1. a) ¿Achkë kʼayewal qilon komä? b) ¿Achkë rma Jehová janina kiʼ rukʼuʼx kikʼë rusamajelaʼ? (Tatzʼetaʼ ri achibʼäl ye kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

ACHIʼEL qatzʼeton pä, komä janina kʼayewal kʼo chuwäch Ruwachʼulew. Qachʼalal, kʼïy chiwä rïx iwilon nimaʼq taq yabʼil. Chqa ye kʼo najin yekichajij kichʼalal ri ye riʼj chik. Ye kʼo chik jujun, najin nkitäj kiqʼij rchë nkiyaʼ ri más nkʼatzin chkë kichʼalal. Chqa qataman chë kʼïy chiwä rïx kan kejqan pä kiʼ ri kʼayewal iwilon. Ronojel reʼ rukʼison iwuchuqʼaʼ, irajil chqa iramaj. Tapeʼ ke riʼ, rïx ikʼuqbʼan ikʼuʼx chrij ri utziläj kʼaslemal rutzujun Jehová chiwä. Jehová janina kiʼ rukʼuʼx rma ri najin niʼän.

2. a) ¿Achkë rubʼanik nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx Isaías 40:29? b) ¿Achkë nkiʼän jujun nimanelaʼ chqa achkë rma ma ütz ta nqaʼän riʼ?

² Tapeʼ ke riʼ, ¿kʼo mul nanaʼ rït chë ri kʼayewal najin nkikʼïs awuchuqʼaʼ? We ke riʼ, ma ayon ta rït nanaʼ riʼ. Le Biblia yerutzijoj jujun chkë rusamajelaʼ Jehová ri xekʼojeʼ ojer qa. Ryeʼ xkinaʼ chë achiʼel ta ma yekowin ta yeqʼax chi kiwäch ri kʼayewal (1 Reyes 19:4; Job 7:7). Ryeʼ xkitäj kiqʼij chqa xkikʼutuj kuchuqʼaʼ che rä Jehová, ryä xerutoʼ. Le Biblia nuʼij chë Dios «nuyaʼ ruchuqʼaʼ ri winäq kosnäq» (Isaías 40:29). Ye kʼa komä, tqajoʼ chë manä, ye kʼo nimanelaʼ nkiʼij chë rchë nkiköchʼ ri kʼayewal  xa más ütz «yeʼuxlan bʼaʼ chubʼanik rusamaj Jehová». Chi kiwäch ryeʼ ri nkiyaʼ ruqʼij Jehová ma sipanïk ta, xa jun ejqaʼn. Rma riʼ ma nkiskʼij ta chik ruwäch le Biblia, ma yebʼä ta chik pa molojriʼïl chqa ma nkitzijoj ta chik Ruchʼaʼäl Dios, ya riʼ qas nrajoʼ Satanás.

3. a) ¿Achkë nqaʼän rchë ma nqayaʼ ta qʼij chë Satanás yojrutzäq? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tzijonem reʼ?

³ Satanás retaman chë taq qayaʼon qan chrij rusamaj Jehová más kuw yojpaʼeʼ, ye kʼa ryä ma nrajoʼ ta riʼ. Rma riʼ taq nanaʼ chë xaqʼitäj yan chqa ma kiʼ ta chik akʼuʼx, pa rukʼexel nayaʼ qa Jehová, xa más kajelun apo rkʼë. Ma tamestaj chë le Biblia nuʼij chë Dios xtuyaʼ awuchuqʼaʼ chqa xtuʼän chë kuw xkapaʼeʼ (1 Pedro 5:10; Santiago 4:8). Chpan re tzijonem reʼ xtqatzʼët kaʼiʼ kʼayewal ri yebʼano chë ma nqayaʼ ta chik qan chrij rusamaj Jehová. Chqa xtqatzʼët achkë rubʼanik xkojrutoʼ ri naʼoj nuyaʼ le Biblia rchë yojkochʼon. Pa naʼäy kojtzijon chrij Isaías 40:26 kʼa 31. Re textos reʼ nkitzijoj achkë rubʼanik nuyaʼ quchuqʼaʼ Jehová.

