1, 2. Ri judíos ri xetzolin Jerusalén xkiqʼaxaj jojun kʼayewal achiʼel ri nqaqʼaxaj röj, ¿achkë chë kʼayewal riʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Ri xbʼanatäj pa ruqʼij qa Ageo, Zacarías chqä Esdras»).

 ¿KʼO MUL nchʼpü akʼuʼx rït rma ri xtbʼanatäj chqawäch apü? Rkʼë jbʼaʼ xesäx asamaj y naquʼ achkë rubʼanik xtatzüq a-familia. O rkʼë jbʼaʼ naquʼ rij a-familia rma ri najin nkiʼän ri qʼatbʼäl taq tzij, rma ri kʼayewal nyaʼöx pa qawiʼ xa rma nqayaʼ ruqʼij Dios o ri qʼatbʼäl taq tzij ma nkajoʼ ta chë röj nqatzjoj le Biblia. We rït najin naqʼaxaj jun chkë re kʼayewal reʼ, kan xtkʼuqbʼaʼ akʼuʼx xtatamaj achkë rubʼanik Jehová xerutoʼ ri israelitas taq xkiqʼaxaj kʼayewal achiʼel ri kʼayewal riʼ.

² Ri judíos ri xekʼïy pä Babilonia xkʼatzin xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová rchë xkiyaʼ qa kibʼeyomal chriʼ rchë xebʼä pa jun tinamït ri akuchï ye kʼïy chkë ryeʼ ma kitaman ta. Taq kʼa riʼ jbʼaʼ keʼapon chpan ri tinamït riʼ, ryeʼ xkiqʼaxaj kʼayewal rma ma kan ta xjeʼ kirajil, ri qʼatbʼäl tzij ma kan ta ütz wä najin nsamäj y ri kikʼulel kan itzel xkinaʼ chkë. Rma jontir ri kʼayewal riʼ, ye kʼo jojun kʼayewal xuʼän chkiwäch xkiyaʼ kan chrij rubʼanik ru-templo Jehová. Rma riʼ pa junaʼ 520 taq majanä tpë Jesús, Jehová xtäq ri profeta Ageo chqä Zacarías kikʼë rchë xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx (Ageo 1:1; Zac. 1:1). Achiʼel xtqatzʼët qa, ri samaj xkiʼän re profetas reʼ kan kʼo xkʼatzin wä. Tapeʼ ke riʼ, jun 50 junaʼ chrij riʼ, ri israelitas xeqä chik jmul pa bʼis. Ya riʼ taq Esdras xel pä Babilonia y xtzolin Jerusalén rchë xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chqä xerutoʼ rchë xkiyaʼ ruyaʼik ruqʼij Dios naʼäy pa kikʼaslemal (Esd. 7:1, 6).

3. ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj? (Proverbios 22:19).

³ Ri profecías ri xkiʼij Ageo chqä Zacarías xekitoʼ ri judíos  rchë xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová tapeʼ yaʼon wä kʼayewal pa kiwiʼ. Ri profecías riʼ xkojkitoʼ chqä röj pa qaqʼij komä rchë xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová tapeʼ xa bʼa achkë na xtqaqʼaxaj (taskʼij ruwäch Proverbios 22:19). Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë xuʼij Jehová che rä Ageo chqä Zacarías chë tkiʼij che rä rutinamit chqä xtqtzjon chrij Esdras. Ya reʼ xtqrtoʼ rchë xkeqaqʼalajsaj re kʼutunïk reʼ: ¿achkë xkiʼän ri judíos rma ri kʼayewal xekïl taq xetzolin Jerusalén?, ¿achkë rma nkʼatzin nqayaʼ naʼäy Jehová pa qakʼaslemal taq yeqaqʼaxaj kʼayewal? y ¿achkë xtqtoʼö rchë xtqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová tapeʼ xa bʼa achkë na xtqaqʼaxaj?

