Yaqʼax chupam ri rupam

¿Achkë nkikʼüt qa ri chköp chqä ri qʼayis chqawäch?

¿Achkë nkikʼüt qa ri chköp chqä ri qʼayis chqawäch?

¿Achkë nkikʼüt qa ri chköp chqä ri qʼayis chqawäch?

«Tabʼanaʼ utzil, keʼatzʼetaʼ ri chköp, rma kan kʼo xtatamaj qa chkij, chqä keʼatzʼetaʼ ri ajxikʼ taq chköp, rma kan kʼïy naʼoj xtkikʼüt qa chawäch. O tatzʼetaʼ le Ruwachʼlew, rma kan kʼo xtatamaj qa chrij, y ri kär ri ye kʼo pa mar kan kʼo xtkikʼüt qa chawäch» (JOB 12:​7, 8).

CHKIPAN ri junaʼ ri kʼa majanäj ta yeqʼaxnäq pä, ri científicos chqä ri ingenieros kan kʼïy kitaman pä chkij ri qʼayis chqä ri chköp. Ryeʼ kan nkajoʼ nkiʼän ri nkitamaj qa chkij —che rä ya reʼ nbʼix biomimética—. Ryeʼ nkiʼän riʼ rchë más ütz nkiʼän che rä xa bʼa achkë jun ri nksäx o chë nkesaj kʼakʼakʼ. Taq xtanukʼuj kij ri tzʼetbʼäl ri xkeqatzʼët qa, taquʼ rij reʼ: «¿Achkë xbʼanö jontir reʼ y achkë kʼo ta chë nyaʼöx ruqʼij?».

Ri raleta ri ballena jorobada

¿Achkë nkitamaj ri winäq ri yebʼanö aviones chrij ri ballena jorobada? Ryeʼ kan kʼïy nkitamaj qa chrij. Ri ballenas ri ye nmaʼq chik yepajö jun 300 quintales, junan jbʼaʼ yepajö rkʼë jun trailer ri nujnäq rupan. Re ballenas reʼ jun 12 metros kaqän, kan kuw bʼaʼ kichʼakul chqä kan nmaʼq kaletas ri achiʼel ta ruxikʼ jun ajxikʼ chköp. Tapeʼ ke riʼ, kan ma kʼayewal ta yeslon chuxeʼ yaʼ. Tqaquʼ rij reʼ: taq ri ballena nrajoʼ nwaʼ, nustij riʼ chkixeʼ ri kär ri nrajoʼ yerutäj loman nresaj ruxlaʼ yaʼ pa rujolon. Ya reʼ nuʼän chë ri kär nkimöl kiʼ pa ruwiʼ yaʼ y ya riʼ taq yerutäj äl.

Ri científicos ma nqʼax ta wä pa kijolon achkë rma jun chköp ri kan kowan nüm nkowin chaq chriʼ nustij wä riʼ. Ye kʼa xkitamaj chë ryeʼ yekowin nkiʼän riʼ rma ri rubʼanik kaletas. Ri ruchiʼ ri kaletas ma jïk ta kibʼanon achiʼel ruxikʼ jun avión, xa kan kʼo kʼïy tzuptzäq che rä.

Ya riʼ nkitoʼ ri ballena rchë ma kʼayewal ta nuʼän chwäch njoteʼ pä pa ruwiʼ yaʼ. ¿Achkë rubʼanik nbʼanatäj reʼ? Ri revista Natural History nuʼij chë rma ke riʼ rubʼanik raleta re ballena reʼ, ri yaʼ ma kʼayewal ta nqʼax pa ruwiʼ ri aleta y ya riʼ nbʼanö chë ri ballena ma kʼayewal ta nuʼän chwäch njoteʼ pä pa ruwiʼ yaʼ. Xa ta raleta ri ballena jïk ta rubʼanon, ma ta nkowin nuʼän riʼ.

