Yaqʼax chupam ri rupam

Yaqʼax rikʼin ri rucholajem

Kikʼutunik ri yeskʼin ruwäch qawuj

Kikʼutunik ri yeskʼin ruwäch qawuj

¿Xa xuʼ komä maná chqä codornices xkitäj ri israelitas taq xejeʼ chwäch ri tzʼiran ilew?

Chkipan ri 40 junaʼ ri xejeʼ ri israelitas chwäch ri tzʼiran ilew, ri maná ya riʼ xok kiway (Éx. 16:35). Chqä Jehová kaʼiʼ mul xyaʼ codornices chkë rchë xekitäj (Éx. 16:12, 13; Núm. 11:31). Ye kʼa ri israelitas kʼo nkʼaj chik rukïl wäy xkitäj tapeʼ ma kan ta kʼïy xjeʼ kikʼë.

Jun tzʼetbʼäl, kʼo mul Jehová xerukʼwaj wä chkiwäch juyuʼ ri akuchï ütz xeʼuxlan jbʼaʼ, y chriʼ nkïl wä yaʼ chqä nkʼaj chik rukïl kiway (Núm. 10:33). Jun chkë ri juyuʼ riʼ ya riʼ ri juyuʼ Elim, «ri akuchï kʼo wä 12 pons (pozas) ri akuchï ntzʼuktäj wä pa yaʼ chqä 70 palmeras», rkʼë jbʼaʼ palmeras ri nkiyaʼ dátiles (Éx. 15:27). Ri libro Plants of the Bible nuʼij chë ri palmera ri nuyaʼ dátiles, ri «nkʼïy pä chkipan kʼïy tinamït, […] ya riʼ ri cheʼ ri más ntej ruwäch pa tzʼiran ilew. Chuxeʼ ri cheʼ riʼ nkitoʼ wä kiʼ ri winäq, y ri ruwäch ütz ntej chqä ntel aceite che rä».

Chqä, rkʼë jbʼaʼ ri israelitas xeʼuxlan jbʼaʼ chpan jun peraj juyuʼ ri pa qaqʼij komä rubʼiniʼan Farán. a Ri libro Discovering the World of the Bible, nuʼij chë re juyuʼ reʼ «130 kilómetros raqän chqä chë ya riʼ jun chkë ri juyuʼ más nüm, más jaʼäl chqä ri más tamatäl ruwäch ri kʼo Sinaí». Re libro reʼ ke reʼ chqä nuʼij: «Jun 45 kilómetros che rä akuchï nchapatäj wä pä re juyuʼ reʼ, kʼo jun jaʼäl peraj juyuʼ ri rubʼiniʼan Farán, ri akuchï kan kʼïy palmeras ye kʼo. Re juyuʼ reʼ kʼo jun 4,800 metros raqän y jotäl jun 610 metros pa ruwiʼ ru-nivel ri mar. Re peraj ilew reʼ ri kʼo Sinaí kan jaʼäl rubʼanon. Kan ojer chik ye aponäq ye kʼïy winäq chutzʼetik rma kan kʼïy palmeras ri nkiyaʼ dátiles ye kʼo chwäch».