4. ¿Achkë nqatamaj chrij ri nuʼij Isaías 40:26?

⁴ (Taskʼij ruwäch Isaías 40:26 chpan ri nota). * Majun achkë ta tamayon jaruʼ chʼumil ye kʼo chkaj. Ri etamanelaʼ nkiʼij chë xa xuʼ chpan qa-galaxia ye kʼo jun 400 mil millones chʼumilaʼ. Ye kʼa Jehová kan nuyaʼ kibʼiʼ jontir chʼumilaʼ. ¿Achkë nqatamaj chrij reʼ? We Jehová yeruchajij ri chʼumilaʼ ri xa majun kikʼaslemal, ¿ma más ta komä yarajoʼ rït ri kan rkʼë ronojel awan nayaʼ ruqʼij? (Salmo 19:1, 3, 14). Ri utziläj Qatataʼ jaʼäl retaman awäch. Jesús xuʼij: «Ri rusmal taq iwiʼ ajlan ronojel» (Mateo 10:30). Chqa jun chkë ri xtzʼibʼan ri salmos nuʼij chë Jehová kan ye ruchajin ri choj kikʼaslemal (Salmo 37:18). Reʼ ntel chë tzij chë ryä retaman ri kʼayewal awilon rït chqa xtuyaʼ awuchuqʼaʼ rchë xtaköchʼ.

5. ¿Achkë rma qataman chë Jehová nkowin nuyaʼ ri uchuqʼaʼ nkʼatzin chqe?

⁵ Ronojel uchuqʼaʼ rkʼë Jehová petenäq wä (Isaías 40:28). Jun tzʼetbʼäl, tachʼobʼoʼ rij ri uchuqʼaʼ nuyaʼ che rä le Qʼij. David Bodanis, jun etamanel, xuʼij chë xa pa jun segundo le Qʼij nrelesaj janina qʼaqʼ, kan achiʼel ri qʼaqʼ nkelesaj pa mil chë millón chë bombas atómicas taq yebʼojbʼoʼ. Jun chik etamanel nuʼij chë ri «electricidad nkikusaj ri winäq 200 mil junaʼ, le Qʼij xa pa jun segundo nkowin nuyaʼ pä jontir riʼ». We Jehová nuyaʼ ruchuqʼaʼ le Qʼij, ¿ma nkowin ta komä nuyaʼ quchuqʼaʼ röj rchë nqapabʼaʼ qiʼ chi kiwäch xa bʼaʼ achkë kʼayewal?

6. a) ¿Achkë rma Jesús xuʼij chë ri ejqaʼn nuyaʼ ryä ma al ta? b) ¿Achkë rubʼanik yojrutoʼ röj taq nqatamaj riʼ?

⁶ (Taskʼij ruwäch Isaías 40:29 chpan ri nota). * Ri nqaʼän rusamaj Jehová nuʼän chë kiʼ qakʼuʼx. Jesús xuʼij chkë rutzeqelibʼey chë tkikʼwaj ri ejqaʼn nuyaʼ ryä. Chqa xuʼij chë xtkinaʼ uxlanen pa kan rma ri ejqaʼn nuyaʼ ryä ma al ta (Mateo 11:28-30). ¡Kantzij xuʼij Jesús! Kʼo mul janina yoj kosnäq taq yojbʼä pa molojriʼïl chqa taq nqatzijoj le Biblia. Ye kʼa taq yojtzolin pä, ¿tapeʼ nqanaʼ chë más quchuqʼaʼ chqa más yojkowin nqapabʼaʼ qiʼ chi kiwäch ri kʼayewal? Kantzij na wä chë ri ejqaʼn nuyaʼ Jesús ma al ta chqa ma kʼayew ta nakʼwaj.

