1, 2. a) ¿Achkë naʼoj najin yekikʼüt ye kʼïy winäq? b) ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tzijonem reʼ?

JUN qachʼalal ixöq aj Europa, taq nchʼobʼon chrij ri xuʼän ojer, nuʼij: «Kan kʼa yïn koʼöl ntzʼeton pä chë kʼïy ri ma pa ruchojmil ta yebʼan. Rma riʼ xikʼojeʼ kikʼë ri winäq ri nkajoʼ wä nkijäl ri qʼatbʼäl tzij. Kan kʼïy junaʼ xinok ru-novia jun achï ri kan itzel runaʼoj chqä yeritzelaj wä ri qʼatbʼäl taq tzij». Jun achï aj África, taq majanä wä ttok Testigo, nqa wä chwäch nunïm riʼ pa chʼaʼoj. Ryä nuʼij: «Nbʼij wä rïn chë ri wijatzul ya riʼ ri más ruqʼij chkiwäch ri nikʼaj chik, chqä xinjuʼ wiʼ chpan jun partido político. Chriʼ xkikʼüt chqawäch yeqakamsaj ri ma ye kʼo ta qkʼë, yajün ri kan qijatzul röj». Jun chik qachʼalal ixöq ri kʼo Europa, nuʼij: «Kan yentzelaj wä ri winäq ri ma junan ta qatinamit kikʼë o jun chik ki-religión».

² Komä más ye kʼïy winäq najin nkikʼüt ri naʼoj ri xkʼojeʼ kikʼë ri qachʼalal riʼ. Ri winäq yechʼojin rma ma nkajoʼ ta chik yekʼojeʼ pa ruqʼaʼ ri qʼatbʼäl tzij, y ri política xa más najin yerujäch ri winäq. Chqä ye kʼo tinamït más najin yekitzelaj ri winäq ri jun  chik kijatzul. Achiʼel wä rubʼin pä le Biblia, chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, ri winäq ma junan ta xtuʼän kiwäch (2 Timoteo 3:1, 3). ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë chë ma nqakʼän ta apü kinaʼoj ri winäq ri xa nkijachalaʼ kiʼ? Ütz nqatzʼët achkë xuʼän Jesús taq xkʼojeʼ chwäch le Ruwachʼulew, rma pa ruqʼij qa ryä kan kʼo wä chqä chʼaʼoj kimä ri política. Chpan re tzijonem reʼ, xtqaqʼalajsaj re oxiʼ kʼutunïk reʼ: ¿Achkë rma Jesús ma xnïm ta riʼ rkʼë jun partido político? ¿Achkë rubʼanik xukʼüt chë jun rutzeqelbʼëy ma ütz ta nunïm riʼ pa política? Chqä ¿achkë rubʼanik xukʼüt chë ma ütz ta nqaʼän chʼaʼoj rchë nqasöl jun kʼayewal?

3, 4. a) ¿Achkë wä nkajoʼ ri judíos pa ruqʼij qa Jesús? b) ¿Achkë wä kiyoʼen rutzeqelbʼëy Jesús?

³ Ye kʼïy judíos ri achoq chkë xutzjoj Jesús Ruchʼaʼäl Dios, ma nkajoʼ ta wä yekʼojeʼ chik pa ruqʼaʼ Roma. Jun molaj winäq ri nbʼix wä celotes chkë, nkiyaʼ wä kinaʼoj ri winäq rchë ma nkinmaj ta rutzij ri qʼatbʼäl tzij. Ye kʼïy wä chkë ri winäq riʼ xkitzeqelbʼej Judas el Galileo. Pa naʼäy siglo, ri achï riʼ nuʼij wä chë yë ryä ri mesías, ye kʼa xa xeruqʼöl ye kʼïy winäq. Jun achï judío, rubʼiniʼan Josefo, xuʼij chë Judas xuyaʼ kinaʼoj ri winäq rchë ma tkitöj ta ri alkawal (impuesto) nukʼutuj ri qʼatöy tzij romano. Rma riʼ ri romanos xkikamsaj ri achï riʼ (Hechos 5:37). Ye kʼo jujun celotes kan xkiʼän chʼaʼoj rchë xbʼan ri xkajoʼ.

