RI WUJ xeyaʼöx qa chkë nteʼ ntataʼ, rma jalajöj ki-color, nbʼix wä arcoíris chkë. Ri achbʼäl ye kʼo chwäch xinkitoʼ rchë xichʼobʼon chrij ri nukʼüt le Biblia. Rma riʼ, taq kʼa yïn koʼöl, xinrayij xintamaj ri kʼo chpan le Biblia, achiʼel wä nkikʼüt ri wuj riʼ.

Ri nteʼ ntataʼ xkijäch kiʼ taq ri Segunda Guerra Mundial ya ntok apü pa tinamït India. Riʼ xujäl nukʼaslemal. Ma nqʼax ta wä chi nwäch achkë rma ye kaʼiʼ winäq ri janina yenwajoʼ ma nkajoʼ ta chik nkikʼwaj kiʼ. Rma xa xuʼ wä rïn kalkʼwal ri nteʼ ntataʼ, xinnaʼ chë xa nuyon yïn kʼo, chë majun yinajowan ta chqä chë achiʼel ta majun achkë yitoʼö chkiwäch ri kʼayewal.

Rïn xikanaj rkʼë nteʼ pa tinamït Karachi, ru-capital Sukkur. Jun qʼij, jun achï rubʼiniʼan Fred Hardaker, xapon chqachoch. Ri achï riʼ doctor chqä testigo de Jehová. Ryä junan wä ki-religión rkʼë ri achï ri xuyaʼ qa ri wuj chkë nteʼ ntataʼ. Fred xutzüj jun tijonïk chrij le Biblia che rä nteʼ. Ri nteʼ ma xrajoʼ ta, ye kʼa xuʼij che rä chë rkʼë jubʼaʼ rïn  nwajoʼ ri tijonïk riʼ. Rma riʼ, jun semana chrij riʼ, xinchäp ntjonïk chrij le Biblia rkʼë ri qachʼalal Fred.

Kayoxiʼ semanas chrij riʼ, xibʼä pa taq molojriʼïl ri yebʼan wä pa ru-clínica ri qachʼalal Fred. Chriʼ nkimöl wä kiʼ jun ye kabʼlajuj qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ. Ryeʼ janina xkikʼuqbʼaʼ nukʼuʼx chqä xinkichajij kan achiʼel ta yïn kalkʼwal. Ri qachʼalal riʼ kan ye utziläj taq wachiʼil wä, rma yetzʼuyeʼ wä wkʼë chqä nkiqasaj wä kijolon rchë yinkitzuʼ taq yetzjon wkʼë. Ya riʼ wä qäs nkʼatzin chwä.

Jubʼaʼ tiempo chrij riʼ, ri qachʼalal Fred xuʼij chwä chë ütz chik yinel chutzjoxik le Biblia. Xirutjoj rchë nksaj jun samajbʼäl ri yaʼon äl koköj taq tzijonem chrij. Ye kʼo winäq ma nqa ta wä chkiwäch nkikʼaxaj, rma kʼo mul kan nuʼij chkë achkë ri ma ütz ta yeʼajin che rä. Tapeʼ ke riʼ, rïn kan nloqʼoqʼej wä ri kantzij chrij Dios chqä kan nqa wä chi nwäch ntzjoj chkë ri winäq.

Taq ri soldados japoneses ya yeʼok wä chwäch ri India, ri qʼatbʼäl tzij más kʼayewal xeruyaʼ pa kiwiʼ ri Testigos. Pa julio, 1943, rïn chqä xyaʼöx kʼayewal pa nuwiʼ. Rma ri director pa nutijobʼäl jun ukʼwäy bʼey pa jun religión, ma xuyaʼ ta chik qʼij chë xinapon chik pa tijobʼäl. Ryä xuʼij che rä nteʼ chë ma ütz ri tzʼetbʼäl najin nyaʼ chkiwäch ri wachiʼil rma yïn kʼo kikʼë ri Testigos. Riʼ xuʼän chë ri nteʼ ma xuyaʼ ta chik qʼij chwä xenwachbʼilaj ri Testigos. Chrij riʼ, xirutäq äl rkʼë ntataʼ pa tinamït Peshawar, ri kʼo jun 1370 kilómetros che rä ri tinamït Karachi. Rma chë ma xibʼä ta chik pa taq molojriʼïl chqä majun ta chik ntoʼik xinwïl, xkʼis qa ri nukʼuqbʼäl kʼuʼx.

