeruksaj ri achiʼaʼ riʼ rchë xtoʼ rutinamit.

12, 13. Taq najin ri Segunda Guerra Mundial, ¿achkë xbʼan rchë xtzjöx más le Biblia?

¹² Tqaquʼ chqä rij ri xbʼanatäj chpan ri Segunda Guerra Mundial. Ri qachʼalal ri kikʼwan wä bʼey chpan central mundial xkinukʼuj ruwäch Apocalipsis 17:8 y xqʼax chkiwäch chë ri Armagedón ma xtpë ta taq xtkʼis ri Segunda Guerra Mundial. Pa rukʼexel riʼ, ryeʼ xkiʼij chë xtjeʼ jun tiempo ri ütz xttzjöx le Biblia chkë ri winäq. Rma riʼ rutinamit Jehová kʼo jun xchaʼ xuʼän ri ye kʼo jojun xkiquʼ chë ma ya riʼ ta ri nkʼatzin nbʼan. Chkipan ri qʼij riʼ xchapatäj ri Colegio Superior Bíblico de la Watchtower de Galaad. b Re escuela reʼ xbʼan rchë xetjöx ri misioneros rchë xkibʼetzjoj le Biblia chpan nkʼaj chik tinamït. Y tapeʼ najin wä ri chʼaʼoj, xetaq jojun qachʼalal chpan jalajöj tinamït. Chqä, ri utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj xuʼän ri Curso en el Ministerio Teocrático c rchë xerutoʼ jontir qachʼalal rchë más ütz rubʼanik xkitzjoj le Biblia. Jontir riʼ xerutoʼ rusamajelaʼ Jehová  rchë xekowin xkiʼän ri samaj ri xkʼatzin xkiʼän chkiwäch apü.

¹³ Röj nqkowin nqatzʼët chë Jehová xkʼwaj bʼey chwäch rutinamit chpan ri tiempo riʼ ri kan kʼayewal xuʼän. Kan xa xuʼ xkʼis ri Segunda Guerra Mundial, rusamajelaʼ Jehová kitzjon pä le Biblia chpan jalajöj tinamït. Chqä kan ye kʼïy winäq xkitamaj ruwäch Jehová, y komä najin ntzjöx le Biblia chwäch jontir le Ruwachʼlew.

14. ¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij rutinamit Jehová chqä chkij ri ukʼwäy taq bʼey? (Apocalipsis 2:1; tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁴ Pa qaqʼij komä, ri ye kʼo chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey nkiyaʼ qʼij chë Jesús nukʼwaj kibʼey. Ryeʼ nkitäj kiqʼij rchë ri naʼoj yekiyaʼ kikʼwan kiʼ rkʼë ri nkiquʼ Jehová chqä Jesús. Chrij riʼ yekiksaj ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo chpan ri congregaciones chqä ri ukʼwäy taq bʼey rchë circuito rchë nkiʼij chkë qachʼalal achkë nkʼatzin nkiʼän. d Ri ukʼwäy taq bʼey ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj —chqä jontir ri ukʼwäy taq bʼey pa taq congregaciones— ye kʼo «pa ruqʼaʼ derecha» Jesús (taskʼij ruwäch Apocalipsis 2:1). Rma ryeʼ xa kʼo qa mak chkij, kʼo mul yesach, achiʼel xbʼanatäj rkʼë Moisés, Josué chqä ri apóstoles (Núm. 20:12; Jos. 9:14, 15; Rom. 3:23). Tapeʼ ke riʼ, röj qataman chë Jesús rukʼwan bʼey chwäch ri utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj chqä chkiwäch ri ukʼwäy taq bʼey, y xtuʼän riʼ «ronojel qʼij kʼa taq xtbʼekʼis ronojel» (Mat. 28:20). Rma riʼ kʼo rma nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chkij re qachʼalal reʼ ri yeruksaj Jesús rchë nukʼwaj bʼey chqawäch.

RI UTZIL NQÏL TAQ NQAʼÄN RI NUʼIJ PÄ JEHOVÁ CHQË

15, 16. ¿Achkë natamaj qa rït chkij ri kiyaʼon qʼij chë yë Jehová nukʼwan kibʼey?