¿Achkë rubʼanik yerutoʼ ri científicos ri xkitamaj riʼ? Xa ta ri kixikʼ ri aviones achiʼel ta raleta ri ballena jorobada kibʼanik, ma ta nkʼatzin kan achkë rubʼanik nbʼan chkë, ma ta chanin nchaʼ chiʼ chqä ma ta nkʼatzin chaq taqïl nbʼan rubʼanik. Jun achï ri nunukʼuj jontir riʼ, ri John Long rubʼiʼ, nuʼij chë «rkʼë jbʼaʼ xa jbʼaʼ chik apü ri kixikʼ ri nmaʼq taq aviones ri yekikʼwaj winäq xtbʼan achiʼel raletas ri ballena jorobada chkë».

Ri ruxikʼ ri gaviota

Tapeʼ ri ingenieros kan chkij ri ajxikʼ taq chköp kesan wä kinaʼoj taq yekibʼanon ri aviones, majanäj ta xkitzʼët achkë rubʼanik más ütz nkiʼän chkë ri aviones. Ri revista New Scientist, nuʼij chë «ri ingenieros ri ye kʼo chpan ri Universidad ri kʼo Florida nkajoʼ nkikʼän kinaʼoj chrij ri gaviota taq najin nxikʼan. Rma riʼ xkiʼän jun dron ri nkowin npaʼeʼ qa chkaj y nkowin kan chaninäq nxleʼ pä chqä njoteʼ chik jmul».

Ri gaviotas kan yekowin yexikʼan rma nkiqʼüch kixikʼ ri akuchï nchapatäj wä äl kʼa jbʼaʼ ma pa nkʼaj che rä kixikʼ. Ri revista ri xqatzjoj yän qa nuʼij chqä chë ri ruxikʼ ri dron xkiʼän nslon achiʼel nslon ruxikʼ jun gaviota. Ri ruxikʼ re dron reʼ nkiʼän chë nkowin njeʼ qa chkaj chqä chë kan chanin nxleʼ pä tapeʼ kʼo chkikojöl mamaʼ taq jay. Ri soldados aj Estados Unidos nkajoʼ njeʼ re drones reʼ kikʼë, rma xkekitoʼ rchë xkekikanuj armas chkipan nmaʼq taq tinamït.

Ri raqän ri geco

Jun chik chköp ri kan kʼïy nqatamaj chrij ya riʼ ri geco. Re chköp reʼ achiʼel jun ti expaʼch y nkowin nbʼä chwäch xan chqä chwäch ruxeʼ ruwiʼ jay. Ri winäq ya ntel wä chik kikʼuʼx che rä re chköp reʼ chkipan ri qʼij ri yetzjöx chpan le Biblia (Proverbios 30:28). ¿Achkë nbʼanö chë ri geco ma ntzaq ta pä tapeʼ nxleʼ ruwiʼ taq nbʼiyïn?

Ri geco nkowin nbʼiyïn chwäch xa bʼa achkë jun tapeʼ kan jlöqʼ, achiʼel ri vidrio. Re chköp reʼ nkowin nuʼän riʼ rma ye kʼo koköj rusmal pa raqän ri kibʼiniʼan sedas, y ma rma ta kʼo jun ntel che rä raqän ri ntzʼamon. Taq ri sedas nkitün kiʼ rkʼë xa bʼa achkë jun, ri moléculas ri ye kʼo chraqän ri geco chqä ri ye kʼo chwäch ri akuchï nqʼax wä nkitzʼäm kiʼ. Che rä ya riʼ nbʼix fuerza de Van der Waals. Rma ri gravedad más ruchqʼaʼ chwäch re uchqʼaʼ reʼ, röj ma nqkowin ta nqbʼä chwäch jun xan rkʼë qaqʼaʼ. Ye kʼa rma ri geco kan kʼïy rusmal ye kʼo pa raqän, nkowin nbʼiyaj chwäch xan o chuxeʼ ruwiʼ jay.

