1, 2. ¿Achkë npë pa kijolon jojun winäq taq nkikʼoxaj ri tzij kotzʼijaläj ulew?

YE KʼÏY qachʼalal ri jalajöj kitinamit xeʼapon pa jun nimamoloj ri xbʼan pa tinamït Seúl, Corea. Taq xkʼis ri nimamoloj chqä taq najin wä yeʼel äl jontir, ri qachʼalal aj Corea xkimöl kiʼ chkij ri nikʼaj chik qachʼalal ri ma ye aj chriʼ ta. Y taq najin yekichʼaʼej äl, nkiʼij wä äl chkë: «Xtqatzʼët qiʼ chwäch ri kotzʼijaläj ulew». ¿Achkë komä ntel chë tzij ri kotzʼijaläj ulew xkitzjoj ri qachʼalal riʼ?

² Taq ri winäq nkikʼoxaj ri tzij kotzʼijaläj ulew, jalajöj npë pa kijolon. Ye kʼo jojun nkiʼij chë le Ruwachʼulew riʼ xa achiʼel jun achïkʼ ri majun bʼëy xtbʼeqilaʼ ta. Ye kʼo chik jojun npë pa kijolon jun ulew ri janina jaʼäl chqä kan nkʼasäs nanaʼ yajeʼ chwäch, achiʼel jun juyuʼ ri ruyon jaʼäl taq kotzʼiʼj ye kʼo chwäch. Ye kʼa, chkiwäch ri rusamajelaʼ Jehová, ¿achkë qäs ntel chë tzij ri kotzʼijaläj ulew? ¿Ütz komä nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë xtbʼejeʼ na chqawäch apü?

3. ¿Akuchï nilitäj wä naʼäy mul ri tzij kotzʼijaläj ulew chpan le Biblia?

³ Le Biblia nuʼij chë ojer xjeʼ jun kotzʼijaläj ulew, ye kʼa nuʼij chqä chë xtjeʼ jun chik chqawäch apü. Kan chpan ri naʼäy wuj rchë le Biblia nilitäj wä ri tzij riʼ. Chpan ri versión católica Scío de San Miguel, Génesis 2:8 nuʼij: «Taq xtkïr pä ronojel, ri Ajaw Dios xuyaʼ wä jun kotzʼijaläj ulew ri kan nkʼasäs nanaʼ yajeʼ chwäch: chriʼ xuyaʼ wä ri achï ri xuʼän». Chpan ri chʼaʼäl hebreo, re jun versículo reʼ nuksaj ri chʼaʼäl «jardín de Edén». Ri tzij Edén ntel chë tzij «Kan jaʼäl nanaʼ». Y kan ütz ke  riʼ xbʼix che rä ri ulew riʼ, rma Dios kan jaʼäl rubʼanik xuʼän qa che rä, kan pa rukʼiyal ri wäy xjeʼ chqä kan kʼo wä uxlanibʼäl kʼuʼx chkikojöl ri winäq chqä ri chköp (Génesis 1:29-31).

4. ¿Achkë rma ütz nqaʼij kotzʼijaläj ulew che rä ri jardín de Edén?

⁴ Ri tzij jardín pa hebreo, taq xqʼaxäx pa griego, xuksäx ri tzij parádeisos. Jun wuj ri nutzʼët ronojel riʼ, nuʼij chë taq jun winäq griego nkʼoxaj wä ri tzij riʼ, npë wä pa rujolon jun mamaʼ peraj ulew ri kan jaʼäl chqä majun ta itzelal chwäch, akuchï ye kʼo cheʼ ri nkiyaʼ ütz taq kiwäch chqä raqän taq yaʼ ri chʼajchʼöj kiwäch ri kan ye kʼo wä karneʼl chqä mazat ri yewaʼ chuchiʼ (Cyclopaedia, de MʼClintock y Strong; tajnamaj rkʼë Génesis 2:15, 16). Reʼ nqrtoʼ rchë nqʼax chqawäch achkë rma ütz nqaʼij kotzʼijaläj ulew che rä ri jardín de Edén.