Pa 1947 xitzolin chik pa Karachi rchë xinkanuj nusamaj. Taq xinapon chriʼ, xibʼä pa ru-clínica ri doctor Fred. Ryä kan kiʼ rukʼuʼx taq xirutzʼët chik jumul.

Rma xuchʼöbʼ chë rïn yïn yawaʼ, xukʼutuj reʼ chwä: «¿Achkë kʼa ntiʼon chawä?».

Rïn xinbʼij che rä: «Doctor, majun ta ntiʼon chwä. Rïn xa xuʼ nwajoʼ ntjoj wiʼ chrij le Biblia».

Y ryä xukʼutuj chwä: «¿Y ajän nawajoʼ nachäp a tijonïk?».

Rïn xinbʼij che rä: «We ütz nuʼän, kan komä riʼ».

Nikʼaj qʼij xuyaʼ ntjonïk ri qʼij riʼ. Janina xqa chi nwäch. Xinnaʼ chë achiʼel ta xitzolin kikʼë ri kantzij nu-familia. Tapeʼ nteʼ ma xqa ta chwäch, rïn nyaʼon wä chwäch wan chë nyaʼ ruqʼij Jehová. Pa 31 de agosto, 1947, xiqasäx pa yaʼ. Jubʼaʼ chrij riʼ, taq 17 nujunaʼ, xinok precursor regular.

Ri naʼäy tinamït akuchï xitaq wä, ya riʼ Quetta, jun tinamït akuchï xekʼojeʼ wä ri soldados británicos. Pa 1947, ri India xujäch riʼ pa kaʼiʼ. Ri jun chik peraj xubʼiniʼaj Pakistán * (tatzʼetaʼ ri nota). Riʼ xuʼän chë ri religiones xkichäp chʼaʼoj chkiwäch. Ri musulmanes ri ye kʼo India, xebʼä Pakistán, ye kʼa ri hindúes chqä ri sijes, xebʼä India. Kan ye kʼïy winäq, jun 14 millones, xkiyaʼ qa kitinamit. Taq najin ronojel riʼ, xikowin xijoteʼ äl pa jun tren ri ye nujnäq winäq chpan. Kan kʼayewal xuʼän chi nwäch xinapon Quetta, rma xa xuʼ jun chʼichʼ ri kʼo chrij ri tren xinchäp äl.

Chlaʼ Quetta xintamaj ruwäch George Singh, jun precursor ri más bʼaʼ 20 rujunaʼ. Ryä xuyaʼ jun tzyaʼq nu-bicicleta rchë yibʼä pa territorio. Ye kʼa rma ruyon juyuʼ, kʼo mul rïn kʼo chë xinimö rchë. Xa qʼalaj mul ye kʼo wachiʼil rchë nqabʼetzjoj le Biblia. Taq waqiʼ ikʼ yïn kʼo chriʼ, najin chik nyaʼ kitjonïk ye 17 winäq, jujun chkë riʼ xeʼok Testigos. Jun chkë ryeʼ ya riʼ Sadiq Masih, jun ukʼwäy bʼey pa kiwiʼ ri soldados. Ryä xojrutoʼ rchë xqaqʼaxaj jujun publicaciones pa chʼaʼäl urdu, ri kichʼaʼäl aj Pakistán. Xqʼax ri tiempo, Sadiq xok jun utziläj publicador.