4, 5. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xbʼanö chë ri judíos ma xkiyaʼ ta chik kan chubʼanik ru-templo Jehová?

⁴ Ri judíos kan kʼïy samaj xkʼatzin xkiʼän taq xetzolin Jerusalén. Ryeʼ xa jbʼaʼ tiempo xkʼwaj chkiwäch xkiʼän rubʼanik ru-altar Jehová chqä xkiyaʼ ruxeʼ ri templo (Esd. 3:1-3, 10). Ye kʼa ma kan ta xkiyaʼ chik kan chkibʼanik ri samaj riʼ. ¿Achkë rma? Rma ryeʼ ma xa xuʼ ta xkʼatzin xesamäj pa templo, xa kan xkʼatzin chqä xkiyäk kachoch, xkiʼän kitkoʼn chqä xkitzüq ki-familia (Esd. 2:68, 70). Chqä, ri kikʼulel xkiyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ; xkikanuj rubʼanik rchë xkiqʼät ruyakik ri templo (Esd. 4:1-5).

⁵ Ri judíos xkïl chqä kʼayewal rma xkʼis kirajil chqä rma ri qʼatbʼäl tzij. Chkipan qa ri qʼij riʼ, ryeʼ ye kʼo wä pa ruqʼaʼ ruqʼatbʼäl tzij Persia. Chrij qa rukamik Ciro pa junaʼ 530 taq majanä tpë Jesús, Cambises, ri xkanaj qa pa rukʼexel, xerutäq ru-soldados rchë xkibʼebʼanaʼ chʼaʼoj rkʼë Egipto. Rkʼë jbʼaʼ ri soldados riʼ xeqʼax äl Jerusalén y xkiʼij chkë ri judíos chë nkʼatzin nkiyaʼ kiway, kiyaʼ chqä kachoch. Kantzij na wä chë rkʼë jbʼaʼ ya riʼ xbʼanö chë xkïl más kʼayewal. Taq Darío I xok qʼatöy tzij, ri ruqʼatbʼäl tzij Persia xa más xjäch riʼ. Jontir ri kʼayewal riʼ xkiʼän chë ri judíos ri xetzolin Jerusalén xkiquʼ achkë rubʼanik xtkitzüq ki-familia. Rma riʼ ye kʼo jojun xkiquʼ chë ma tiempo ta rchë nkiʼän rubʼanik rachoch Jehová (Ageo 1:2).

6. ¿Achkë jun chik kʼayewal xkïl ri judíos, y achkë xuʼij Zacarías chkë? (Zacarías 4:6, 7).

⁶ (Taskʼij ruwäch Zacarías 4:6, 7). Ri judíos ma xa xuʼ ta xkʼis kirajil chqä xkïl kʼayewal rma ri qʼatbʼäl tzij, xa kan xyaʼöx chqä kʼayewal pa kiwiʼ. Chpan ri junaʼ 522 taq majanä tpë Jesús, ri winäq ri itzel xkinaʼ chkë xekowin xkipabʼaʼ ruyakik ru-templo Jehová. Ye kʼa Zacarías xuʼij chkë ri judíos chë Jehová xtksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë xtsöl xa bʼa achkë kʼayewal kʼo chkiwäch. Chpan ri junaʼ 520, ri qʼatöy tzij Darío ma xa xuʼ ta xuʼij chë ütz nyak chik jmul rachoch Jehová, xa kan xyaʼ chqä päq chkë ri judíos rchë xkiʼän ri samaj riʼ chqä xuʼij chkë ri qʼatbʼäl taq tzij ri ye kʼo chkinaqaj chë kʼo chë yekitoʼ (Esd. 6:1, 6-10).

7. ¿Achkë utzil xkïl ri judíos rma xkiʼän ri nrajoʼ Jehová?