5, 6. a) ¿Achkë rubʼanik xkʼis ri kotzʼijaläj ulew? b) ¿Achkë kʼutunïk rkʼë jubʼaʼ nuʼän qa chwäch jun winäq?

⁵ Dios xeruyaʼ ri naʼäy taq winäq chpan jun Ruwachʼulew achiʼel xqatzʼët qa, ye kʼa xeʼelesäx äl chwäch rma ma xkinmaj ta rutzij. Rma riʼ, ryeʼ chqä ri kalkʼwal ma xejeʼ ta chik chwäch ri utziläj ulew riʼ (Génesis 3:23, 24). Chwäch ri jun peraj ulew riʼ ma xejeʼ ta chik winäq chqä xa xchup ruwäch, rkʼë jubʼaʼ, taq xpë ri Nimaläj Jöbʼ pa ruqʼij qa Noé.

⁶ Rkʼë jubʼaʼ kʼo yekʼutun qa chkiwäch we jun qʼij xtjeʼ na chik ri kotzʼijaläj ulew. ¿Achkë nukʼüt le Biblia? ¿Kʼo komä rma nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë ri qachʼalal chqä röj xtqbʼejeʼ na chwäch jun kotzʼijaläj ulew? ¿Qataman komä xtqayaʼ ruqʼalajsaxik we nkʼutüx chqë achkë rma nqanmaj chë xtjeʼ na jun kotzʼijaläj ulew?

7, 8. a) ¿Achkë xutzüj Jehová che rä Abrahán? b) ¿Achkë wä xqʼax chwäch Abrahán taq Dios xutzüj riʼ che rä?

⁷ Rchë nqatamaj we kantzij xtjeʼ chik ri kotzʼijaläj ulew nkʼatzin nqankʼuj le Biblia, rma yë Jehová, ri xbʼanö ri naʼäy kotzʼijaläj ulew, xyaʼö pä ri wuj riʼ chqë. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼij Jehová che rä Abrahán. Ryä xuʼij che rä chë ri rjatzul xkekʼiyär kan achiʼel ri snayiʼ ri ye kʼo chuchiʼ ri mar. Chqä xutzüj reʼ che rä: «Y rma ri ajatzul rït, jontir ri tinamït ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew xtyaʼöx utzil pa kiwiʼ rma xanmaj nutzij» (Génesis 22:17, 18). Jehová chqä xunataj riʼ chkë rukʼajol chqä rumam Abrahán (taskʼij ruwäch Génesis 26:4 *; 28:14 * chpan ri nota).

⁸ Le Biblia ma nuʼij ta chë Abrahán nunmaj wä chë ri winäq xtkïl jun utziläj kʼaslemal chkaj. Rma riʼ, taq Dios xuʼij che rä chë «jontir ri tinamït ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew xtkïl utzil», Abrahán xqʼax na wä chwäch chë ronojel riʼ xtbʼanatäj chwäch le Ruwachʼulew. ¿Achkë chik más naʼoj ye kʼo chpan le Biblia ri nkikʼüt chë xtjeʼ na chik jmul ri kotzʼijaläj ulew?

9, 10. ¿Achkë chik más rutzujun qa Jehová ri yojkitoʼ rchë nqanmaj chë xtjeʼ na ri kotzʼijaläj ulew?

⁹ David, ri rjatzul qa Abrahán, xutzjoj chë xtbʼeqä na jun qʼij ri ma xkejeʼ ta chik winäq ri yebʼanö itzelal (Salmo 37:1, 2, 10). Ryä, rkʼë ruchqʼaʼ ri loqʼoläj espíritu, xuʼij chë ri winäq ri ütz kinaʼoj xtyaʼöx qa le Ruwachʼulew chkë, chqä kan xtkinaʼ kiʼkʼuxlal rma kan xtjeʼ uxlanibʼäl kʼuʼx. Chqä xuʼij: «Ri winäq ri chöj kikʼaslemal xtyaʼöx qa le Ruwachʼulew chkë chqä xkejeʼ chwäch y majun bʼëy xkesäx ta äl» (Salmo 37:11, 29; 2 Samuel 23:2). ¿Achkë xkinaʼ ri winäq ri nkiyaʼ wä ruqʼij Dios taq xkikʼoxaj ri tzij riʼ? Ryeʼ xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë kan xtjeʼ na wä jun kotzʼijaläj ulew achiʼel wä ri jardín de Edén, rma xa xuʼ ri chöj kikʼaslemal xkejeʼ chwäch le Ruwachʼulew.

