1, 2. a) ¿Achkë rma yojkitoʼ ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa Noé, Daniel chqa Job? b) ¿Achkë wä najin nbʼanatäj taq Ezequiel xtzʼibʼaj ri texto rchë re tzijonem reʼ?

¿NAJIN natäj poqön rït rma jun yabʼil, rma majun arajil, rma nayaʼ ruqʼij Dios o xa bʼa achkë chik na jun kʼayewal? ¿Kʼo mul nanaʼ chë ma kan ta kiʼ chik akʼuʼx nayaʼ ruqʼij Dios? We ke riʼ, ri xkiʼän Noé, Daniel chqa Job xkatkitoʼ. Re achiʼaʼ reʼ xekïl chqa kʼayewal ri achiʼel bʼaʼ yeqïl röj komä. Jujun chkë ryeʼ jubʼaʼ ma xekamsäx rma xkiyaʼ ruqʼij Dios. Tapeʼ ke riʼ, ma xkiqʼäj ta rutzij Jehová, rma riʼ xeruyaʼ qa achiʼel tzʼetbʼäl chi qawäch röj chrij kʼuqbʼäl kʼuʼx chqa niman tzij * (taskʼij ruwäch Ezequiel 14:13, 14 chpan ri nota).

² Ezequiel xtzʼibʼaj ri texto rchë re tzijonem reʼ pa Babilonia, pa junaʼ 612 taq majanä tpe Jesús chqa taq nrajoʼ na jun woʼoʼ junaʼ rchë nchup ruwäch Jerusalén * (tatzʼetaʼ ri nota). Ri Jerusalén  xchup ruwäch pa junaʼ 607 (Ezequiel 1:1; 8:1). Xa xuʼ jun kayoxiʼ winäq xkikʼüt naʼoj achiʼel kinaʼoj Noé, Daniel chqa Job, rma riʼ xyaʼöx ketal rchë xekolotäj (Ezequiel 9:1-5). Chi kikojöl ryeʼ xekʼojeʼ Jeremías, Baruc, Ébed-mélec chqa ri recabitas.

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tzijonem reʼ?

³ Taq xtchup ruwäch ri itzelal xa xuʼ winäq ri choj kikʼaslemal xtyaʼöx ketal rchë xkekolotäj, achiʼel Noé, Daniel chqa Job (Apocalipsis 7:9, 14). Rma riʼ, tqatzʼetaʼ achkë rma Dios xeruyaʼ qa re achiʼaʼ reʼ achiʼel tzʼetbʼäl chrij jun choj kʼaslemal. Taq xkojtzijon qa chkij, naʼäy xtqatzʼët achkë kʼayewal xekïl, chrij riʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij kikʼuqbʼäl kʼuʼx chqa chrij rubʼanik xenman tzij.

4, 5. a) ¿Achkë kʼayewal xerïl Noé? b) ¿Achkë rubʼanik xkʼüt chë kʼo kochʼonïk rkʼë?

⁴ Ri kʼayewal xerïl. Pa ruqʼij qa Enoc, rumamaʼ rutataʼ Noé, ri winäq ma nkiyaʼ ta wä ruqʼij Dios chqa ‹yekibʼilaʼ poqön taq chʼaʼäl chrij› (Judas 14, 15). Qʼij qʼij xa más wä itzelal nkiʼän ri winäq. Rma riʼ, pa ruqʼij qa Noé, ri Ruwachʼulew xnuj chë itzelal. Ri itzel taq ángeles xkipoʼ kiʼ achiʼel winäq, xekʼuleʼ kikʼë ixoqiʼ chqa kan itzel kinaʼoj kalkʼwal xekʼojeʼ (Génesis 6:2-4, 11, 12). Ye kʼa Noé ma junan ta runaʼoj kikʼë ri winäq riʼ. Le Biblia nuʼij chë Noé kan ütz xtzʼet rma Jehová, choj rukʼaslemal chi kikojöl ri winäq chqa xuʼän ronojel ri nqa chuwäch Dios (Génesis 6:8, 9).

⁵ Tqatzʼetaʼ achkë yeʼel chë tzij ri nuʼij le Biblia chrij Noé. Naʼäy, kojchʼobʼon chrij ri junaʼ xuyaʼ ruqʼij Dios chi kikojöl itzel taq winäq, taq majanä wä tpe ri Nimaläj Jöbʼ. Ryä xuyaʼ ruqʼij Dios jubʼaʼ ma 600 junaʼ, ma xa xuʼ ta 70 u 80 achiʼel ri junaʼ yekʼaseʼ ye kʼïy komä (Génesis 7:11). Chqa ma achiʼel ta komä, Noé majun wä jun ru-congregación ri xyaʼo ruchuqʼaʼ rukʼuqbʼäl kʼuʼx. Chqa rkʼë jubʼaʼ nixta ruchaqʼ runimal xetoʼo rchë * (tatzʼetaʼ ri nota).

6. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Noé chë ma xuxiʼij ta riʼ?

⁶ Noé ma xa xuʼ ta ütz runaʼoj xuʼän, ryä xutzijoj chqa ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová. Rma riʼ le Biblia nuʼij chë Noé xutzijoj ‹achkë rukʼwaxik jun choj kʼaslen› (2 Pedro 2:5). Pablo xuʼij chë rma rukʼuqbʼäl kʼuʼx Noé, xqʼalajin chë ri winäq ma kikʼuqbʼan ta kikʼuʼx rkʼë Dios (Hebreos 11:7). Kantzij na wä, Noé kʼo chë xköchʼ taq xetzeʼen chrij, taq xkiyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ chqa taq rkʼë jubʼaʼ xkajoʼ xkichʼäy. Ye kʼa ryä ma xuxiʼij ta riʼ chi kiwäch ri winäq (Proverbios 29:25). Ryä ya ri uchuqʼaʼ nuyaʼ Jehová xkʼojeʼ rkʼë.

7. ¿Achkë kʼayewal xrïl Noé taq xuʼän ri arca?

⁷ Taq más yän 500 junaʼ runman pä tzij Noé, Jehová xuʼij che rä chë tubʼanaʼ jun arca rchë xkekolotäj ri winäq chqa ri chköp (Génesis 5:32; 6:14). Rkʼë jubʼaʼ Noé xunaʼ chë kʼayew xtuʼän jun mamaʼ arca. Chqa retaman na wä chë más xtyoqʼ chqa xtyaʼöx más kʼayewal pa ruwiʼ. Tapeʼ ke riʼ, xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqa xnmaj tzij. Kan achiʼel xuʼij Jehová che rä kan ke riʼ xuʼän (Génesis 6:22).

8. ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Noé chë xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë Jehová xtuyaʼ ri nkʼatzin che rä?

⁸ Kʼayew na wä chqa xuʼän chuwäch Noé rchë xerutzüq ralkʼwal chqa rixjayil. Taq majanä wä tpe ri Nimaläj Jöbʼ, ri winäq kʼo wä chë kuw yesamäj rchë nkitïk ri nkitäj. Noé kʼo chë xuʼän riʼ chqa (Génesis 5:28, 29). Tapeʼ ke riʼ, ryä ma xbʼä ta ran chrij riʼ, xa xuyaʼ más ruqʼij Dios. Rchë xuʼän ri arca, rkʼë jubʼaʼ xukʼwaj jun 40 o 50 junaʼ chuwäch. Chkipan ri junaʼ riʼ, Noé xuyaʼ ran chrij ruyaʼik ruqʼij Dios. Ke riʼ chqa xuʼän taq xqʼax yän ri Nimaläj Jöbʼ, jun 350 junaʼ más (Génesis 9:28). Kantzij na wä, Noé xuyaʼ qa jun utziläj  tzʼetbʼäl chi qawäch chrij kʼuqbʼäl kʼuʼx chqa chrij yanman tzij.

9, 10. a) ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chqa yojnman tzij achiʼel Noé? b) ¿Achkë xtuʼän Jehová qkʼë we xtqanmaj rutzij?

⁹ Noé xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqa xnman tzij, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij? Nqaʼän taq nqatzijoj chë Jehová pa ruchojmil nuʼän che rä jontir, ma nqayüj ta qiʼ kikʼë ri itzel taq winäq chqa nqayaʼ pa naʼäy ri Ajawaren (Mateo 6:33; Juan 15:19). Kantzij na wä, rma nqaʼän reʼ, ri winäq itzel nkinaʼ chqe. Jun tzʼetbʼäl, le Biblia nuʼij chë xa xuʼ jun achï kʼulan rkʼë jun ixöq ütz nkikʼwaj kiʼ chqa xa xuʼ ütz nkʼuleʼ jun achï rkʼë jun ixöq. Rma röj yeqasmajij rupixaʼ Dios chrij riʼ, ye kʼo jujun itzel yetzijon chqij pa radio, pa televisión chqa pa Internet * (taskʼij ruwäch Malaquías 3:17, 18 chpan ri nota). Ye kʼa achiʼel xuʼän Noé, röj nqanmaj rutzij Dios chqa ma nqaxiʼij ta qiʼ chi kiwäch ri winäq. Qataman chë xa xuʼ Jehová nkowin nuyaʼ qakʼaslemal ma nkʼis ta (Lucas 12:4, 5).