7. Tatzijoj jun experiencia ri nkʼüt chë kantzij nuʼij Mateo 11:28 kʼa 30.

 ⁷ Tqatzʼetaʼ rubʼanon rukʼaslemal jun qachʼalal ixöq ri janina yawaʼ. Ryä ronojel mul kʼo kosïk che rä, ma nqʼax ta rkïy rujolon chqa nunaʼ jun nimaläj bʼis pa ran. Kʼo mul kʼayew nuʼän chuwäch nbʼe pa molojriʼïl. Kʼo jun qʼij, tapeʼ kʼayew xuʼän chuwäch, xtäj ruqʼij rchë xbʼä, ryä nuʼij: «Ri tzijonem xyaʼöx xtzijon chrij ri bʼis nanaʼ pa awan. Ri tzij xerukusaj ri qachʼalal chpan rutzijonem kan xapon pa wan, reʼ xuʼän chë xinoqʼ. Xqʼalajin chi nuwäch chë pa molojriʼïl kʼo chë yikʼojeʼ wä». Ri qachʼalal riʼ janina kiʼ rukʼuʼx rma xtäj ruqʼij rchë xbʼä pa molojriʼïl.

8, 9. ¿Achkë xrajoʼ xuʼij Pablo kikʼë re tzij reʼ: ‹Taq rïn ninnaʼ chë majun chik wuchuqʼaʼ ya riʼ taq npe más wuchuqʼaʼ›?

⁸ Tapeʼ kʼïy yojkowin nqaʼän, kʼo ri ma yojkowin ta nqaʼän xa xuʼ rkʼë quchuqʼaʼ röj (Isaías 40:30). Qonojel ütz ma nqamestaj ta riʼ. Kojtzijon chrij ri apóstol Pablo. Tapeʼ ryä jun achï ri kʼïy xkowin xuʼän, ma xkowin ta wä xuʼän jontir ri xrajoʼ ryä. Rma riʼ xutzijoj che rä Jehová ri xunaʼ. Jehová xuʼij che rä chë taq ryä nunaʼ chë majun chik ruchuqʼaʼ, ya riʼ taq xtqʼalajin ruchuqʼaʼ Dios pa rukʼaslemal. Pablo xqʼax chuwäch ri xbʼïx che rä, rma riʼ xuʼij: ‹Taq rïn ninnaʼ chë majun chik wuchuqʼaʼ ya riʼ taq npe más wuchuqʼaʼ› (2 Corintios 12:7-10). ¿Achkë xrajoʼ xuʼij Pablo?

⁹ Pablo retaman wä chë kʼïy ri ma nkowin ta nuʼän we ma ntoʼöx ta. Ri loqʼoläj ruchuqʼaʼ Dios xuyaʼ ruchuqʼaʼ taq xunaʼ chë majun chik ruchuqʼaʼ ta. Chqa xutijoj rchë xeruʼän samaj ri majun bʼey xkowin ta xuʼän ruyon ryä. Ya riʼ chqa nbʼanatäj qkʼë röj. Kantzij na wä, rma ruchuqʼaʼ Dios, röj yojkowin nqapabʼaʼ qiʼ chi kiwäch ri kʼayewal.

10. ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx David rma Jehová rchë xpabʼaʼ riʼ chi kiwäch ri kʼayewal?

¹⁰ David, ri xtzʼibʼan jun chkë ri Salmo, kʼïy mul xunaʼ chë xtoʼöx rma ri loqʼoläj ruchuqʼaʼ Dios. Rma riʼ xuʼij: «Rkʼë awuchuqʼaʼ rït, rïn yikowin chrij jun molaj nukʼulel. Chqa yikowin yijoteʼ pa kiwiʼ ri nimaʼq taq tzʼaq» (Salmo 18:29). Ye kʼo kʼayewal kan ye achiʼel nimaʼq taq tzʼaq, qayonil ma yojkowin ta chkij. Rma riʼ nkʼatzin chë yojtoʼöx rma Jehová.

11. ¿Achkë rubʼanik yojrutoʼ ri loqʼoläj ruchuqʼaʼ Jehová rchë nqapabʼaʼ qiʼ chi kiwäch ri kʼayewal?