¹⁰ Xeqʼax ri junaʼ, kan jontir jubʼaʼ chkë ri israelitas ri nkiʼij wä chë nkiyaʼ ruqʼij Dios, xa xkiyaʼ qa kij chwäch. Rma riʼ, Jehová xuyaʼ qʼij chkë ri babilonios rchë nkichüp ruwäch ri tinamït  chqä rchë yekikʼwaj äl ri winäq jukʼan chik tinamït (2 Crónicas 36:15-21; Jeremías 4:22-27). Ri profetas xkiʼij chë 70 junaʼ xtqʼax, kʼa riʼ xketzolin chik ri israelitas pa kitinamit. Ri profecías riʼ kan xetzʼaqät chkipan qa ri qʼij riʼ. Ye kʼa röj kʼa nkʼatzin na nqankʼuj kij rma nkikʼüt chqawäch chë kantzij xtjeʼ na ri kotzʼijaläj ulew. Rma riʼ, keqatzʼetaʼ jojun chkë ri profecías riʼ.

11. a) ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät Isaías 11:6 chqä 9? b) ¿Achkë kʼutunïk nkʼatzin nqayaʼ ruqʼalajsaxik?

¹¹ (Taskʼij ruwäch Isaías 11:6, 9 * chpan ri nota). Dios xuksaj Isaías rchë xuʼij chë chwäch ri ulew ri xkejeʼ wä ri israelitas taq xkeʼel äl Babilonia, xtjeʼ uxlanibʼäl kʼuʼx chqä ma xtkixiʼij ta wä kiʼ kimä ri chköp o kimä ri itzel taq winäq. Nixta ri winäq ri kʼo chik kijunaʼ nixta ri akʼalaʼ ma xtkixiʼij ta wä kiʼ. Riʼ nunataj pä chqë ri uxlanen kʼo wä pa jardín de Edén (Isaías 51:3). Ri jun peraj riʼ rchë ri profecía kan xtzʼaqät chkipan qa ri qʼij riʼ. Ye kʼa ri profecía nuʼij chqä chë jontir le Ruwachʼulew, y ma xa xuʼ ta ri tinamït Israel, «xtnuj rkʼë retamabʼal Jehová, achiʼel ri yaʼ ri runujsan ri mar». ¿Ajän xtbʼanatäj re jun chik peraj reʼ?

12. a) ¿Achkë utzil xekïl ri israelitas ri xetzolin pa kitinamit? b) ¿Achkë rma nqaʼij chë ri profecía kʼo chpan Isaías 35:5 y 6 chqä 8 y 9 kan xtbʼetzʼaqät na chqawäch apü?

¹² (Taskʼij ruwäch Isaías 35:5, 6, 8, 9 * chpan ri nota). Isaías kan xukamluj chik jmul chë ri israelitas ri xkeʼel äl Babilonia chqä xketzolin pa kitinamit, ma xtkixiʼij ta wä kiʼ kimä ri chköp o kimä ri itzel taq winäq. Ri ulew akuchï xkebʼejeʼ wä, kan jaʼäl xtwachin ruwäch rma kan pa rukʼiyal yaʼ xtjeʼ, achiʼel wä pa jardín de Edén (Génesis 2:10-14; Jeremías 31:12). ¿Xa xuʼ komä chkipan qa ri qʼij riʼ xtzʼaqät ri profecía riʼ? Chpan ri profecía nuʼij chqä chë ri moyiʼ, ri yekoj-ïn chqä ri yetokön xkekʼachöj. Ye kʼa riʼ ma xbʼanatäj ta kikʼë ri israelitas. Riʼ nukʼüt chë ri utzil riʼ xkebʼanatäj na chqawäch apü.