¿Achkë rubʼanik yerutoʼ ya reʼ ri winäq? Ryeʼ yekowin nkesaj jun ri achiʼel pa raqän ri geco ri nksäx pa rukʼexel ri velcro. a Chpan ri revista The Economist, jun científico xuʼij chë «xa ta nesäx jun ri achiʼel kʼo pa raqän ri geco, ya riʼ kowan ta yerutoʼ ri doctores rchë yekitzʼapij sokotajïk taq ma ütz ta yekiksaj químicos».

¿Achkë kʼo ta chë nyaʼöx ruqʼij?

Ri NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, rchë Estados Unidos) najin nuʼän jun robot ri ocho raqän ri nbʼiyïn achiʼel jun alacrán. Y jojun ingenieros aj Finlandia xkiʼän jun tractor ri seis raqän ri njoteʼ pa ruwiʼ xa bʼa achkë jun kan achiʼel nuʼän jun äm. Jojun chik científicos kibʼanon jun tzyäq ri nbʼanatäj rkʼë achiʼel jun chʼenkuʼy, ri nujäq riʼ chqä nutzʼapij riʼ. Chqä kʼo jun empresa ri najin nuʼän jun chʼichʼ ri achiʼel ri kär ri nbʼix cofre che rä, ri xttoʼ ri chʼichʼ rchë ri kaqʼiqʼ ma xtqʼät ta ruchqʼaʼ. Jojun chik científicos najin nkitzʼët achkë rma rij ri oreja del mar kowan kuw. Ryeʼ nkajoʼ nkiʼän jun tzyäq ri ma kan ta al chqä kan kuw rchë ma yeqʼax ta ri balas chpan.

Rma kan kʼïy kinaʼoj kesan ri científicos chkij ri chköp chqä ri qʼayis, ryeʼ kiyaʼon chpan jun computadora jontir ri kinukʼun chkij kʼïy chköp chqä qʼayis. Ri revista The Economist nuʼij chë ri científicos yekowin nkikanuj kinaʼoj chriʼ ri achoq rkʼë nkitoʼ wä kiʼ taq kʼo jun najin nkiʼän. Chkë ri naʼoj ri yekʼolon qa chkij ri chköp chqä ri qʼayis nbʼix «patentes biológicas» chkë. Jun patente ya riʼ jun wuj ri akuchï kʼo rubʼiʼ ri winäq ri kʼo jun xtzʼük qʼanäj. Rma riʼ ri wuj The Economist nuʼij: «Ri científicos nkiʼij patentes biológicas chkë ri naʼoj ri elesan chkij ri chköp chqä ri qʼayis rma chkiwäch ryeʼ yë le Ruwachʼlew ri rajaw jontir re naʼoj reʼ».

¿Akuchï xeʼel wä pä jontir ri utziläj taq naʼoj ri nkitzʼët ri científicos chkij ri chköp chqä ri qʼayis? Ye kʼïy científicos nkiquʼ chë ronojel reʼ chaq tzij xetzʼuktäj qʼanäj y chë más ütz xkiʼän qʼanäj taq kan pa millón junaʼ xeqʼax. Jojun chik científicos jun chik ri nkiquʼ. Michael Behe, jun científico, xtzʼibʼaj reʼ chpan ri prensa The New York Times chpan ri junaʼ 2005: «Jontir ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew kan nqʼalajin chë kʼo jun xbʼanö rchë. Rchë nqʼax chqawäch tqaquʼ rij reʼ: we jun chköp achiʼel pato ntzuʼun, achiʼel pato nmuxan chqä achiʼel pato nqʼajan, jontir xtqʼax chqawäch chë ya riʼ jun pato». ¿Achkë xrajoʼ xuʼij re científico reʼ kikʼë re tzij reʼ? Ryä nuʼij: «We jontir ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew nqʼalajin chë kʼo jun xbʼanö rchë, ntel chë tzij chë kʼo jun xbʼanö rchë».