⁴ Ri judíos kan nkajoʼ wä chë npë ri Mesías, rma kiyoʼen wä chë xttok jun qʼatöy tzij pa kiwiʼ chqä xkeruköl pa ruqʼaʼ Roma. Ke riʼ, Israel xttok chik jun nüm tinamït (Lucas 2:38; 3:15). Ye kʼïy judíos nkiʼij wä chë ri Mesías xtbʼeruyaʼ ruqʼatbʼäl tzij pa Israel. Ke riʼ jontir judíos ri kikran kiʼ chwäch jalajöj taq tinamït, xketzolin pa kitinamit. Rma riʼ, Juan el Bautista xukʼutuj che rä Jesús: ‹¿Kan yït kʼa rït ri Cristo ri kʼo chë npë? ¿O xa nqayoʼej chik na jun?› (Mateo 11:2, 3). Rkʼë jubʼaʼ Juan xrajoʼ xtamaj we yë Jesús xtbʼanö jontir ri kiyoʼen wä ri judíos. Taq Jesús xkäm chqä xkʼasöx yän, kaʼiʼ chkë ri rutzeqelbʼëy xkïl pa bʼey ri nbʼä Emaús y xkiʼij che rä chë ri Mesías ma xuʼän ta wä ri kiyoʼen ryeʼ (taskʼij ruwäch Lucas 24:21). Jubʼaʼ chrij riʼ ri apóstoles xkikʼutuj che rä Jesús we xtuqʼät tzij pa Israel pa kiqʼij qa ryeʼ (Hechos 1:6).

5. a) ¿Achkë rma ri galileos xkajoʼ xkiʼän qʼatöy tzij che rä Jesús? b) ¿Achkë xuʼij Jesús chkë?

⁵ Ri kiyoʼen wä ri winäq chrij ri Mesías xuʼän chë ri galileos xkajoʼ chë Jesús xok ta qʼatöy tzij pa kiwiʼ. Ryeʼ xkitzʼët chë Jesús xttok jun utziläj qʼatöy tzij rma kan jaʼäl wä tzijonem yeruyaʼ, nkowin wä yerukʼachojsaj ri yawaʼiʼ chqä yerutzüq ri ye kʼo pa mebʼaʼïl. Taq xerutzüq yän más cinco mil achiʼaʼ, Jesús xutzʼët chë nkajoʼ wä nkiʼän qʼatöy tzij che rä, rma riʼ xanmäj äl chkiwäch (Juan 6:10-15). Chkaʼn qʼij, taq ri winäq xetaneʼ qa jubʼaʼ chrij, Jesús xuʼij chkë chë ryä xpë chwäch le Ruwachʼulew rchë nutzjoj Rajawaren Dios, ma rchë ta chë ntok qʼatöy tzij pa kiwiʼ. Chqä xuʼij chkë: ‹Kixsamäj kʼa, pero ma rchë ta chë nikanuj iway ri xa nkʼis qa. Kixsamäj pero rchë chë nikanuj iway ri nuyaʼ ikʼaslen rchë xtbʼä qʼij xtbʼä säq› (Juan 6:25-27).

6. ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Jesús chë ma xpë ta rchë ntok qʼatbʼäl tzij chwäch le Ruwachʼulew? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