13, 14. Taq ri israelitas xetzolin pa kitinamit, ¿achkë rubʼanik xtzʼaqät ri nuʼij Isaías 65:21 chqä 22? ¿Achkë peraj che rä re profecía reʼ majanä tbʼetzʼaqät? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

¹³ (Taskʼij ruwäch Isaías 65:21, 22 * chpan ri nota). Taq ri judíos xetzolin pa kitinamit, ma xekïl ta utziläj taq jay chqä ri juyuʼ majun ta wä tikoʼn chkiwäch. Ye kʼa, rma Jehová xuyaʼ utzil pa kiwiʼ, jontir riʼ xjalatäj. Kantzij na wä chë ryeʼ janina na wä kiʼkʼuxlal xkinaʼ rma xekiʼän kachoch, xekitïk kitikoʼn chqä xekitäj ruwäch.

¹⁴ Re profecía reʼ nuʼij chqä chë ri kikʼaslemal ri winäq xtuʼän achiʼel rukʼaslemal jun cheʼ. Ye kʼo cheʼ ri kan pa mil taq junaʼ yekʼaseʼ. Ye kʼa majun ta jun winäq nkowin nkʼaseʼ ri junaʼ riʼ. Rma riʼ, achiʼel ta xa jun achïkʼ ri rubʼanik kʼaslemal nuʼij ri profecía xuyaʼ qa Isaías. Ye kʼa ma ke riʼ ta. Re profecía reʼ kantzij na wä chë xtbʼanatäj.

15. ¿Achkë utzil ri xkebʼanatäj chqawäch apü nuʼij ri wuj rchë Isaías?

¹⁵ Ronojel ri xqatzʼët qa nkikʼüt chë xtjeʼ na chik ri kotzʼijaläj ulew. Dios xtuyaʼ utzil pa kiwiʼ jontir winäq chwäch le Ruwachʼulew. Ri winäq chqä ri chköp xtjeʼ uxlanibʼäl kʼuʼx chkiwäch, chqä majun ta chik jun winäq xtxiʼij ta riʼ kimä ri itzel taq winäq. Ri moyiʼ, ri yetokön chqä ri yekoj-ïn xkekʼachöj. Ri winäq xkekiʼän kachoch,  xkekitïk kitikoʼn chqä xtkitäj ruwäch. Ryeʼ kan xkekʼaseʼ más chkiwäch ri cheʼ. Kantzij na wä, le Biblia nukʼüt chë xtbʼejeʼ na jun kotzʼijaläj ulew chqawäch apü. Ye kʼa, rkʼë jubʼaʼ ye kʼo winäq nkiʼij chë ri profecías riʼ ma chwäch ta le Ruwachʼulew xkebʼanatäj wä. ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri winäq riʼ? Chqä, ¿achkë nbʼanö chë röj nqanmaj chë xtjeʼ na jun kotzʼijaläj ulew chqawäch apü? Ri xuʼij qa Jesús nqrtoʼ rchë nqanmaj riʼ.

16, 17. ¿Achkë wä najin nbʼanatäj taq Jesús xutzjoj ri kotzʼijaläj ulew?

¹⁶ Jesús xkamsäx chwäch jun cheʼ tapeʼ majun rmak ta. Taq xbʼanatäj riʼ, yetzeqebʼan wä chqä kaʼiʼ alqʼomaʼ judíos chuxkïn. Jun chkë ri alqʼomaʼ riʼ xqʼax chwäch chë Jesús jun qʼatöy tzij, y rma riʼ, taq ya nkäm, xuʼij reʼ che rä: «Kinnatäj chawä taq xkatok chpan ri aqʼatbʼäl tzij» (Lucas 23:39-42, TNM). Ri xuʼij Jesús che rä ri aleqʼon, ri nqïl chpan Lucas 23:43, nukʼüt achkë xtbʼanatäj chqawäch apü. Ye kʼo etamanelaʼ nkiyaʼ jun coma o dos puntos chwäch pä ri tzij «komä» chpan re texto reʼ. Rma riʼ, ke reʼ rubʼanik nkiʼän qa che rä: «Kantzij nbʼij chawä, komä xkajeʼ wkʼë chwäch ri kotzʼijaläj ulew». Tapeʼ jalajöj naʼoj kʼo chrij ri akuchï kʼo chë nkanaj ri coma, ütz nqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Achkë komä xrajoʼ xuʼij Jesús rkʼë ri tzij ‹komä›?».