Chrij riʼ, xitzolin Karachi chqä xinok kachiʼil Henry Finch y Harry Forrest. Taq xinapon kikʼë, ri qachʼalal riʼ, kʼa riʼ keʼel pä pa Tijobʼäl rchë Galaad. ¡Janina nmatyoxij ri toʼïk xkiyaʼ chwä! Jun qʼij, xibʼä rkʼë Henry rchë xqabʼetzjoj le Biblia pa jun tinamït ri kʼo pa norte che rä Pakistán. Chriʼ  xeqïl ye kʼïy winäq ri yechʼö urdu ri nkajoʼ wä nkitamaj ruwäch Jehová. Kaʼiʼ junaʼ chrij riʼ, rïn chqä xibʼä pa Tijobʼäl rchë Galaad. Taq xinel pä, xitzolin Pakistán y chriʼ kʼo mul xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Ye oxiʼ misioneros y rïn xojkʼojeʼ pa jun jay kichë misioneros pa tinamït Lahore.

Pa 1954, ri misioneros ri ye kʼo wä Lahore, xpë jun ayowal chkiwäch. Rma rïn xinnïm wiʼ chpan ri chʼaʼoj xkiʼän, kan rkʼë kuw taq chʼaʼäl xipixabʼäx wä. Riʼ xuʼän chë janina xibʼison chqä xinnaʼ chë achiʼel ta majun ruqʼij ri nbʼanon pä. Rma riʼ xitzolin Karachi. Chrij riʼ xibʼä Londres (Inglaterra) rchë xinchäp chik jumul nusamaj rkʼë Jehová.

Pa congregación akuchï xibʼekʼojeʼ wä, ye kʼïy betelitas ye kʼo. Ri ukʼwäy bʼey ri paʼäl pa ruwiʼ ri samaj pa sucursal, ri rubʼiniʼan Pryce Hughes, kan rkʼë ajowabʼäl xirutoʼ wä. Jun qʼij, ryä xuʼij chwä chë ri qachʼalal Joseph Rutherford kan rkʼë kuw taq chʼaʼäl xupixabʼaj wä. Chpan qa ri qʼij riʼ, yë wä Rutherford paʼäl pa ruwiʼ ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia chwäch jontir Ruwachʼulew. Ri qachʼalal Pryce xrajoʼ xutoʼ riʼ taq xpixabʼäx, rma riʼ Rutherford kan xchapon che rä. Ye kʼa ri qachʼalal Pryce xa tzeʼël ntzuʼun taq xutzjoj chwä ri xbʼanatäj. Ryä nuʼij wä chë, tapeʼ itzel xnaʼ taq xpixabʼäx, xqʼalajin chwäch chë ri pixabʼanïk riʼ kan nkʼatzin wä che rä. Y chë ya riʼ jun rubʼanik chë Jehová xukʼüt ajowabʼäl chwäch (Hebreos 12:6). Ri xuʼij chwä kan xapon pa wan chqä xirutoʼ rchë xinyaʼ chik jumul ruqʼij Jehová rkʼë kiʼkʼuxlal.

Chpan qa ri qʼij riʼ, ri nteʼ xapon Londres chqä xrajoʼ xutjoj riʼ chrij le Biblia rkʼë John Barr, ri xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Ri nteʼ chanin xkʼuqeʼ pä rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios, rma riʼ, pa 1957 xqasäx pa yaʼ. Chqä xinkʼaxaj chë ri ntataʼ xutjoj wä riʼ chrij le Biblia kikʼë ri Testigos taq kʼa kʼäs na.

Pa 1958, xikʼuleʼ rkʼë ya Lene, jun qachʼalal aj Dinamarca ri kʼo wä Londres. Jun junaʼ chrij riʼ, xaläx ya Jane, ri naʼäy chkë ye woʼoʼ qalkʼwal. Chqä xeyaʼöx jujun nusamaj pa congregación ri kʼo Fulham. Ye kʼa rma chë wixjayil xpë ruyabʼil, kʼo chë xojbʼä pa jun tinamït akuchï nuʼän más kʼatän. Rma riʼ, pa 1967, xojbʼä pa tinamït Adelaida (Australia).

Pa congregación akuchï xojbʼä wä, ye kʼo wä ye kabʼlajuj qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj. Ryeʼ kan xkitäj wä kiqʼij chutzjoxik le Biblia. Riʼ xojrutoʼ rchë ma kʼayewal ta xuʼän chqawäch xqachäp rutzjoxik le Biblia chpan ri tinamït riʼ.