¹¹ (Taskʼij ruwäch Isaías 40:31 chpan ri nota). * Taq ri águilas näj yejoteʼ chi kaj chqa yalöj yexikʼan, ma xa xuʼ ta kuchuqʼaʼ ryeʼ nkikusaj. Ryeʼ nkikusaj chqa ri kʼatän kaqʼiqʼ rchë yejoteʼ äl, ke riʼ ma nkikʼïs ta kuchuqʼaʼ. Rma riʼ taq rït awilon jun nüm kʼayewal, keʼanataj ri águilas. Takʼutuj awuchuqʼaʼ che rä Jehová, ryä xtukusaj ri loqʼoläj ruchuqʼaʼ rchë xkarutoʼ (Juan 14:26). Ma tamestaj chë ronojel mul ütz nakʼutuj awuchuqʼaʼ che rä Jehová. Jun kʼayewal ri nuʼän chë nkʼatzin nqakʼutuj más qatoʼik che rä Jehová, ya ri ma ütz ta qakʼwan qiʼ rkʼë jun qachʼalal pa congregación. ¿Achkë rma nbʼanatäj riʼ?

12, 13. a) ¿Achkë rma kʼo mul nbʼanatäj oyowal chi kiwäch qachʼalal? b) Rkʼë ri nutzijoj le Biblia chrij José, ¿achkë nqetamaj chrij Jehová?

¹² Rma xa yoj ajmakiʼ, kʼo mul yeqabʼän oyowal kikʼë qachʼalal pa congregación. Rma riʼ, ye kʼo qachʼalal kʼo achkë nkiʼän o nkiʼij chqe ri xa nutïk qoyowal o kʼo mul xa röj xkojbʼanon chkë ryeʼ. Reʼ rkʼë jubʼaʼ jun nüm kʼayewal. Ye kʼa reʼ xa nuʼän chë nqakʼüt chuwäch Jehová chë nqajoʼ  nqanimaj rutzij. Chqa nuʼän chë nqatamaj yojsamäj junan kikʼë rusamajelaʼ Dios ri janina yerajoʼ, tapeʼ xa ye ajmakiʼ.

¹³ Jehová ma nuqʼät ta kʼayewal chkij rusamajelaʼ, achiʼel xbʼanatäj rkʼë José. Taq ryä kʼa kʼajol na, ri runimal xkikʼayij äl pa samaj pa Egipto rma itzel xkinaʼ che rä (Génesis 37:28). Kantzij na wä, Dios poqön xnaʼ rma ri xbʼan che rä José, jun utziläj rachiʼil chqa choj rukʼaslemal. Tapeʼ ke riʼ ma xuqʼät ta chë José xrïl kʼayewal. Chqa ma xuʼän ta riʼ taq xyaʼöx pa cárcel rma xqʼabʼäx tzij chrij. Xbʼix chë xrajoʼ xuʼän violar rixjayil Potifar. ¿Nqaʼij komä chë Jehová xumestaj qa José? Manä. Le Biblia nuʼij chë Jehová xutoʼ José chqa xuʼän chë ütz xel ronojel chuwäch (Génesis 39:21-23).

14. ¿Achkë utzil nukʼan pä pa qawiʼ ri nqaqʼät qoyowal?

¹⁴ Komä, kojtzijon chrij ri xbʼanatäj rkʼë David, jun rachiʼil Dios. Xa jujun ok winäq kilon tijoj poqonal achiʼel xrïl ryä. Ye kʼa David ma xukʼöl ta ri itzelal pa ran. Ryä xuʼij chë tqaqʼataʼ qoyowal chqa ma tpe qoyowal xa xuʼ rchë nqaʼän jun itzel (Salmo 37:8) Ri nqakʼän qanaʼoj chrij Jehová ya riʼ más ruqʼij. Ryä ma ruyaʼon ta ri kʼayewal ri kʼo wä chë nyaʼöx pa qawiʼ rma xa yojmakun (Salmo 103:10). Chqa ri nqaqʼät qoyowal yojrutoʼ rchë ma kan ta npe qayabʼil. Ri npe awoyowal nuʼän chë njoteʼ a-presión, nqʼitäj awan, nyïtzʼ riʼ apan, nuyaʼ ruyabʼil a-hígado chqa a-páncreas. Taq kʼo qoyowal ma pa rubʼeyal ta yojchʼobʼon. Chqa taq janina xqaʼän qoyowal nuʼän chë nqanaʼ jun nüm bʼis. Ye kʼa le Biblia nuʼij chë taq jun winäq ma npe ta royowal, ma kan ta nyawäj (Proverbios 14:30). Rma riʼ taq jun qachʼalal pa congregación yojrusök, ¿achkë yojtoʼo rchë nqasöl ri oyowal rkʼë? Ya ri nqasamajij ri naʼoj nuyaʼ le Biblia.