⁶ Jesús xutzʼët wä chë ye kʼo jujun chkë ri rutzeqelbʼëy ri kiyoʼen wä chë ryä xtqʼatö tzij pa Jerusalén. Rchë nqʼax chkiwäch chë ma ke riʼ ta, xutzjoj jun kʼambʼäl tzij chkë ri ntzjon chrij ri pwäq nbʼix minas che rä. Chpan ri kʼambʼäl tzij riʼ xuʼij chë ryä achiʼel jun achï ri nüm ruqʼij ri kʼo chë nbʼä äl kʼïy tiempo (Lucas 19:11-13, 15). Jun chik mul,  Jesús xuʼij chqä chkë ri qʼatöy taq tzij rchë Roma chë ryä ma nunïm ta riʼ pa política. Rma riʼ ri qʼatbʼäl tzij Poncio Pilato xukʼutuj che rä: ‹¿Yït kʼa rït ri ki-rey ri israelitas?› (Juan 18:33). Pilato rkʼë jubʼaʼ ruxiʼin wä riʼ chë Jesús xkeruyäk winäq chrij ri qʼatbʼäl tzij Roma. Ye kʼa Jesús xuʼij che rä: ‹Rïn ma yïn rey ta rchë chwäch re Ruwachʼulew› (Juan 18:36). Ryä ma xunïm ta riʼ pa política, rma ruqʼatbʼäl tzij rchë chlaʼ chkaj. Chqä xuʼij chë xpë chwäch le Ruwachʼulew rchë chë nbʼeruqʼalajsaj ri kantzij chkiwäch ri winäq (taskʼij ruwäch Juan 18:37).

7. ¿Achkë rma kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch chë ma yojtzjon ta chkij ri partidos políticos?

⁷ Jesús kan retaman wä achkë rma xtaq pä chwäch le Ruwachʼulew. We röj chqä qataman achkë ri kʼo chë nqaʼän, ma xtqanïm ta qiʼ pa política, nixta xtqachʼöbʼ achkë partido más ütz. Rkʼë jubʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän riʼ. Jun ukʼwäy bʼey rchë circuito nuʼij: «Ri winäq pa tinamït akuchï yoj kʼo wä xa más najin nkijuʼ kiʼ pa política chqä nkichʼäy kiʼ rma riʼ. Nkinaʼ chë achiʼel ta kitinamit ryeʼ ya riʼ ri más ütz, chqä ye kʼïy nkiʼij chë más ta ütz nuʼän kikʼaslemal xa ta jun kiwinaq ryeʼ nqʼatö tzij. Ye kʼa ri qachʼalal junan rubʼanon kiwäch rma kiyaʼon kan chrij rutzjoxik le Biblia. Kikʼuqbʼan kikʼuʼx chë yë Jehová xtsolö jontir kʼayewal».

8. ¿Achkë kʼayewal xyaʼöx pa kiwiʼ ri judíos pa naʼäy siglo?

⁸ Taq ri winäq nkitzʼët chë jun qʼatbʼäl tzij ma pa rubʼeyal ta nsamäj, más nkinïm kiʼ pa política. Pa ruqʼij qa Jesús, ri alkawal xyaʼöx pa kiwiʼ ri winäq xuʼän chë ye kʼïy xkinïm kiʼ pa política. Taq ri romanos xkiʼän jun censo rchë xkitzʼët we jontir winäq najin yetojö alkawal, ya riʼ xbʼanö chë Judas el Galileo xkatäj chkij ri romanos. Ri winäq ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ Roma, yajün ri nkiyaʼ wä kixkïn che rä Jesús, kʼo wä chë xkitöj kʼïy alkawal, achiʼel ri alkawal chrij kijuyuʼ chqä kachoch. Chqä rma chë ri ajmolöy alkawal yekileqʼaj wä pwäq, ri winäq ma nkajoʼ ta wä chik nkitöj. Kʼo mul ri ajmolöy alkawal nkitöj wä pa kiqʼaʼ ri yepaʼäl pa kiwiʼ. Nkiʼän riʼ rma nkajoʼ nyaʼöx jun samaj pa kiqʼaʼ ri más ruqʼij rchë yebʼeyomär chrij. Zaqueo, ri paʼäl pa kiwiʼ ri molöy alkawal pa Jericó, xbʼeyomär rma kan xqʼax ruwiʼ ri pwäq xukʼutuj chkë ri winäq (Lucas 19:2, 8). Y rkʼë jubʼaʼ ma xa xuʼ ta Zaqueo xbʼanö riʼ.