 Pa 1979, xaläx Daniel, ri rukʼisbʼäl qalkʼwal. Ye kʼa ri doctores xkiʼij chë ma yalöj ta xtkʼaseʼ, rma chaq nyawäj wä chqawäch chqä xaläx rkʼë síndrome de Down * (tatzʼetaʼ ri nota). Xqatäj qaqʼij rchë xqayaʼ ri nkʼatzin che rä, ye kʼa ma xeqamestaj ta ri nikʼaj chik qalkʼwal. Kan kʼayewal na nuʼän chi nwäch ntzjoj ri xbʼanatäj. Daniel kʼo wä kaʼiʼ jül chrij ran. Riʼ nuʼän wä chë kʼo mul ma napon ta ruxlaʼ yaʼ pa ruchʼakul, y rma riʼ kʼo chë chaninäq yojbʼä wä pa hospital. Tapeʼ kʼïy wä ruyabʼil, Daniel kan kʼo wä runaʼoj, janina najowan chqä nloqʼoqʼej wä rachbʼilanïk rkʼë Jehová. Taq nqaʼän wä qachʼonïk rkʼë Jehová rchë yojwaʼ, ryä yertün wä taq ruqʼaʼ, nuqasaj wä rujolon chqä nuʼij wä: «amén». Kʼa taq nuʼän jontir riʼ, kʼa riʼ wä nuchäp waʼin.

Taq kajiʼ wä rujunaʼ, Daniel xuyaʼ cáncer pa rukikʼel. Ri wixjayil chqä rïn xqanaʼ wä chë achiʼel ta ma yojkowin ta chik yojqʼax chwäch ri kʼayewal riʼ. Taq janina bʼis kʼo pa qan, ri ukʼwäy bʼey rchë circuito, Neville Bromwich, xapon qkʼë. Ri aqʼaʼ riʼ, xojruqʼetej chqä xoqʼ qkʼë. Ri xuʼij chqë janina xukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Achiʼel ta nikʼaj aqʼaʼ xbʼä äl. Jubʼaʼ chrij riʼ, Daniel xkäm. Ri rukamik ya riʼ ri más nüm bʼis xuyaʼ qa pa qan. Tapeʼ ke riʼ, janina yojrutoʼon ri qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Jehová ma xtumestaj ta Daniel (Romanos 8:38, 39). Kan nqarayij nqatzʼët chik jumul taq Jehová xtkʼasoj pä chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew (Juan 5:28, 29).

Tapeʼ ruyaʼon kaʼiʼ derrames pa nujolon, kʼa yïn ukʼwäy bʼey na pa congregación. Ri nqʼaxan pä pa nukʼaslemal yirutoʼon rchë ma yichʼö ta itzel chkij ri qachʼalal ri kilon kʼayewal. Pa rukʼexel riʼ xa ntäj nuqʼij rchë nqʼax más chi nwäch ri najin nkiqʼaxaj. Chqä yichʼobʼon chrij reʼ: «¿Achkë nkinaʼ chqä achkë nkichʼöbʼ rma rubʼanik yekʼiytisan pä o kilon pä pa kikʼaslemal? ¿Achkë rubʼanik nkʼüt chkiwäch chë nwajoʼ yentoʼ? ¿Achkë rubʼanik yentoʼ rchë nkinmaj rutzij Jehová?». Janina nqa chi nwäch yenbʼechʼaʼej ri qachʼalal chkachoch, rma taq nkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx, ryeʼ chqä nkikʼuqbʼaʼ pä nukʼuʼx rïn.

Rïn nnaʼ achiʼel xunaʼ ri salmista taq xuʼij: «Taq xinnaʼ chë ma yikowin ta chik yiqʼax chkiwäch ri kʼayewal, rït xakʼuqbʼaʼ nukʼuʼx chqä xaʼän chë xinnaʼ uxlanen pa wan» (Salmo 94:19). Jehová kan yirutoʼon pä chkiwäch ri jalajöj kʼayewal ri wilon pä pa nukʼaslemal. Kantzij na wä, Jehová kan achiʼel jun utziläj tataʼaj rubʼanon pä wkʼë.