15, 16. ¿Achkë ütz nqaʼän we jun qachʼalal xojrusök rkʼë rutzij?

¹⁵ (Taskʼij ruwäch Efesios 4:26). Röj nqʼax chi qawäch chë ri winäq ma nkiyaʼ ta ruqʼij Jehová yekiʼän itzelal chqe. Ye kʼa we kan jun qachʼalal pa congregación o pa qachoch nsoko qan, más yojrutzʼilaʼ. Tqabʼanaʼ che rä chë kʼayew nuʼän chi qawäch nqamestaj ri xbʼan chqe, ¿la kʼïy junaʼ xtqakʼöl pa qan? ¿O xa chanin xtqasöl ri oyowal achiʼel nuʼij Ruchʼaʼäl Dios? We ma xtqasöl ta chanin, más kʼayew xtuʼän chi qawäch xtqasöl ri oyowal.

¹⁶ Tqabʼanaʼ che rä chë jun qachʼalal pa congregación xarusök, ye kʼa rït ma yakowin ta namestaj. ¿Achkë xkatoʼo rchë nasöl ri oyowal rkʼë? Naʼäy, rkʼë ronojel awan kachʼo rkʼë Jehová chqa taʼij che rä  chë karutoʼ rchë ütz rubʼanik xkachʼo rkʼë ri qachʼalal. Tanataj chë ryä chqa janina najowäx rma Dios (Salmo 25:14). Jehová janina yerajoʼ rachiʼil, rma riʼ nrajoʼ chë röj chqa nqaʼän riʼ (Proverbios 15:23; Mateo 7:12; Colosenses 4:6). Rukaʼn, tachaʼ achkë tzij xtakusaj. Ma taʼij chë ri qachʼalal kan chubʼanik ri xuʼän chawä, xa más ütz tatzʼetaʼ naʼäy achkë rma xarusök. Chqa tatzʼetaʼ chë rkʼë jubʼaʼ rït chqa xatoʼon rkʼë ri oyowal. Rchë xkatzijon rkʼë qachʼalal, ütz naʼij: «Rkʼë jubʼaʼ rïn ma kuw ta wan, ye kʼa taq xachʼo wkʼë iwir, rïn xinnaʼ...». We natzʼët chë xa npe más royowal takanoj chik jun qʼij rchë yatzijon rkʼë. Chqa rkʼë ronojel awan takʼutuj che rä Jehová chë tutoʼ ri qachʼalal chqa karutoʼ rït rchë natzʼët ri ütz taq naʼoj kʼo rkʼë. Xa bʼa achkë na xtbʼanatäj, tkʼojeʼ chi akʼuʼx chë Jehová nqa chuwäch chë rït natäj aqʼij rchë nasöl ri oyowal rkʼë ri qachʼalal. Rma ri qachʼalal riʼ jun rachiʼil Jehová.

17. a) We kʼo jun qamak qabʼanon, ¿achkë rubʼanik yojrutoʼ Jehová? b) ¿Achkë rma kʼo chë nqakʼän ri toʼïk nuyaʼ Jehová?