 ⁷ Jehová xksaj ri profeta Ageo chqä Zacarías rchë xuʼij chkë rusamajelaʼ chë ryä xkerutoʼ pä we ryeʼ xtkiyaʼ kan chrij ruyakik ri templo (Ageo 1:8, 13, 14; Zac. 1:3, 16). Rkʼë ri xkiʼij ri profetas chkë ri judíos, ryeʼ xkichäp chik rubʼanik rachoch Jehová pa junaʼ 520, y ma xuʼän ta 5 junaʼ rchë xkikʼïs ruyakik. Tapeʼ ri judíos xkiqʼaxaj kʼayewal, ryeʼ xkiyaʼ naʼäy pa kikʼaslemal ri nrajoʼ Jehová. Rma riʼ Jehová xyaʼ jontir ri nkʼatzin chkë chqä xerutoʼ rchë más junan xuʼän kiwäch rkʼë. Ri judíos kan kiʼ chik  jmul kiʼ kikʼuʼx xkiyaʼ ruqʼij Jehová (Esd. 6:14-16, 22).

8. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Ageo 2:4 rchë nqayaʼ naʼäy pa qakʼaslemal ri nrajoʼ Jehová? (Tatzʼetaʼ chqä ri nota).

⁸ Röj qataman chë ya xtchapatäj ri nimaläj tijöj poqonal. Rma riʼ kan kowan nkʼatzin nqaʼän ri samaj ri chlaʼen qa chqë: ri rutzjoxik le Biblia (Mar. 13:10). Ye kʼa we röj ma kan ta kʼo qarajil o ri qʼatbʼäl taq tzij ma nkajoʼ ta chë röj nqatzjoj le Biblia, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqayaʼ qan chrij ri samaj riʼ. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqayaʼ naʼäy Ruqʼatbʼäl Tzij Dios pa qakʼaslemal? Ri nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë «Jehová, ri kʼwayon bʼey chkiwäch ri ángeles» b xtqrtoʼ pä. Ryä xtqrtoʼ pä we nqayaʼ naʼäy Ruqʼatbʼäl Tzij pa qakʼaslemal pa rukʼexel nqayaʼ qan chrij ri nkʼatzin chqë. Rma riʼ ma tchʼpü ta qakʼuʼx (taskʼij ruwäch Ageo 2:4).

9, 10. ¿Achkë rubʼanik xbʼanatäj ri nuʼij Mateo 6:33 rkʼë jun kʼlaj qachʼalal?

⁹ Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë Oleg chqä ya Irina, c jun kʼlaj precursores. Taq ryeʼ xeqʼax pa jun chik tinamït rchë xetoʼon chpan jun chik congregación, ryeʼ xkʼis kisamaj rma xkʼis ri päq chpan kitinamit. Tapeʼ jun junaʼ chaq xkimololej kisamaj, ryeʼ ronojel mul xkinaʼ chë Jehová najin yerutoʼ pä chqä chë yerajoʼ. Chqä kʼo mul xetoʼöx kimä qachʼalal. ¿Achkë xetoʼö ryeʼ rchë xeqʼax chwäch ri kʼayewal riʼ? Oleg, ri xa kaʼiʼ rukʼuʼx xuʼän pa naʼäy, nuʼij: «Ri xqayaʼ qan chrij rutzjoxik le Biblia xqrtoʼ rchë xqaʼän ri kʼo más ruqʼij». Re jun kʼlaj qachʼalal reʼ xkiyaʼ kan chrij rutzjoxik le Biblia loman najin wä nkikanuj kisamaj.

 ¹⁰ Kʼo jun qʼij, taq ryeʼ xetzolin pä chutzjoxik le Biblia, jun ki-vecino xuʼij chkë chë jun kichiʼil ri kʼo jun 160 kilómetros näj chkë ryeʼ, xkʼäm pä kaʼiʼ ki-bolsas ri kʼo jalajöj rukïl wäy chpan. Oleg nuʼij: «Ri qʼij riʼ xqatzʼët chik jmul chë Jehová chqä ri congregación kowan yojkajoʼ. Röj qayaʼon chwäch qan chë Jehová majun bʼëy yerumestaj ta qa rusamajelaʼ tapeʼ ryeʼ nkinaʼ chë ri kʼayewal najin nkiqʼaxaj majun ta rusolik» (Mat. 6:33).