¹⁷ Ye kʼïy chʼaʼäl nkiksaj ri coma rchë nkiqʼalajsaj jun oración. Ye kʼa ri wuj pa griego ri xebʼan más ojer, ma kan ta yelitäj ri signos de puntuación chkipan. Rma riʼ, ye kʼïy ma kan ta kitaman we Jesús xuʼij: ¿kantzij nbʼij chawä, komä xkajeʼ wkʼë chwäch ri kotzʼijaläj ulew?, o ¿kantzij nbʼij chawä komä, xkajeʼ wkʼë chwäch ri kotzʼijaläj ulew? Ri yeqʼaxan le Biblia pa nikʼaj chik chʼaʼäl, achiʼel wä nqʼax chkiwäch ryeʼ, ke riʼ wä nkiʼän qa che rä re jun oración reʼ. Rma riʼ jalajöj rubʼanik bʼanon qa chkipan ye kʼïy Biblias.

18, 19. ¿Achkë naʼoj nqtoʼö rchë nqʼax chqawäch ri xrajoʼ xuʼij Jesús rkʼë ri tzij «komä»?

¹⁸ Ye kʼa Jesús xuʼij reʼ chkë rutzeqelbʼëy taq kʼa kʼo wä kikʼë: «Ri Rukʼajol ri achï xtjeʼ pa ran ri ulew oxiʼ qʼij chqä oxiʼ aqʼaʼ». Chqä xuʼij: «Ri Rukʼajol ri achï xtyaʼöx na pa kiqʼaʼ ri winäq rchë nkamsäx, chqä pa rox qʼij xtkʼasöx pä» (Mateo 12:40; 16:21; 17:22, 23; Marcos 10:34). Ri apóstol Pedro xuʼij chë kan ke riʼ wä xbʼanatäj (Hechos 10:39, 40). Nqʼalajin kʼa chë Jesús ma xbʼä ta pa jun kotzʼijaläj ulew ri qʼij taq ryä chqä ri aleqʼon xekäm. Le Biblia nuʼij chë Jesús xjeʼ pa Jul (Hades) oxiʼ qʼij, kʼa taq Jehová xukʼasoj pä chik (Hechos 2:31, 32; * tatzʼetaʼ ri nota).

¹⁹ Achiʼel nqatzʼët, taq Jesús xuʼij che rä ri aleqʼon chë xtjeʼ rkʼë chwäch ri kotzʼijaläj ulew, xeruksaj ri tzij «kantzij nbʼij chawä komä». Ri tzij riʼ kan yekiksaj wä kowan ri winäq pa ruqʼij qa Moisés. Achiʼel taq Moisés xuʼij: «Ri tzij ri najin nbʼij chawä komä kʼo chë njeʼ chwäch awan» (Deuteronomio 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15).

20. Rkʼë ri xuʼij qa jun etamanel, ¿achkë rubʼanik nukʼüt chqawäch chë ri qanman pä chrij ri xuʼij Jesús che rä ri aleqʼon kan ke riʼ wä?

²⁰ Jun achï ri nqʼaxan le Biblia pa jun chik chʼaʼäl chqä aj Oriente Medio, xuʼij reʼ chrij ri xrajoʼ xuʼij Jesús rkʼë ri tzij «komä»: «Chpan re texto reʼ, ri tzij ‹komä› kan kʼo rejqalen, y rma riʼ kʼo chë nuʼij ‹kantzij nbʼij chawä komä, xkajeʼ wkʼë chwäch ri kotzʼijaläj ulew›. Ri xutzüj Jesús ri qʼij riʼ, kʼa xtbʼanatäj na chwäch apü. Kan ke riʼ wä yetzjon ri orientales: jun qʼij natzüj qa xa bʼa achkë y kʼa jun chik qʼij xtbʼebʼanatäj». Jun wuj pa chʼaʼäl siríaco, ri xtzʼibʼäx qa pa jun 400 junaʼ taq xaläx yän Jesús, ke reʼ rubʼanik xqʼaxaj qa re texto reʼ: «Kantzij nbʼij chawä komä chë rït xkajeʼ wkʼë chwäch ri Jardín de Edén». Kantzij na wä chë ri xutzüj qa Jesús kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx.