¹⁷ Ye kʼo qachʼalal pa congregación, rma xkiʼän jun nüm mak ojer, nkinaʼ chë ma ütz ta nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ri nanaʼ chë kʼo jun amak abʼanon, nuʼän chë ma nanaʼ ta uxlanen pa awan, ma kiʼ ta akʼuʼx chqa nkʼis awuchuqʼaʼ. David, ri qʼatöy tzij, xutäj ruqʼij rkʼë ri bʼis xunaʼ. Rma riʼ xuʼij chë taq ma ruʼin ta rumak, kan xunaʼ chë xmayamoʼ qa ran. Chqa xuʼij chë pa qʼij chë chaqʼaʼ xunaʼ ralal ruqʼaʼ Jehová pa ruwiʼ. Ye kʼa David xupabʼaʼ riʼ chuwäch ri kʼayewal achiʼel nrajoʼ Jehová. Chqa xuʼij chë Jehová xuküy taq ryä xuqʼalajrisaj rumak chuwäch (Salmo 32:3-5). We rït kʼo jun nüm amak abʼanon, Jehová nrajoʼ yarutoʼ. Ye kʼa rchë nawïl ri toʼïk nuyaʼ ryä, kʼo chë nakʼän ri toʼïk nkiyaʼ ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación (Proverbios 24:16; Santiago 5:13-15). Ma tayoʼej chë yeqʼax kʼïy qʼij rchë naqʼalajrisaj amak. Ke riʼ xtawïl jun kʼaslemal ri majun bʼey xtkʼis ta. Ye kʼa, ¿achkë ütz naʼän we kʼa ntiʼon na awan tapeʼ xeqʼax yan kʼïy junaʼ tküy amak Jehová?

18. Ye kʼo nkinaʼ chë ma ütz ta nkiyaʼ ruqʼij Jehová, ¿achkë rubʼanik yerutoʼ ri xbʼanatäj rkʼë Pablo?

¹⁸ Kʼo mul, Pablo xunaʼ bʼis rma xnataj ri ma ütz ta xuʼän ojer. Ryä xuʼij: ‹Rïn kan ninnaʼ wä kʼa chë xa ma [...] (taqäl ta chwij) chë nbʼix apóstol chwä›. Ryä xuʼij riʼ rma janina xuyaʼ tijoj poqonal pa kiwiʼ rusamajelaʼ Dios. Chqa xuʼij: ‹Matyox che rä ri Dios chë xuyaʼ ri rutzil chwä, rchë [...] xuʼän chwä chë xinok apóstol› (1 Corintios 15:9, 10). Tapeʼ Pablo kan itzel xerubʼanalaʼ ojer qa, Jehová janina xrajoʼ chqa xrajoʼ chë Pablo xqʼax riʼ chuwäch. Rma riʼ, we rït rkʼë ronojel awan xtzolin pä akʼuʼx che rä jun amak, xaqʼalajrisaj yan chuwäch Jehová chqa chi kiwäch ri ukʼwäy taq bʼey, Jehová xtujoyowaj awäch. Rma riʼ, tayaʼ chuwäch awan chë Jehová xuküy yan amak (Isaías 55:6, 7).

19. ¿Achkë ri texto rchë ri junaʼ 2018 chqa achkë rma kan ütz chë ya riʼ xchaʼöx?

¹⁹ Komä, rma yoj kʼo chik chpan rukʼisbʼäl taq qʼij, xkeqïl más kʼayewal. Ye kʼa ma tamestaj chë Jehová xtuyaʼ awuchuqʼaʼ rchë xtaköchʼ. Rma ryä «nuyaʼ ruchuqʼaʼ ri winäq kosnäq. Chqa nuyaʼ más ruchuqʼaʼ ri winäq ri majun chik ruchuqʼaʼ» (Isaías 40:29; Salmos 55:22; 68:19). Chpan ri junaʼ 2018, xtnatäj pä chqe ri naʼoj riʼ taq xkojbʼä pa qamolojriʼïl y xtqatzʼët ri texto rchë ri junaʼ: «Ri kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij Jehová xtyaʼöx kʼakʼakʼ uchuqʼaʼ chkë» (Isaías 40:31).