11. ¿Achkë xtyaʼ Jehová chqë we xtqayaʼ qan chrij rusamaj?

¹¹ Jehová nrajoʼ chë röj yeqatoʼ ri winäq rchë nkitamaj chrij ryä, rma ya riʼ xtbʼanö chë xkekolotäj qa. Achiʼel xqatzʼët chpan ri  peraj 7, Ageo xuʼij chkë ri judíos chë tkichapaʼ chik jmul ruyakik ri templo. Riʼ achiʼel ta xuʼij chkë chë tkiyaʼ chik jmul ruxeʼ ri templo chqä chë tkimestaj ri ma xkiʼän ta pä chkipan ri junaʼ ri xeqʼax. We ryeʼ xtkinmaj tzij, Jehová xuʼij chkë chë xtyaʼ utzil pa kiwiʼ (Ageo 2:18, 19). Röj chqä ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jehová xtyaʼ utzil pa qawiʼ we xtqayaʼ qan chrij ri samaj ruchlaʼen chqë.

12. ¿Achkë rma Esdras chqä ri molaj israelitas ri xetzolin Jerusalén xkʼatzin xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová?

¹² Chpan ri junaʼ 468 taq majanä tpë Jesús, Esdras chqä jun chik molaj judíos xetzolin Jerusalén. Ryeʼ xkʼatzin xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová rchë xkiʼän ri nüm bʼey riʼ. Ryeʼ nkʼatzin wä yeqʼax chkipan bʼey ri kan nxiʼin yaqʼax chpan y, rma kikʼwan wä kʼïy oro chqä plata rchë xtksäx chpan ru-templo Jehová, rkʼë jbʼaʼ ri alqʼomaʼ xa xtkileqʼaj qa chkë (Esd. 7:12-16; 8:31). Ye kʼa ma xa xuʼ ta riʼ, ryeʼ xkitzʼët chë kan nxiʼin yajeʼ Jerusalén, rma ma kan ta ye kʼïy winäq ye kʼo chriʼ y ri tzʼaq kʼo chrij ri tinamït chqä ru-puertas ma ye ütz ta chik. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri xuʼän Esdras rchë nqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová?

13. ¿Achkë xtoʼö Esdras rchë xkʼuqbʼaʼ más rukʼuʼx chrij Jehová? (Tatzʼetaʼ chqä ri nota).

¹³ Esdras xtzʼët achkë rubʼanik Jehová xerutoʼ pä rusamajelaʼ taq xkiqʼaxaj kʼayewal. Jojun junaʼ qa, chpan ri junaʼ 484 taq ri qʼatöy tzij Asuero xtäq kikamsaxik jontir ri judíos ri ye kʼo pa ruqʼaʼ ruqʼatbʼäl tzij Persia, Esdras rkʼë jbʼaʼ Babilonia kʼo wä (Est. 3:7, 13-15). Rma riʼ ryä nxiʼin wä rij rukʼaslemal. Taq ri judíos xkikʼoxaj ri xtbʼanatäj kikʼë, xkiʼän ayuno chqä kowan xebʼison, y kantzij na wä chë xkikʼutuj kitoʼik che rä Jehová (Est. 4:3). Tqaquʼ achkë xkinaʼ Esdras chqä ri judíos taq xkitamaj chë ri winäq ri xkikanuj rubʼanik rchë xekikamsaj xa ryeʼ xekamsäx (Est. 9:1, 2). Ri xqʼaxaj Esdras chkipan qa ri qʼij riʼ rkʼë jbʼaʼ xtoʼ chkiwäch ri kʼayewal ri xrïl chwäch apü chqä xuʼän chë xkʼuqbʼaʼ más rukʼuʼx chë Jehová nkowin nuchajij rutinamit. d

14. ¿Achkë xtamaj jun qachʼalal ixöq taq xkʼis rusamaj?