¹⁰ Rma riʼ chë qajujnal kʼo chë nqaʼän qa re kʼutunïk reʼ: «¿Nnmaj na komä rutzij Dios we ri winäq yetzeʼen chwij o yinkiyöqʼ? ¿Nkʼuqbʼan komä nukʼuʼx chë Jehová xtuyaʼ ri nkʼatzin chwä tapeʼ kʼayew xtinwïl?». We rït nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chqa yanman tzij achiʼel Noé, tayaʼ chuwäch awan chë Jehová xkaruchajij (Filipenses 4:6, 7).

11. ¿Achkë kʼayewal xrïl Daniel chqa ri oxiʼ rachiʼil pa Babilonia? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

¹¹ Ri kʼayewal xerïl. Daniel xukʼwäx pa Babilonia, jun tinamït akuchï nyaʼöx kiqʼij tyox chqa ruyon itzinïk yebʼan. Ri babilonios itzel wä nkinaʼ chkë ri judíos, yekiyöqʼ wä ryeʼ chqa ri ki-Dios, Jehová (Salmo 137:1, 3). Kantzij na wä, ri judíos ri kinman wä rutzij Dios janina poqön xkinaʼ, jun chkë ryeʼ ya ri Daniel. Chqa ye kʼïy wä nkitzuʼ Daniel chqa ye oxiʼ rachiʼil, rma najin wä yetjöx rchë xkesamäj rkʼë ri qʼatöy tzij. Ri rachiʼil ryä ya ri Hananías, Misael chqa Azarías. Chqa ya ri babilonios ri kʼo wä chë yebʼin achkë nkitäj. Reʼ xuyaʼ kʼayewal chi kiwäch rma Daniel ma xrajoʼ ta xutzʼilbʼisaj rukʼaslemal rkʼë ri rukïl ruway ri qʼatöy tzij (Daniel 1:5-8, 14-17).

12. a) ¿Achkë utziläj taq naʼoj ye kʼo wä rkʼë Daniel? b) ¿Achkë rubʼanik xtzʼetetäj Daniel rma Jehová?

¹² Daniel xrïl jun kʼayewal ri achiʼel ta ma itzel nqʼalajin. Rma ryä kan kʼïy retaman yeruʼän, xeyaʼöx nimaʼq taq samaj pa ruqʼaʼ (Daniel 1:19, 20). Rkʼë ri xeyaʼöx pa ruqʼaʼ, rkʼë jubʼaʼ xuʼän ta chë xunimirsaj ta riʼ o xuchʼöbʼ ta chë ryä kʼo más runaʼoj chi kiwäch konojel. Ye kʼa ma xbʼanatäj ta riʼ. Ryä xa xuqasaj riʼ chqa ronojel mul xuʼij chë Jehová bʼanayon chë jontir ütz ntel chuwäch (Daniel 2:30). Taq Daniel kʼa kʼajol na, Jehová xuʼij chë ryä jun utziläj tzʼetbʼäl chrij ri chojmilal, achiʼel Noé chqa Job. Nqʼalajin kʼa chë Jehová xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij. Jehová kan ütz xchʼo chrij Daniel, rma ryä jontir rukʼaslemal xnmaj rutzij chqa xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij. Chqa taq jubʼaʼ ma 100 rujunaʼ, jun ángel rkʼë ajowabʼäl xuʼij che rä chë ryä nüm ruqʼij chuwäch Dios (Daniel 10:11).

13. ¿Achkë rma Daniel xkowin xerutoʼ nikʼaj chik judíos?

¹³ Rma rutzil Dios, Daniel xok jun chkë ri samajel más ruqʼij pa Babilonia, chrij riʼ pa Medopersia (Daniel 1:21; 6:1, 2). Rkʼë jubʼaʼ Jehová xuʼän riʼ rchë chë Daniel xkerutoʼ ruwinaq, achiʼel xuʼän José pa Egipto chqa Ester chqa Mardoqueo pa Persia (Daniel 2:48; *  tatzʼetaʼ ri nota). Ri xuʼän Jehová rkʼë Daniel janina wä xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx Ezequiel chqa ri más judíos ri xeʼukʼwäx pa Babilonia.

14, 15. a) ¿Achkë xqʼaxaj Daniel ri junan bʼaʼ rkʼë nqaqʼaxaj röj komä? b) ¿Achkë nkitamaj ri teʼej tataʼaj chkij ruteʼ rutataʼ Daniel?