9, 10. a) ¿Achkë xkiʼän rukʼulel Jesús rchë xkajoʼ xkinïm pa jun kʼayewal? b) ¿Achkë nqatamaj chrij ri xuʼän Jesús? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

⁹ Ri rukʼulel Jesús nkajoʼ wä nkitzʼët achkë xtuʼän ryä chrij rutojik alkawal. Rma riʼ  xkikʼutuj che rä we kʼo chë ntoj jun denario. Riʼ jun alkawal ri kʼo chë nkitöj jontir ri ye kʼo pa ruqʼaʼ Roma (taskʼij ruwäch Mateo 22:16-18). Ri alkawal riʼ kan ma nqa ta wä chkiwäch ri judíos, rma xa nukʼüt chë pa ruqʼaʼ Roma ye kʼo wä. Ri kʼayewal xkajoʼ xkiyaʼ pa ruwiʼ Jesús ya riʼ chë we ryä nuʼij chë ma ttoj ta, ri rukʼulel xtkiʼij chë ma nrajoʼ ta nunmaj rutzij ri qʼatbʼäl tzij. Ye kʼa we nuʼij chë kʼo chë ntoj, ri rutzeqelbʼëy rkʼë jubʼaʼ xtkiyaʼ qa.

¹⁰ Jesús, rchë xukʼüt chë ma najin ta yerutoʼ ri winäq nixta ri qʼatbʼäl tzij, xuchʼöbʼ na ri xuʼij. Rma riʼ xuʼij: ‹Kan tiyaʼ kʼa che rä ri César ri kan rchë wä ri César. Y kan tiyaʼ kʼa che rä ri Dios, ri kan rchë wä ri Dios› (Mateo 22:21). Jesús retaman wä chë ye kʼïy ajmolöy alkawal xa yeleqʼan. Ye kʼa ryä ma xuyaʼ ta qʼij chë ronojel riʼ xuʼän ta chë xumestaj chë xa xuʼ Rajawaren Dios nsolö jontir kʼayewal. Ri xuʼän xuyaʼ qa jun tzʼetbʼäl chqawäch. Tapeʼ ri nkiʼän ri políticos nqʼalajin chë achiʼel ta kʼo utzil nukʼän pä, majun bʼey tqanïm qiʼ kikʼë. Pa rukʼexel yojtzjon ütz o itzel chkij, röj, ri rutzeqelbʼëy Jesús, nqayaʼ Rajawaren Dios pa naʼäy (Mateo 6:33).

11. ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri winäq rchë nkesaj äl ri itzel pa kan?

¹¹ Ye kʼïy testigos de Jehová xekowin xkiyaʼ qa ri naʼoj ri nuʼän chë xa yekijäch ri winäq. Jun qachʼalal ixöq aj Gran Bretaña nuʼij: «Pä universidad xinnukʼuj kijatzul ri winäq chqä achkë bʼanatajnäq pä kikʼë. Riʼ xuʼän chë xentoʼ ri nuwinaq ye qʼäq, rma janina kʼayewal qilon pä rma qijatzul. Kan ronojel bʼaʼ mul xichʼakon taq xentoʼ ri nuwinaq, ye kʼa ma xuʼän ta chë xinnaʼ kiʼkʼuxlal. Ma nqʼalajin ta wä chi nwäch chë ri itzel nkinaʼ ri winäq chrij jun ijatzul, kan pa kan kʼo wä, rma riʼ kan pa kan kʼo chë nawesaj äl ri itzelal. Ye kʼa taq xinchäp ntjonïk chrij le Biblia, xqʼalajin chi nwäch chë rïn chqä kʼo chë nwesaj äl ri itzelal pa wan. Y jun qachʼalal ixöq, ri säq rijatzul, rkʼë ajowabʼäl xirutoʼ wä. Komä, rïn precursora regular chpan jun congregación rchë lenguaje de señas. Najin ntäj nuqʼij rchë yentoʼ xa bʼa achkë kiwäch winäq».

12. ¿Achkë ntel chë tzij ri levadura ri kʼo wä chë xkichajij kiʼ ri rutzeqelbʼëy Jesús chwäch?