¹⁴ Taq nqatzʼët achkë rubʼanik nqrtoʼ pä Jehová taq yeqaqʼaxaj kʼayewal, röj más nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ryä. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë ya Anastasia, jun qachʼalal ixöq ri kʼo pa Europa del Este. Ri rachiʼil pa samaj xkitäj kiqʼij chrij rchë nutïtzʼ riʼ chpan ri política, ye kʼa ryä xyaʼ qa rusamaj rchë ma xuʼän ta riʼ. Ya Anastasia nuʼij: «Rïn majun bʼëy kʼisnäq ta qa nrajil». Chqä nuʼij: «Xintzjoj che rä Jehová ri  najin nqʼaxaj y xintzʼët chë ryä xiruchajij pä. We kʼo chik jmul xtkʼis nsamaj, ma xtinxiʼij ta chik wiʼ. Rïn ntaman chë we Jehová yiruchajij komä, kan ke riʼ chqä xtuʼän chqawäch apü».

15. ¿Achkë xbʼanö chë Esdras xkʼuqbʼaʼ más rukʼuʼx chrij Jehová? (Esdras 7:27, 28).

¹⁵ Esdras xtzʼët achkë rubʼanik xtoʼöx pä rma Jehová. Taq ryä xtzʼët achkë rubʼanik rutoʼon pä Jehová, ya riʼ xbʼanö chë xkʼuqbʼaʼ más rukʼuʼx chrij ryä. Tqatzʼetaʼ ri tzij «n-Dios Jehová kʼo wkʼë», ri nqïl chpan Esdras 7:27, 28 (taskʼij ruwäch). Esdras 5 mul más xeruksaj tzij achiʼel reʼ chpan ri libro ri xtzʼibʼaj qa ryä (Esd. 7:6, 9; 8:18, 22, 31).

16. ¿Ajän riʼ taq nqkowin nqatzʼët achkë rubʼanik nqrtoʼ pä Jehová? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁶ Jehová nkowin nqrtoʼ taq yeqaqʼaxaj kʼayewal. Jun tzʼetbʼäl, rkʼë jbʼaʼ nkʼatzin nqaʼij che rä qa-patrón chë tyaʼ qʼij chqë rchë nqbʼä chpan jun qanimamoloj o nqaʼij che rä chë nkʼatzin nqajäl jbʼaʼ ru-hora qasamaj rchë nqkowin nqjeʼ chkipan ri qamoloj. Taq nbʼanatäj riʼ qkʼë, ya riʼ taq nqkowin nqatzʼët achkë rubʼanik nqrtoʼ pä Jehová. Y ri rubʼanik nqrtoʼ pä ryä, ri rkʼë jbʼaʼ ma qayoʼen ta, xtuʼän chë xtqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij ryä.

17. ¿Achkë rma qataman chë Esdras ma xnaʼ ta riʼ taq xqʼaxaj nmaʼq taq kʼayewal? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹⁷ Esdras ma xnaʼ ta riʼ y xkʼutuj rutoʼik che rä Jehová. Ronojel mul taq xnaʼ chë ma xtkowin ta xtuʼän ri samaj yaʼon pa ruqʼaʼ, ryä xkʼutuj rutoʼik che rä Jehová (Esd. 8:21-23; 9:3-5). Taq ri nkʼaj chik xkitzʼët chë ryä rukʼuqbʼan rukʼuʼx chrij Dios, xkitoʼ chqä xkikʼän kinaʼoj chrij (Esd. 10:1-4). Taq röj nchʼpü qakʼuʼx rma nkʼis qarajil y nqaquʼ achkë rubʼanik xtqatzüq qa-familia, tqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová y tqayaʼ chwäch qan chë ryä xtqrtoʼ pä.

18. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová?