¹⁴ Daniel xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqa xnman tzij, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij? Komä, rma Babilonia la Grande yoj kʼo chi kikojöl winäq ri kikʼwan jun tzʼil kʼaslemal chqa ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios. Babilonia la Grande ya riʼ konojel religiones ri yetzʼukün tzij, ri ‹oknäq [...] kachoch ri demonios› (Apocalipsis 18:2). Röj xa yoj achiʼel winäq ri kixqanen kiʼ pa jun tinamït. Chqa rma ma yoj junan ta kikʼë nikʼaj chik winäq, itzel yojkitzʼët (Marcos 13:13). Rma riʼ, achiʼel Daniel, kojjelun apo rkʼë Jehová. We xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij, xtqaqasaj qiʼ chqa xtqanmaj rutzij, Jehová janina xkojruloqʼoqʼej (Ageo 2:7).

¹⁵ Komä, ri teʼej tataʼaj yekowin nkikʼän kinaʼoj chkij ruteʼ rutataʼ Daniel. ¿Achkë rma? Rma, tapeʼ janina itzelal nbʼanatäj pa Judá taq Daniel kʼa koʼöl, janina xrajoʼ Jehová. Kantzij na wä, Daniel ma chaq kʼateʼ ta xrajoʼ Jehová, ryä xunaʼ riʼ rma ruteʼ rutataʼ ütz ütz xkitjoj (Proverbios 22:6). Nqʼalajin chqa chë ruteʼ rutataʼ Daniel nkajoʼ Jehová, rma rubʼiʼ Daniel ntel chë tzij: «Ri nqʼato tzij pa nuwiʼ ya ri Dios» (Daniel 1:6, nota). Rma riʼ, teʼej tataʼaj, ma tikʼo ikʼuʼx kikʼë iwalkʼwal taq yitjoj chrij Jehová, ma kixkos (Efesios 6:4). Kixchʼo rkʼë Jehová kikʼë ryeʼ chqa pa kiwiʼ ryeʼ. We nitäj iqʼij chë niyaʼ pa kan ri nukʼüt le Biblia, Jehová xtuyaʼ janina utzil pa iwiʼ (Salmo 37:5).

16, 17. ¿Achkë kʼayewal xerqʼaxaj Job pa rukʼaslemal?

¹⁶ Ri kʼayewal xerïl. Job janina xjalatäj rukʼaslemal. Ryä wä más bʼeyon chi kiwäch jontir ruwinaq, etamatäl wä ruwäch chqa kan kʼo ruqʼij chi kiwäch ri winäq (Job 1:3; 29:7-16). Tapeʼ ke riʼ, ma xuchʼöbʼ ta chë ryä kʼo más ruqʼij chi kiwäch nikʼaj chik o chë ma nkʼatzin ta Dios pa rukʼaslemal. Rma riʼ, Dios xuʼij «nusamajel» che rä, chqa xuʼij chë ryä «jun achï majun rumak ta, jïk rukʼaslemal, nuyaʼ ruqʼij Dios chqa majun itzelal ta nuʼän» (Job 1:8).

¹⁷ Ye kʼa chaq kʼateʼ xjalatäj rukʼaslemal. Jontir kʼo rkʼë xesäx che rä, chqa xpe jun nüm bʼis pa ran rma riʼ xrajoʼ xkäm. Komä qataman chë Satanás xbʼano riʼ, ryä xuʼij chë Job  nuyaʼ ruqʼij Jehová rma ruyaʼon ronojel che rä * (taskʼij ruwäch Job 1:9, 10 chpan ri nota). Jehová ma chaq ke riʼ ta xuyaʼ qa ri xuʼij Satanás chrij Job. Rma riʼ xuyaʼ qʼij chë Job nukʼüt chë kantzij nrajoʼ Dios chqa chë rkʼë ronojel ran nuyaʼ ruqʼij.

18. a) ¿Achkë nqa chawäch rït ri xuʼän Job? b) ¿Achkë nuʼij chrij Jehová ri runaʼoj xuʼän rkʼë Job?