We jun winäq más ütz nuʼän che rä ruxikʼ jun avión, nuʼän jun ri achoq kikʼë nkitzʼäm wä ri sokotajïk, jun tzyäq más ütz o jun chʼichʼ más ütz, re winäq reʼ taqäl chrij nbʼix che rä chë ütz rusamaj. Ye kʼa we kʼo jun naʼän ri kʼo chik jun lesayon rchë y ma naʼij ta achkë xbʼanö rchë, reʼ achiʼel ta xa najin naleqʼaj ri naʼoj riʼ.

Tapeʼ ke riʼ, ye kʼo científicos ri nkikʼän kinaʼoj chkij ri chköp chqä ri qʼayis ri nkiʼij chë jontir riʼ majun xbʼanö kichë, chë xa xuʼ xtzʼuktäj pä. ¿Kan pa rubʼeyal komä nkiʼij ri científicos riʼ? We ri nkiʼän ryeʼ, tapeʼ xa rachbʼäl nkesaj apü, kan nkʼatzin nkiquʼ na achkë nkiʼän che rä, ri xbʼanö kichë ri chköp chqä ri qʼayis kan más na chik xkʼatzin xquʼ rij. ¿Achkë komä más taqäl chrij nyaʼöx ruqʼij? ¿Ri xbʼanö ri chköp, ri qʼayis chqä ronojel ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew, o yë ri xa xuʼ kinaʼoj nkikʼän apü chkij?

¿Achkë nqʼax chqawäch rkʼë ri xqatzʼët qa?

Taq ye kʼïy winäq nkitzʼët chë jontir ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew kʼo jun xbʼanö rchë, ryeʼ nkinaʼ ri xnaʼ ri salmista taq xtzʼibʼaj reʼ: «¡Kan kʼïy ri ye abʼanon qa rït, nimaläj Jehová! Kan rkʼë anaʼoj xeʼaʼän ronojel ri ye kʼo. Le Ruwachʼlew nujnäq rkʼë ri ye abʼanon qa» (Salmo 104:24). Pablo, jun chkë ri xtzʼibʼan jojun wuj ri ye kʼo chpan le Biblia, ke riʼ chqä jbʼaʼ xnaʼ. Ryä xtzʼibʼaj qa reʼ: «Ronojel ri naʼoj ye kʼo rkʼë Dios xeqʼalajin pä kan xa xuʼ xebʼan ri winäq chwäch le Ruwachʼlew, y kan yeqatzʼët rkʼë ronojel ri rubʼanon qa, yajün ri ruchqʼaʼ chqä ri nimaläj ruqʼij» (Romanos 1:​20).

Ye k’a, ye kʼïy ri yenman chrij Dios chqä kan kʼo ruqʼij le Biblia chkiwäch nkiʼij chë Dios xuʼän qa jun ri ma kan ta achkë rubʼanik y xyaʼ qʼij chë che rä ya riʼ xebʼejeʼ jontir ri kʼo komä. ¿Kan ya riʼ komä nukʼüt le Biblia?

[Nota]

a Rchë xbʼan ri velcro, ri científicos xkesaj kinaʼoj chkij kʼix achiʼel ri säj.

[Comentario]

¿Akuchï xeʼel wä pä jontir ri utziläj taq naʼoj ri nkitzʼët ri científicos chkij ri chköp chqä ri qʼayis?

[Comentario]

¿Achkë más taqäl chrij nyaʼöx ruqʼij kimä ri chköp chqä ri qʼayis ye kʼo?

[Recuadro/​Achbʼäl]

We ri nkiʼän ri científicos, tapeʼ xa rachbʼäl nkesaj apü, kan nkʼatzin nkiquʼ na achkë nkiʼän che rä, ri xbʼanö kichë ri chköp chqä ri qʼayis kan más na chik xkʼatzin xquʼ rij.