21. ¿Xchaʼöx komä ri aleqʼon rchë xbʼä chkaj? ¿Achkë rma qataman riʼ?

²¹ Ri aleqʼon riʼ ma chaʼon ta wä rchë nbʼä  chkaj. Chqä ma retaman ta wä chë Jesús xuʼij chkë rutzeqelbʼëy chë xkechʼobʼonäj rkʼë chpan ri Ruqʼatbʼäl Tzij chlaʼ chkaj (Lucas 22:29). Chqä ri achï riʼ, nixta qasan pa yaʼ (Juan 3:3-6, 12). Rma riʼ nqʼax chqawäch chë Jesús najin wä nchʼö chrij ri kʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew chwäch jun kotzʼijaläj ulew. Jojun junaʼ chrij riʼ, ri apóstol Pablo xutzjoj chrij jun achï ri xkʼutmär chwäch chë xukʼwäx pa paraíso * (tatzʼetaʼ ri nota; 2 Corintios 12:1-4). Pablo chqä ri nikʼaj chik apóstoles xechaʼöx rchë xebʼä chkaj chqä rchë yechʼobʼonäj rkʼë Jesús. Ye kʼa ri xutzjoj qa Pablo, kʼa qayoʼen na komä: jun kotzʼijaläj ulew. ¿Akuchï kʼa xtjeʼ wä ri kotzʼijaläj ulew riʼ? ¿Xtyaʼöx komä qʼij chqë röj rchë xtqjeʼ chwäch?

22, 23. ¿Achkë qayoʼen apü?

²² Tnatäj chqë chë David xuʼij qa chë xtbʼeqä na ri qʼij rchë xtyaʼöx qa le Ruwachʼulew chkë ri winäq ri chöj kikʼaslemal (Salmo 37:29; 2 Pedro 3:13). David najin wä ntzjon chrij ri tiempo taq jontir ri winäq xtkinmaj rutzij Dios. Isaías 65:22 nuʼij: «Rma achiʼel ri qʼij nkʼaseʼ jun cheʼ, ke riʼ chqä ri qʼij xtkʼaseʼ ntinamit». Reʼ ntel chë tzij chë ri winäq xkekʼaseʼ pa mil junaʼ. ¿Kan xtbʼanatäj komä riʼ? Jaʼ. Apocalipsis 21:1 kʼa 4 nuʼij chë ri kamïk ma xtjeʼ ta chik chwäch ri kʼakʼakʼ ruwachʼulew rma Dios xtuyaʼ utzil pa kiwiʼ ri rusamajelaʼ.

²³ Le Biblia chöj nuqʼalajsaj chqawäch: Tapeʼ ri kotzʼijaläj ulew ri xejeʼ Adán y Eva chwäch xchaʼ chiʼ, Dios nuʼij chë le Ruwachʼulew xtuʼän na chik jun kotzʼijaläj ulew. Ryä chqä xuʼij chë jontir ri winäq xtyaʼöx utzil pa kiwiʼ. Ri winäq ri ütz kinaʼoj chqä ri chöj kikʼaslemal, xuʼij qa David, xtspäx qa le Ruwachʼulew chkë, ke riʼ majun bʼëy xkesäx ta chwäch. Y ri profecías ri xeruʼij qa Isaías kan yojkitoʼ rchë nqayoʼej rkʼë kiʼkʼuxlal ri qʼij taq xtjeʼ ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew. ¿Ajän xtbʼanatäj riʼ? Taq xtbʼetzʼaqät ri xutzüj qa Jesús che rä ri aleqʼon. Kantzij na wä, rït ütz xkajeʼ chwäch ri kotzʼijaläj ulew. Taq xtbʼeqä ri qʼij riʼ, xtbʼanatäj ri xkiʼij ri qachʼalal chpan ri nimamoloj ri xbʼan Corea: «Xtqatzʼët qiʼ chwäch ri kotzʼijaläj ulew».