¹⁸ Satanás kʼïy kʼayewal xeruyaʼ chrij Job chqa xuʼän chë xuchʼöbʼ chë ya ri Dios xyaʼo kʼayewal chrij (Job 1:13-21). Chrij riʼ, oxiʼ rachiʼil Job xeʼapon rkʼë chë nkikʼuqbʼaʼ rukʼuʼx. Ye kʼa xa itzel kinaʼoj xkiʼän rkʼë, rma xkiʼij chë jontir najin nuqʼaxaj ya ri Dios nyaʼo pä pa ruwiʼ rma rumak (Job 2:11; 22:1, 5-10). Tapeʼ ke riʼ, Job ma xuyaʼ ta qa Jehová. Kantzij na wä, kʼo mul xeruʼij tzij ma pa rubʼeyal ta. Ye kʼa Jehová xqʼax chuwäch ri najin wä nuqʼaxaj Job (Job 6:1-3). Retaman wä chë Job janina bʼis kʼo pa ran, ye kʼa ma xuyaʼ ta qa Jehová, tapeʼ Satanás xuyöqʼ, xertzʼük tzij chrij chqa achiʼel ta kan xukʼäq pa ulew. Taq xqʼaxaj yän ronojel kʼayewal, Jehová xuyaʼ che rä más ri kʼo wä rkʼë. Chqa xuyaʼ 140 junaʼ más rukʼaslemal (Santiago 5:11). Chkipan ronojel junaʼ riʼ, Job xuyaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel ran. ¿Achkë rma qataman riʼ? Rma pa ciento junaʼ kamnäq chik taq Ezequiel xtzʼibʼaj ri texto rchë re tzijonem reʼ.

19, 20. a) Job xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqa xnman tzij, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij? b) ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqapoqonaj kiwäch ri winäq achiʼel nuʼän Jehová?

¹⁹ Job xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqa xnman tzij, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij? Xa bʼa achkë najin nqaqʼaxaj pa qakʼaslemal, tqayaʼ Jehová pa naʼäy, tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij chqa rkʼë ronojel qan tqanmaj rutzij. Röj kʼo más rma nqaʼän riʼ chuwäch Job, rma komä qataman más chrij Satanás chqa rubʼanik yojruqʼöl (2 Corintios 2:11). Rkʼë ruwuj Job yojkowin nqatamaj achkë rma Dios ruyaʼon qʼij chë kʼo tijoj poqonal. Chqa rkʼë ri xtzʼibʼaj qa Daniel nqʼax chi qawäch chë ri Rajawaren Dios jun qʼatbʼäl tzij ri kʼo pa ruqʼaʼ Jesucristo (Daniel 7:13, 14). Chqa qataman chë ri qʼatbʼäl tzij riʼ jurayil xtchüp ruwäch ri tijoj poqonal.

²⁰ Ri xqʼaxaj Job nukʼüt chë nkʼatzin nqapoqonaj kiwäch qachʼalal ri najin nkitäj poqön. Rkʼë jubʼaʼ ye kʼo qachʼalal ma nkichʼöbʼ ta ri nkiʼij, achiʼel xuʼän Job (Eclesiastés 7:7). Ye kʼa pa rukʼexel yojchʼo itzel chkij, xa tqatzʼetaʼ ri ütz nkiʼän chqa tqapoqonaj kiwäch. Ke riʼ xtqakʼän qanaʼoj chrij Jehová, jun Dios ri yojrajoʼ chqa njoyowaj qawäch (Salmo 103:8).

21. ¿Achkë rubʼanik nuxïm riʼ 1 Pedro 5:10 rkʼë kikʼaslemal Noé, Daniel chqa Job?

²¹ Tapeʼ Noé, Daniel chqa Job ma junan ta qʼij xekʼaseʼ chqa ma junan ta kʼayewal xkiqʼaxaj, xkiköchʼ ri kʼayewal xepe chkij. Ri xkiqʼaxaj pa kikʼaslemal nkinataj pä chqe ri xtzʼibʼaj ri apóstol Pedro. Ryä xuʼij: ‹Taq rïx iqʼaxan chik ri kaʼiʼ oxiʼ qʼij chpan ri tijoj poqonal [...], ri Dios ri kʼo ronojel ruwäch utzil rkʼë [...] xtuchojmirsaj ta kʼa ikʼaslen, [...] xtuyaʼ ta kʼa iwuchuqʼaʼ y xtuʼän ta kʼa chë kuw yixpaʼeʼ› (1 Pedro 5:10).

22. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem?

²² Ri nuʼij 1 Pedro 5:10 nbʼanatäj chqa pa kikʼaslemal rusamajelaʼ Dios komä. Jehová nuʼij chë xtuyaʼ quchuqʼaʼ rchë kuw xkojpaʼeʼ. Jontir nqajoʼ nyaʼöx quchuqʼaʼ rma Jehová chqa ma nqaqʼäj ta rutzij. Rma riʼ nqajoʼ nqakʼän qanaʼoj chkij Noé, Daniel chqa Job. Achiʼel xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem, ri xbʼano chë ma xkiyaʼ ta qa Jehová, ya ri ütz ütz xkitamaj ruwäch. Ryeʼ kitaman wä achkë nrajoʼ Dios chë nkiʼän (Proverbios 28:5). Röj chqa yojkowin nqaʼän riʼ.