Palmeras ri nkiyaʼ dátiles ri ye kʼo chpan ri peraj juyuʼ rubʼiniʼan Farán

Taq ri israelitas xeʼel äl Egipto, ryeʼ xkikʼwaj äl harina, xkikʼwaj ri xkʼatzin chkë rchë xkixöqʼ harina chpan y, rkʼë jbʼaʼ, xkikʼwaj chqä aceite, trigo y nkʼaj chik achiʼel riʼ. Tapeʼ ke riʼ, jontir reʼ ma kan ta xyalöj kikʼë. Ryeʼ chqä xekikʼwaj äl kʼïy kikarneʼl chqä kiwakx (Éx. 12:34-39). Ye kʼa rma xa pa tzʼiran ilew xebʼä wä, kʼïy chkë ri kichkop rkʼë jbʼaʼ xekäm. Chqä, rkʼë jbʼaʼ ri israelitas xekikamsaj jojun chkë ri chköp riʼ rchë xekitäj chqä rchë xekiporoj chwäch Dios, yajün chkiwäch ri nkʼaj chik dioses (Hech. 7:39-43). b Tapeʼ ke riʼ, ri israelitas xkitïk kikarneʼl chqä kiwakx. Röj qataman riʼ rma ri xuʼij Jehová chkë taq ryeʼ ma xkinmaj ta rutzij: «Ri iwalkʼwal 40 junaʼ xkeʼok ajyuqʼ chwäch ri tzʼiran ilew» (Núm. 14:33). Rma riʼ, rkʼë jbʼaʼ kʼo wä leche chqä tiʼäj kikʼë rchë nkitäj, ye kʼa ma xkeruqʼiʼ ta wä rchë yekitzüq jun ye oxiʼ millones winäq chkipan 40 junaʼ. c

¿Akuchï xkïl wä ri israelitas kiyaʼ chqä kiway ri kichkop? d Rkʼë jbʼaʼ chpan ri tiempo riʼ nuʼän wä más jöbʼ, y ya riʼ nbʼanö chë kʼo más qʼayis chwäch ri tzʼiran ilew. Ri peraj «Arabia» ri kʼo chpan libro Perspicacia para comprender las Escrituras nuʼij chë jun 3,500 junaʼ qa, «chlaʼ Arabia kʼo wä más yaʼ chwäch komä». Chqä nuʼij: «Rma komä kʼo kʼïy rubʼey yaʼ ri chaqiʼj kibʼanon, ya reʼ nukʼüt chë ojer xuʼän kowan jöbʼ ri xuʼän chë xejeʼ raqän taq yaʼ». Tapeʼ ke riʼ, ri ilew chaqiʼj wä rubʼanon chqä kan nxiʼin wä yajeʼ chriʼ (Deut. 8:14-16). Xa ta Jehová ma ta xyaʼ kiyaʼ ri israelitas, ryeʼ chqä ri kichkop rkʼë jbʼaʼ xekäm ta (Éx. 15:22-25; 17:1-6; Núm. 20:2, 11).

Moisés xuʼij chkë ri israelitas chë Jehová xerutzüq rkʼë maná rchë nkitamaj «chë ma xa xuʼ ta rkʼë wäy kʼo chë nkʼaseʼ wä jun winäq, xa kan nkʼatzin chqä ruchʼaʼäl Jehová che rä» (Deut. 8:3).

a Tatzʼetaʼ ri wuj La Atalaya rchë 1 de mayo, 1992 ruxaq 24 chqä 25.

b Le Biblia nutzjoj kaʼiʼ mul taq ri israelitas xekikamsaj chköp rchë xekiporoj chwäch Jehová taq ye kʼo wä pa tzʼiran ilew. Ri naʼäy mul xkiʼän riʼ ya riʼ taq xechaʼöx ri sacerdotes. Ri jun chik mul ya riʼ taq xkiʼän ri Pascua. Ya reʼ xebʼanatäj chpan ri junaʼ 1512 taq majanä tpë Jesús, taq ri israelitas ya kikʼwan chik jbʼaʼ ma jun junaʼ ye lenäq äl Egipto (Lev. 8:14–9:24; Núm. 9:1-5).

c Taq ri israelitas ya nkiʼän wä 40 junaʼ chwäch ri tzʼiran ilew, xkiʼän chʼaʼoj kikʼë ri itzel nkinaʼ chkë y xkimäj qa kan pa mil chkë ri kichkop (Núm. 31:32-34). Tapeʼ ke riʼ, ryeʼ xkitäj na maná kʼa taq xeʼok chwäch ri ilew tzjun chkë (Jos. 5:10-12).

d Majun ta jun nkʼutü chë ri chköp xkitäj maná, rma Jehová xuʼij chkë ri israelitas chë xa xuʼ wä nkʼatzin nkimöl ri nkowin nutäj jun winäq (Éx. 16:15, 16).