¹² Pa ruqʼij qa Jesús, ri ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones kinimon wä kiʼ pa política. Jun wuj ri ntzjon chrij ri xebʼanatäj pa ruqʼij qa Jesús, nuʼij chë ri grupos religiosos ri xekiʼän ri judíos, ye junan bʼaʼ kikʼë ri partidos políticos ye kʼo komä. Rma riʼ, Jesús xuʼij chkë rutzeqelbʼëy: ‹Kan tichajij kʼa iwiʼ chwäch ri levadura kichë ri fariseos y rchë ri Herodes› (Marcos 8:15). Taq Jesús xtzjon chrij Herodes, rkʼë jubʼaʼ chkij ri rutzeqelbʼëy Herodes xchʼö wä. Ye kʼa ri fariseos xa nkajoʼ wä chë ri judíos yeʼel qa pa ruqʼaʼ Roma. Taq Jesús xerutzjoj ri kaʼiʼ molaj winäq riʼ, ri Evangelio rchë Mateo nuʼij chë Jesús xerutzjoj chqä ri saduceos. Ri saduceos ma nkajoʼ ta wä yeʼel qa pa ruqʼaʼ Roma, rma ri qʼatbʼäl tzij ruyaʼon wä nimaʼq taq samaj pa kiqʼaʼ. Rma riʼ, Jesús xuʼij chkë rutzeqelbʼëy chë tkichajij kiʼ chwäch ki-levadura ri oxiʼ molaj winäq riʼ, ntel chë tzij, ri naʼoj yekikʼüt (Mateo 16:6, 12). Taq Jesús xuʼij ronojel riʼ, ma ja näj ta wä tqʼax qa taq ri galileos xkajoʼ xkiʼän qʼatöy tzij che rä.

13, 14. a) ¿Achkë nbʼanatäj taq ri religión nunïm riʼ rkʼë ri política? b) ¿Achkë rma ma ütz ta nqaʼän chʼaʼoj xa rma kʼo ma pa ruchojmil ta yebʼanatäj? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ).

¹³ Taq ri religión nunïm riʼ rkʼë ri política, xa chʼaʼoj nukʼän pä pa kiwiʼ ri winäq. Rma riʼ Jesús xuʼij chkë rutzeqelbʼëy chë taq nbʼanatäj riʼ, ryeʼ kʼo chë ma nkinïm ta kiʼ pa chʼaʼoj  kikʼë. Riʼ xuʼän chë ri sacerdotes chqä ri fariseos xkajoʼ xkikamsaj Jesús. Ryeʼ kixiʼin wä kiʼ chë ri winäq, pa rukʼexel yekitzeqelbʼej ryeʼ, xa Jesús xtkitzeqelbʼej. Rma riʼ xkiʼij: ‹We xtqayaʼ kʼa qʼij che rä, kan konojel kʼa ri winäq xkeniman rchë. Y taq xtkinaʼej pä ri winäq romanos, xtkiwulaj ka ri loqʼoläj jay ri akuchï nqayaʼ wä ruqʼij ri Dios y xkojkikʼïs ka chqä röj ri yoj kʼo chpan re Ruwachʼulew reʼ› (Juan 11:48). Caifás, ri sumo sacerdote, yë ryä xukʼwan bʼey chkiwäch ri winäq rchë nkikamsaj Jesús (Juan 11:49-53; 18:14).

¹⁴ Rchë nbʼekichapaʼ Jesús ri aqʼaʼ riʼ, Caifás xerutäq soldados. Jesús retaman chë ronojel riʼ kʼo wä chë nbʼanatäj. Rma riʼ, chpan ri rukʼisbʼäl waʼin xuʼän kikʼë ru-apóstoles, xuʼij chkë chë tkikʼwaj äl jujun espadas. Xa rkʼë kaʼiʼ espadas, Jesús xukʼüt jun utziläj naʼoj chkiwäch (Lucas 22:36-38). Ri aqʼaʼ riʼ Pedro janina xmeqʼeʼ rkʼë rma ri najin nkiʼän che rä Jesús, rma riʼ rkʼë jun espada xresaj ruxkïn jun chkë ri winäq ye kʼo chriʼ (Juan 18:10). Ye kʼa Jesús xuʼij che rä Pedro: ‹Tayakaʼ la a-espada pa rukʼojlibʼäl. Rma achkë yekamsan chë espada, kan chë espada kʼa chqä yekamsäx wä› (Mateo 26:52, 53). ¿Achkë naʼoj xrajoʼ xukʼüt qa chkiwäch rutzeqelbʼëy? Chë ryeʼ ma yë rchë ta chik le Ruwachʼulew (taskʼij ruwäch Juan 17:16). Ryeʼ kʼo wä chë nqʼax chkiwäch chë xa xuʼ pa ruqʼaʼ Jehová kʼo wä rchë nusöl jontir kʼayewal.