¹⁵ Ri nqaʼän ri nuʼij pä Jehová chqë nukʼäm pä utzil pa qawiʼ komä. Jun tzʼetbʼäl. Andy chqä ya Robyn, ri rixjayil, xkiyaʼ chkiwäch nkikʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik (tatzʼetaʼ ri rukaʼn nota de estudio rchë Mateo 6:22 chpan ri Biblia de estudio). Rma ryeʼ xkiʼän riʼ, xekowin xetoʼon pa construcción. Ya Robyn nuʼij: «Kʼo mul xkʼatzin xqjeʼ chpan koköj taq jay, y kan kʼïy mul ma xqïl ta akuchï xqaʼän wä rukïl qaway. Chqä, rïn kan kowan nqä chi nwäch nwesaj fotos, ye kʼa xkʼatzin xenkʼayij jojun ncámaras chqä jojun nsamajbʼal. Tapeʼ kan xinpoqonaj xenkʼayij äl, rïn xinyaʼ chi nwäch nbʼän achiʼel xuʼän Sara, ri rixjayil Abrahán, y ma nbʼisoj ta ri xinyaʼ qa» (Heb. 11:15). ¿Kiʼ komä kikʼuʼx re qachʼalal reʼ rma ri xkichaʼ xkiʼän? Ryä nuʼij chik:  «Röj kan kiʼ qakʼuʼx rma qataman chë najin nqayaʼ jontir ri kʼo qkʼë che rä Jehová. Ronojel mul ri nqaʼän jun samaj chpan rutinamit Jehová, nukʼüt chqawäch achkë rubʼanik xtuʼän qakʼaslemal chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew». ¿Y achkë nuʼij Andy? Ryä nuʼij: «Majun ta chik jun nbʼanö chawä chë kiʼ akʼuʼx naʼän chwäch ri natoʼ Ruqʼatbʼäl Tzij Dios».

¹⁶ ¿Achkë chik jun utzil nqïl taq nqayaʼ qʼij chë Jehová nukʼwaj qabʼey? Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë ya Marcia. Taq ryä xel pan escuela, xchäp ruprecursorado (Mat. 6:33; Rom. 12:11). Ryä nuʼij: «Kʼo jun universidad xtzüj jun nbeca rchë kajiʼ junaʼ. Ye kʼa rïn nwajoʼ wä nyaʼ más ruqʼij Jehová, rma riʼ xintzʼibʼaj nbʼiʼ chpan jun escuela rchë ntamaj jun samaj ri xkirutoʼ rchë xtintzüq wiʼ chqä rchë xkinok precursora. Ya riʼ jun chkë ri más ütz xinchaʼ xinbʼän pa nkʼaslemal. Komä yïn precursora regular, y ri nsamaj nuyaʼ qʼij chwä yitoʼon pa Betel chqä yenbʼän nkʼaj chik samaj chpan rutinamit Jehová».

17. ¿Achkë chik nkʼaj utzil nqïl taq nqayaʼ qʼij chë Jehová nukʼwaj qabʼey? (Isaías 48:17, 18).

¹⁷ Kʼo mul, rutinamit Jehová nuyaʼ pä qanaʼoj ri nqrtoʼ rchë ma nbʼä ta qan chrij ri bʼeyomäl chqä chrij ri xa nkiʼän chqë chë xa xtqaqʼäj rutzij Dios. We röj nqaʼän ri nuʼij pä Jehová chqë, kan kʼo utzil xtqïl rma xtjeʼ jun chʼajchʼöj qaconciencia chqä ma xkeqïl ta kʼayewal (1 Tim. 6:9, 10). We röj xtqaʼän riʼ, xtqayaʼ qan chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová. Majun ta chik jun nbʼanö chqë chë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän chwäch ri nqaʼän riʼ (taskʼij ruwäch Isaías 48:17, 18).

18. ¿Achkë rma rït ronojel mul nawajoʼ nanmaj rutzij Jehová?

¹⁸ Taq xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal chqä chpan ri Mil Junaʼ ri Xtqʼät Tzij Cristo, Jehová kʼa xkeruksaj na achiʼaʼ rchë xtkʼwaj bʼey chwäch rutinamit (Sal. 45:16). ¿Xtqaʼän ri xtuʼij pä Jehová chqë chkipan ri qʼij riʼ tapeʼ kʼo xtkʼatzin xkeqayaʼ qa? We röj xtqanmaj tzij komä, ma kʼayewal ta xtuʼän chqawäch xtqaʼän riʼ chqawäch apü. Rma riʼ ronojel mul tqayaʼ qʼij chë Jehová nukʼwaj qabʼey. Xqatamaj qa chë jun rubʼanik nuʼän riʼ ya riʼ taq yeruksaj jojun achiʼaʼ ri yeruchaʼon ryä rchë yojkichajij (Is. 32:1, 2; Heb. 13:17). Kan kʼo kʼïy rma rchë nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová —ri kʼwayon bʼey chqawäch— ri nqrtoʼ rchë ma nchaʼ ta chiʼ qachbʼilanïk rkʼë chqä rchë xtq·ok chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼlew ri akuchï majun bʼëy chik xtqkäm ta.