¹⁸ Röj xtqakʼuqbʼaʼ más qakʼuʼx chrij Jehová we ma nqanaʼ ta qiʼ, we nqakʼutuj qatoʼik che rä chqä we nqayaʼ qʼij chë ri qachʼalal yojkitoʼ. Ya Erika, jun qachʼalal ri ye kʼo oxiʼ ral, ronojel mul xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová tapeʼ xeruqʼaxaj kʼayewal. Ryä naʼäy xkäm ri ti ral taq majanä taläx y chrij riʼ xkäm chik rachjil. Rkʼë jontir ri xqʼaxaj, ryä nuʼij: «Ma natamaj ta achkë rubʼanik xkaturtoʼ pä Jehová. Kʼo mul ri rubʼanik yaturtoʼ pä ma ya riʼ ta ri ayoʼen rït. Kan kʼïy mul ntzʼeton chë Jehová yirutoʼon pä rkʼë ri nkiʼij ri wachiʼil chwä chqä ri nkiʼän  rchë yinkitoʼ. Taq rïn ntzjoj chkë ri najin nqʼaxaj, ryeʼ ma kʼayewal ta nuʼän chkiwäch yinkitoʼ».

19, 20. ¿Achkë nqatamaj qa chkij ri judíos ri ma xekowin ta xetzolin Jerusalén?

¹⁹ Röj chqä kʼo nqatamaj qa chkij ri judíos ri ma xetzolin ta Jerusalén rma rkʼë jbʼaʼ ya kʼo wä chik kijunaʼ, kʼo wä kiyabʼil o nkʼatzin wä nkichajij ki-familia. Tapeʼ ryeʼ ma kan ta achkë wä yekowin nkiʼän, xkiyaʼ ri nkʼatzin chkë ri judíos ri xetzolin Jerusalén (Esd. 1:5, 6). Jun 19 junaʼ chrij qa taq ri naʼäy taq judíos xetzolin Jerusalén, ri xekanaj qa Babilonia kʼa najin na wä nkitäq äl kikchaj chkë ri ye kʼo wä Jerusalén (Zac. 6:10).

²⁰ Tapeʼ röj ma kan ta achkë chik nqkowin nqaʼän rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová, qayaʼon chwäch qan chë Jehová nuloqʼoqʼej jontir ri nqaʼän. ¿Achkë rma qataman riʼ? Qataman riʼ rma ri xuʼij Jehová che rä ri profeta Zacarías. Ryä xuʼij che rä chë tbʼanaʼ jun corona rkʼë ri oro chqä ri plata ri xkitäq pä ri judíos ri xekanaj qa Babilonia (Zac. 6:11). Re «corona» reʼ xnataj chkë ri nkʼaj chik ri kchaj xkiyaʼ ryeʼ (Zac. 6:14, notas). Rma riʼ qayaʼon chwäch qan chë Jehová ma xtmestaj ta jontir ri nqaʼän rchë nqayaʼ ruqʼij tapeʼ yeqaqʼaxaj kʼayewal (Heb. 6:10).

21. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ chwäch ri xtbʼanatäj chqawäch apü?

²¹ Röj qataman chë chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ kan kʼïy kʼayewal xkeqïl chqä chë kan más xkenmatäj (2 Tim. 3:1, 13). Ye kʼa ma tchʼpü ta kowan qakʼuʼx. Tnatäj chqë ri xuʼij Jehová che rä rutinamit pa ruqʼij qa Ageo: «Rïn yïn kʼo iwkʼë rïx […]. Ma tixiʼij ta iwiʼ» (Ageo 2:4, 5). Röj chqä qayaʼon chwäch qan chë we xtqatäj qaqʼij rchë xtqaʼän ri nqä chwäch Jehová, ryä xtqrtoʼ pä. We nqasmajij ri xqatamaj qa chkij ri profecías ri xkiʼij Ageo chqä Zacarías y nqakʼän qanaʼoj chrij Esdras, ronojel mul xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová tapeʼ xa bʼa achkë na xtqaqʼaxaj.