¿Kan kʼo komä nqrtoʼ wä ri kʼo ütz nqayoʼej apü?

DANIEL kʼa riʼ wä 10 rujunaʼ. Tapeʼ ke riʼ, rukʼwan wä chik jun junaʼ kʼo cáncer che rä. Ri doctores chqä ri ruchʼalal nkiquʼ wä chë ma xtkʼachöj ta chik, ye kʼa ryä ma ke riʼ ta nuquʼ. Ryä ruyaʼon wä chwäch ran nkʼïy na qʼanäj chqä chë xttoʼon rchë xtilitäj ruqʼomal ri cáncer. Ryä ruyoʼen wä jun doctor ri retaman más chrij ri cáncer ri kʼo che rä. Ye kʼa taq xbʼeqä ri qʼij ri kʼo chë napon, ri doctor ma xapon ta rma ma ütz ta chik xuʼän chwäch. Ya riʼ xuʼän chë Daniel xpë jun nimaläj bʼis che rä chqä xyujtäj rukʼuʼx. Jun kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, ryä xkäm.

Ri xbʼanatäj rkʼë Daniel yë jun doctor xtzjon rchë. Re doctor reʼ nunukʼuj achkë nbʼanatäj chpan rukʼaslemal jun winäq taq kʼo ütz ruyoʼen apü, y achkë nbʼanatäj taq xa nyujtäj rukʼuʼx. Rkʼë jbʼaʼ rït akʼoxan chë kʼo winäq nbʼanatäj kikʼë ri xbʼanatäj rkʼë Daniel. Tqaquʼ rij jun winäq ri riʼj chik ri jbʼaʼ ma nkäm. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq riʼ kʼo jun ruyoʼen, achiʼel jun ruchʼalal o chë nbʼeqä jun qʼij ri kan kowan rejqalen chwäch ryä. Taq xtzʼët yän ruwäch ruchʼalal o xqʼax yän ri qʼij riʼ, ri winäq nkäm. ¿Xa rma komä chë kʼo ruyoʼen apü xbʼanö chë ma xkäm ta yän? We ke riʼ, ¿kan kowan komä nqrtoʼ chpan qakʼaslemal ri kʼo nqayoʼej apü?

Komä kan ye kʼïy doctores nkinmaj chë ri kiʼ akʼuʼx naʼän o kʼo ütz ayoʼen apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal chqä rchë ma kan ta yayawäj. Ye kʼa ma jontir ta ri doctores nkiquʼ riʼ. Ye kʼo jojun nkiʼij chë majun ta jun nkʼutü chë xa rma kʼo ütz nayoʼej apü yaturtoʼ chpan akʼaslemal. Ryeʼ nkiquʼ chë jun winäq ma xtknaj ta riʼ xa rma kiʼ rukʼuʼx o xa rma kʼo ütz ruyoʼen apü.

Ojer chqä ye kʼo jojun winäq xejeʼ ri ma xkinmaj ta chë kan yaturtoʼ pan akʼaslemal ri kʼo ütz nayoʼej apü. Pa más dos mil junaʼ qa, ri filósofo Aristóteles xuʼij chë «ri winäq ri kʼo ütz ruyoʼen apü xa achiʼel ta nachikʼan». Kʼïy junaʼ chrij riʼ, jun achï aj Estados Unidos ri rubʼiniʼan Benjamin Franklin xuʼij chë ri nayoʼej chë kʼo ütz xtawïl apü ma xtuʼän ta chë xtawïl ri nkʼatzin chawä.

¿Kantzij komä nkiʼij re achiʼaʼ reʼ? ¿Kantzij komä chë ri kʼo ütz nayoʼej apü xa achiʼel jun achïkʼ ri xa xuʼ yaturtoʼ rchë ütz jbʼaʼ nunaʼ qa awan? ¿O kan kʼo rma nqanmaj chë nqrtoʼ rchë más kiʼ qakʼuʼx nqaʼän chpan qakʼaslemal chqä rchë ma kan ta nqyawäj?