Re avión reʼ kan kʼïy nkowin nuʼän rma junan ruxikʼ rkʼë ri gaviota

Ri científicos nkajoʼ nkiʼän jun ri nsamäj achiʼel ri kʼo pa raqän ri geco, rma majun bʼëy nuʼän ta tzʼil chqä ma nkanaj ta qa retal raqän akuchï nbʼiyaj wä, jbʼaʼ ma chwäch jontir nkowin ntzʼameʼ wä y ma kʼayewal ta nuʼän chwäch nresaj raqän chwäch xa bʼa achkë jun

Rma ri rubʼanik nbʼä pa yaʼ, jun empresa xresaj jun chʼichʼ ri junan jbʼaʼ rkʼë ri kär ri nbʼix cofre che rä

[Reconocimiento]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Recuadro/​Achbʼäl]

KAN NKÏL KIBʼEY

Ye kʼïy chköp ma yesach ta tapeʼ kʼa näj yebʼä wä. Ryeʼ achiʼel ta kan kitaman achkë kibʼey. Tqatzʼetaʼ kaʼiʼ tzʼetbʼäl.

Ri rubʼanik nkijäl kiʼ pa bʼey ri sanïk tapeʼ kan ye kʼïy ¿Achkë rubʼanik yetzolin pa kachoch ri sanïk taq yeʼel chukanuxik kiway? Jun artículo rchë ri revista New Scientist nuʼij chë jun molaj científicos aj Gran Bretaña kitzʼeton chë ri sanïk nkiyaʼ qa jun uxlaʼ pa kibʼey chqä yekiʼän bʼey ri yekitoʼ rchë ma kʼayewal ta yetzolin chkachoch. Qtzjon chkij ri sanïk ri nbʼix faraón chkë. Taq re sanïk reʼ yebʼä chukanuxik kiway, chaq taqïl yekiʼän äl kaʼiʼ bʼey. Ri bʼey riʼ 50 o 60 grados kikojöl. ¿Achkë rma kan kʼo rejqalen ya reʼ? Taq jun sanïk ri najin ntzolin chrachoch napon akuchï kʼo wä kaʼiʼ bʼey, nukʼwaj äl ri bʼey ri más jïk nukʼwaj chrachoch. Ri rubʼanik nkiʼän che rä kibʼey re sanïk reʼ nuʼän chë ma kʼayewal ta nuʼän chkiwäch yeʼel äl chqä yetzolin pä pa kachoch. Y ya riʼ chqä nuʼän chë ma yesach ta.

Ri nbʼanö che ri aj xikʼ taq chköp ma yesach ta Ye kʼo jojun aj xikʼ taq chköp, tapeʼ kʼa näj yebʼä wä chqä xa bʼa achkë nkïl pa bʼey, ma yesach ta. ¿Achkë nbʼanö chë ma yesach ta? Ri científicos kitzʼeton chë re chköp reʼ nkinaʼ ri campo magnético ri kʼo chrij le Ruwachʼlew. Ye kʼa achiʼel nuʼij ri revista Science, «ri campo magnético ma ronojel ta mul nukʼüt ri norte». ¿Achkë nbʼanö chë ri aj xikʼ taq chköp ri kʼa näj yebʼä wä ma yesach ta? Rchë nkïl kibʼey, re aj xikʼ taq chköp reʼ nkitzʼët akuchï nqä wä qa ri Qʼij ronojel qʼij. Y tapeʼ ri Qʼij nujäl akuchï nqä wä qa chpan jun junaʼ, re chköp reʼ achiʼel ta kitaman achkë tiempo rchë ri junaʼ ye kʼo wä. Ryeʼ nkiksaj jontir reʼ rchë nkitamaj achkë bʼey kʼo chë nkikʼwaj.

Taq naquʼ rij ri rubʼanik nkiʼän kibʼey ri sanïk o taq natzʼët chë ri aj xikʼ taq chköp kan nkïl kibʼey, ¿naʼij komä rït chë xa ruyonïl xtzʼuktäj pä jontir? ¿O chë kʼo jun ri kan kowan runaʼoj ri xbʼanö kichë?

[Reconocimiento]

© E.J.H. Robinson 2004