15, 16. a) ¿Achkë rubʼanik yerutoʼon Ruchʼaʼäl Dios ri cristianos rchë ma nkinïm ta kiʼ chpan ri chʼaʼoj? b) ¿Achkë nutzʼët Jehová chpan rutinamit ri ma nqʼalajin ta kikʼë ri nikʼaj chik winäq?

¹⁵ Ri qachʼalal ixöq ri aj Europa nuʼij: «Ntzʼeton chë ri chʼaʼoj majun utzil nukʼän pä. Ri nkiʼän riʼ, kʼïy mul xa kamïk nkïl chqä ye kʼo chik jujun xa bʼis nuyaʼ qa chkë. Ri xintamaj chpan le Biblia chë xa xuʼ Jehová nkowin nuchojmij jontir, xuʼän chë janina kiʼkʼuxlal xinnaʼ. Chqä 25 junaʼ ntzjon pä ri naʼoj riʼ chkë ri winäq». Ri qachʼalal aj África xuyaʼ qa ru-lanza rma ‹ri espada ri nuyaʼ ri loqʼoläj espíritu›, ntel chë tzij, Ruchʼaʼäl Dios. Komä ryä nutzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë jalajöj kiwäch winäq (Efesios 6:17). Ri jun chik qachʼalal ixöq aj Europa, taq xok Testigo, xkʼuleʼ rkʼë jun qachʼalal ri petenäq rkʼë jun ijatzul ri ojer qa kan itzel wä nunaʼ chkë. Ri oxiʼ qachʼalal riʼ xkijäl kinaʼoj rma xkajoʼ xkʼojeʼ runaʼoj Cristo kikʼë.

¹⁶ Ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Dios, xa nkiyaʼ qʼij chë ri política yerujäch chqä nuyaʼ chʼaʼoj chkiwäch. Rma riʼ le Biblia yerujnamaj rkʼë ri mar ri nbʼolqotlaʼ riʼ, rma majun bʼey noxlan ta (Isaías 17:12; 57:20, 21; Apocalipsis 13:1). Ye kʼa röj, rma kʼo runaʼoj Cristo qkʼë, kʼo uxlanibʼäl kʼuʼx qkʼë chqä junan qawäch qabʼanon. Kantzij na wä chë Jehová kiʼ rukʼuʼx nutzʼët chë, tapeʼ ri winäq xa kijachon kiʼ, ri rutinamit junan kiwäch * (taskʼij ruwäch Sofonías 3:17 chpan ri nota).

17. a) ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë yojtoʼon rchë junan nuʼän qawäch? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem?

¹⁷ Chpan re tzijonem reʼ xqatzʼët oxiʼ rubʼanik chë junan nuʼän qawäch chpan rutinamit Jehová. Naʼäy, kʼo chë nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë xa xuʼ Rajawaren Dios xtuchojmij jontir ri kʼayewal. Rukaʼn, kʼo chë ma nqanïm ta qiʼ chpan ri política. Y, rox, kʼo chë ma nqanïm ta qiʼ pa taq chʼaʼoj. Ye kʼa we ma xtqachajij ta qiʼ, rkʼë jubʼaʼ ma junan ta chik xtuʼän qawäch xa rma ma yeqajoʼ ta ri winäq ri jun chik kitinamit, kijatzul o ki-religión. Chpan ri jun chik tzijonem, xtqatzʼët achkë xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo rchë xkiyaʼ qa ri naʼoj riʼ chqä achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij.