XIKʼÏY pä pa tinamït Graz (Austria). Taq wuquʼ nujunaʼ xitaq äl pa jun tijobʼäl ri akuchï yatjöx wä rchë yatok monja. Chriʼ xintzʼët ri tzʼil kʼaslemal kikʼwan ri sacerdotes kikʼë ri monjas. Rma riʼ xinbʼij che rä nteʼ chë kirelesaj pa chriʼ, ke riʼ nixta jun junaʼ ma xikʼojeʼ ta chriʼ.

Chrij riʼ xibʼä pa jun tijobʼäl ri kan chriʼ yiwär wä qa. Kʼo jun aqʼaʼ xkichäp rukʼaqik bombas pa ruwiʼ ri tinamït Graz, rma riʼ ri nataʼ xapon rchë xirelesaj äl chriʼ. Xeqatoʼ qiʼ pa Schladming. Rchë xojapon kʼo chë xojqʼax pa ruwiʼ jun puente, y taq kʼa riʼ kojqʼax apo xkiwulaj qa. Jun chik qʼij, taq watiʼt chqä rïn yojkʼo wä pa jardín chqachoch, kayoxiʼ aviones xojkibʼatatej chë qʼaqʼ. Taq xkʼis ri chʼaʼoj xqʼalajin chqawäch chë ma ütz ta xqaʼän xqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri iglesia chqä chrij ri qʼatbʼäl tzij.

Pa 1950, jun ixöq testigo de Jehová xtzijon rkʼë nteʼ chrij le Biblia. Rïn nyaʼ wä nuxkïn taq ryeʼ yetzijon chqä yibʼä wä pa jujun molojriʼïl rkʼë nteʼ. Ri nteʼ xqʼax chwäch chë ri testigos de Jehová nkikʼüt ri kantzij chrij le Biblia, rma riʼ xrajoʼ xqasäx pa yaʼ pa 1952.

Chi nwäch rïn, ri congregación akuchï xojbʼä wä achiʼel ta xa xuʼ kichë ixoqiʼ ye riʼj chik. Ye kʼa kʼo jun qʼij xojbʼä pa jun congregación akuchï ye kʼo ye kʼïy qʼopojiʼ kʼojolaʼ, ma xa xuʼ ta ixoqiʼ ri kʼo chik kijunaʼ ye kʼo. Taq xojtzolin pä pa Graz, xibʼä jontir molojriʼïl. Jubʼaʼ chrij riʼ, rïn chqä xqʼax chi nwäch chë najin ntamaj ri kantzij chrij le Biblia. Chqä xqʼalajin chi nwäch chë Jehová jun Dios ri majun bʼey yeruyaʼ ta qa rusamajelaʼ. Tapeʼ kʼo mul nqanaʼ chë achiʼel ta qayon yoj kʼo chwäch jun nüm kʼayewal, ryä ronojel mul yojrutoʼ pä (Salmo 3:5, 6).

 Rïn nwajoʼ wä ntzijoj chkë nikʼaj chik ri najin ntamaj, rma riʼ xinchäp rutzijoxik chkë wachʼalal. Ye kajiʼ nunimal ma qkʼë ta chik ye kʼo wä, ryeʼ ye tijonelaʼ wä pa tijobʼäl. Xibʼä pa taq tinamït akuchï ye kʼo wä chqä xinbʼij chkë chë tkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Xeqʼax ri qʼij, jontir wachʼalal xeʼok Testigos.

Taq kaʼiʼ semana nchapon pä rutzijoxik le Biblia chi taq jay, xitzijon rkʼë jun ixöq ri más bʼaʼ 30 rujunaʼ, chrij riʼ xinyaʼ rutijonïk. Ryä xqʼax chwäch ri nuʼij le Biblia, ke riʼ xqasäx pa yaʼ. Xeqʼax ri qʼij, ke riʼ chqä xuʼän rachijil chqä ye kaʼiʼ ral. Riʼ xukowirsaj nukʼuqbʼäl kʼuʼx. ¿Achkë rma? Rma rïn ma xinkʼül ta jun tijonïk chrij le Biblia. Rchë xinyaʼ ri tijonïk xkʼatzin chë ütz ütz xintjoj wiʼ chqä naʼäy kʼo chë xqʼax chi nwäch rïn ri xinkʼüt. Taq más xintjoj wiʼ más xqʼax chi nwäch ri nuʼij le Biblia. Xinjäch nukʼaslemal pa ruqʼaʼ Jehová, ke riʼ xiqasäx pa yaʼ pa abril, 1954.

Pa 1955 xibʼä pa taq asambleas internacionales ri xebʼan Alemania, Francia chqä Inglaterra. Taq yin kʼo wä Londres, xintamaj ruwäch qachʼalal Albert Schroeder, jun tijonel pa Tijobʼäl rchë Galaad. Ri qachʼalal riʼ xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Xqatzʼetaʼ ri Museo Británico, chriʼ ri qachʼalal Schroeder xkʼüt chqawäch jujun peraj che rä le Biblia ri tzʼibʼan qa rkʼë qʼabʼaj. Xuʼij chqë chë janina kiqʼij ri wuj riʼ rma tzʼibʼatäl qa rubʼiʼ Dios pa chʼaʼäl hebreo chkiwäch. ¡Kan xel nukʼuʼx xintzʼët riʼ! Riʼ xuʼän chë xukowirsaj nukʼuqbʼäl kʼuʼx chqä rkʼë ronojel wan xintzijoj le Biblia.

Xintikirsaj nu-precursorado pa 1 de enero, 1956. Kajiʼ ikʼ chrij riʼ xinok precursora especial chqä xitaq äl pa Mistelbach, Austria, jun tinamït akuchï majun Testigos ta. Ye kʼa taq xinapon chriʼ xinwïl re kʼayewal reʼ: ma junan ta wä qanaʼoj rkʼë ri wachiʼil rchë precursorado. Ryä 25 wä rujunaʼ, ye kʼa rïn jubʼaʼ nrajoʼ rchë nuʼän 19. Ryä petenäq wä pa jun aldea, ye kʼa rïn pa tinamït. Ryä nqa wä chwäch nkatäj yän, ye kʼa rïn runaj yikatäj. Ryä nrajoʼ wä nwär yän qa, ye kʼa rïn runaj yiwär qa. Rchë xojkowin xeqasöl ri kʼayewal riʼ xeqasmajij ri pixaʼ yeruyaʼ le Biblia, ke riʼ kiʼ qakʼuʼx xojsamäj pa precursorado.

Ma xa xuʼ ta riʼ ri kʼayewal xeqïl. Ye kʼo winäq itzel xkinaʼ chqë, ye kʼa Jehová majun bʼey xojruyaʼ ta qa (2 Corintios 4:7-9). Jun qʼij, taq najin wä nqatzijoj Ruchʼaʼäl Dios pa jun aldea, ri winäq xekisqʼopij pä kitzʼiʼ chqij. Ri mamaʼ taq tzʼeʼ xkistij kiʼ chqij chqä janina yebʼaʼon. Xqachäp chë qaqʼaʼ rkʼë wachiʼil chqä xinbʼij che rä Jehová: «Tabʼanaʼ utzil, taq xtkikʼäq kiʼ ri tzʼeʼ chqij chanin ta xkojkikamsaj». Ye kʼa jubʼaʼ ma jun metro ye kʼo apo ri tzʼeʼ, xepaʼeʼ qa, xkisloj kijey chqä xebʼä äl. Xqanaʼ chë Jehová xojruchajij. Chrij riʼ xqatzijoj le Biblia chkë ri winäq pa aldea. Janina xkʼuqeʼ qakʼuʼx rma ri winäq jaʼäl xojkikʼaxaj. Rkʼë jubʼaʼ xkiyaʼ kixkïn chqë rma xkitzʼët chë ri tzʼeʼ majun achkë ta xkiʼän chqë o rkʼë jubʼaʼ rma ma xojbʼä ta äl tapeʼ xojxbʼïx kimä ri tzʼeʼ. Jujun chkë ri winäq pa aldea riʼ xeʼok Testigos.

Jun chik qʼij xqïl jun chik kʼayewal. Ri rajaw ri jay ri akuchï qaqajon wä qachoch janina qʼabʼarel xapon, nuʼij wä chë nrajoʼ yojrukamsaj  rma yeqanäq ri winäq chkachoch. Ri rixjayil xrajoʼ xuqasaj royowal ye kʼa ma xkowin ta. Röj yoj kʼo wä pa qachoch pa rukaʼn nivel, najin wä nqakʼaxaj ri nuʼij. Chanin xqatzʼapij ruchiʼ qachoch kikʼë kayoxiʼ chʼakät chqä xqachäp rumolik qatzyaq. Taq xqajäq ruchiʼ qachoch xqatzʼët chë ri achï jotöl pä pa gradas chqä rukʼwan jun mamaʼ cuchillo. Xojkowin xoj el äl chrij ri jay chqä xojqʼax äl chpan ri mamaʼ jardín rkʼë jontir qa-cosas. Taq xoj el äl xqayaʼ rkʼë qan chë ma xkojtzolin ta chik chriʼ.

Xojbʼä pa jun hotel, jubʼaʼ ma jun junaʼ xojkanaj chriʼ. Ri xqaʼän riʼ xojrutoʼ rchë xeqatoʼ más winäq. ¿Achkë rma? Rma ri hotel pa centro kʼo wä, jujun chkë ri qatijoxelaʼ nqa wä chkiwäch yeʼapon qkʼë rchë nqayaʼ kitjonïk chriʼ. Xa jubʼaʼ chrij riʼ xeqatikirsaj ri molojriʼïl chqachoch. Nqamöl wä qiʼ jun 15 winäq.

Más jun junaʼ xojkʼojeʼ pa Mistelbach. Chrij riʼ xitaq äl pa Feldbach, pa sureste che rä Graz chqä jun chik wachiʼil xyaʼöx. Chqä chpan ri tinamït riʼ majun congregación ta. Chriʼ xojkʼojeʼ pa rukaʼn nivel che rä jun jay ri xa rkʼë cheʼ bʼanon wä. Choj koʼöl ok ri akuchï xojkʼojeʼ wä chqä janina kaqʼiqʼ ntok, kʼo chë xeqatzʼapij kikojöl ri cheʼ kikʼë wuj. Chqä ri qayaʼ kʼo chë xqelesaj pa jun kʼwaʼn. Tapeʼ xqaqʼaxaj ri kʼayewal riʼ kʼo utzil xukʼän pä, xa pa jun kayoxiʼ ikʼ xkʼojeʼ jun koʼöl moloj chriʼ. Xqʼax ri tiempo, jun ye 30 winäq rchë jun familia ri xqayaʼ kitjonïk, xeʼok Testigos.

Ronojel ri xinqʼaxaj xuʼän chë más xinloqʼoqʼej ri toʼïk nuyaʼ Jehová chkë ri nkiyaʼ pa naʼäy ri Ajawaren. Tapeʼ kʼo mul nqanaʼ chë achiʼel ta majun yojtoʼo, ma tqamestaj chë Jehová ronojel mul yojrutoʼ (Salmo 121:1-3).

Pa 1958 xbʼan jun asamblea internacional Nueva York, pa Estadio de los Yankees chqä pa Polo Grounds. Rïn xinnujsaj jun solicitud rchë xibʼä pa asamblea riʼ. Ri sucursal rchë Austria xkʼutuj chwä we nwajoʼ wä yibʼä pa Tijobʼäl rchë Galaad, clase 32. Kan xa xuʼ xkiʼij chwä xinbʼij chë jaʼ, majun rma nbʼij manä che rä ri spanïk riʼ.

Taq xikʼojeʼ pa Tijobʼäl rchë Galaad, chuxkïn Martin Poetzinger xitzʼuyeʼ wä. Ri qachʼalal riʼ kʼïy kʼayewal xqʼaxaj pa campos de concentración nazis. Xeqʼax ri junaʼ ryä xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Ryä chqä rïn  alemán wä qachʼaʼäl, ye kʼa ri tijonïk pa inglés nyaʼöx wä, rma riʼ kʼo mul eqal wä nuʼij pä chwä: «Erika, ¿achkë nrajoʼ nuʼij riʼ?».

Taq más bʼaʼ kaʼiʼ ikʼ yoj kʼo pa tijobʼäl, ri qachʼalal Nathan Knorr xuʼij akuchï xkojbʼä wä. Rïn xbʼix chwä chë xkibʼä Paraguay. Rma kan kʼa yin akʼal na, ntataʼ kʼo chë xuʼän firmar rchë xyaʼöx qʼij chwä xinok pa tinamït. Pa marzo, 1959, xinapon Paraguay. Ri jay ri yaʼon wä chkë ri misioneros ri kʼo wä pa Asunción, chriʼ xikʼojeʼ wä. Chqä jun chik wachiʼil xyaʼöx.

Jubʼaʼ chrij riʼ xintamaj ruwäch Walter Bright, jun misionero ri xkʼojeʼ pa clase 30 che rä ri Tijobʼäl rchë Galaad. Xojkʼuleʼ y junan xqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal xkikʼüt pa kiʼ pa qakʼaslemal. Taq kʼo jun kʼayewal nqaqʼaxaj, nqaskʼij wä ri nuʼij Isaías 41:10: «Ma ta xiʼij awiʼ, rma rïn yin kʼo awkʼë. Ma tuʼän kaʼiʼ akʼuʼx, rma rïn yin a-Dios. Rïn xtinyaʼ awuchuqʼaʼ». Re tzij reʼ nkinataj wä chqë chë we nqayaʼ pa naʼäy ri Ajawaren chqä ma xtqayaʼ ta qa Jehová, ryä majun bʼey xkojruyaʼ ta qa.

Xqʼax ri tiempo, xojtaq äl pa jun tinamït chunaqaj ri frontera rkʼë Brasil. Chriʼ ri sacerdotes xkiʼij chkë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ chë tkikʼaqaʼ abʼäj chrij ri jay akuchï ye kʼo ri misioneros. Ri jay riʼ ma kan ta ütz chik rubʼanon. Ye kʼa taq Walter xuyaʼ rutijonïk ri jefe kichë policías, jun semana xchajïx qachoch kimä ri policías. Ke riʼ ma xojkinäq ta chik ri winäq. Jubʼaʼ chrij riʼ xojtaq äl chpan jun jay ri más ütz rubʼanon, ri kʼo jukʼan chik che rä ri frontera. Riʼ janina xojrutoʼ rma xojkowin xeqaʼän moloj chriʼ Paraguay chqä Brasil. Taq xoj el äl chriʼ ye kʼo chik kaʼiʼ koköj taq congregaciones.

Ri aqʼomanelaʼ kibʼin wä chwä chë ma yekʼojeʼ ta wal. Ye kʼa janina xel qakʼuʼx chë pa 1962 xbʼix chwä chë xtkʼojeʼ jun wal. Rma riʼ xojbʼekʼojeʼ Hollywood, pa Florida (Estados Unidos), chunaqaj ru-familia Walter. Rma kʼo chë xqatzʼët ri qa-familia, ma xojkowin ta chik xqaʼän qa-precursorado jun kayoxiʼ junaʼ. Tapeʼ ke riʼ xqatäj qaqʼij rchë xqayaʼ pa naʼäy ri samaj chrij ri Ajawaren (Mateo 6:33).

Taq xojapon pa Florida, pa noviembre 1962, kʼo jun xqatzʼët ri kan xsach qakʼuʼx rma. Rma ri winäq kijachon kiʼ rma kijatzul, ri qachʼalal ye säq chqä ye qʼäq ma junan ta wä nkiʼän kimoloj, chqä ma junan ta wä yebʼä chutzijoxik le Biblia. Ye kʼa Jehová ma nutzʼët ta kijatzul ri winäq, rma riʼ ri qachʼalal pa taq congregaciones xkiyaʼ qa rubʼanik ri naʼoj riʼ. Kan xqʼalajin kʼa chë Jehová xetoʼo rchë xkijäl kinaʼoj, rma komä kʼïy congregaciones ye kʼo chriʼ.

Janina xibʼison taq Walter xkäm pa 2015 rma xpë jun cáncer pa rujolon. 55 junaʼ xqakʼwaj qiʼ rkʼë. Ryä janina wä ütz runaʼoj, kowan xrajoʼ Jehová chqä xerutoʼ yekʼïy qachʼalal. Janina nrayij ntzʼët chik ri wachjil taq Jehová xtkʼasoj pä chqä taq majun chik ruyabʼil (Hechos 24:15).

Janina nmatyoxij rma más bʼaʼ 40 junaʼ yin kʼo pä pa precursorado, janina kiʼkʼuxlal chqä urtusanïk wilon. Jun chkë riʼ yë ri xeqasäx pa yaʼ ye 136 qatijoxelaʼ chrij le Biblia. Ye kʼo na wä chqä nimaʼq taq kʼayewal xeqaqʼaxaj, ye kʼa ma xqayaʼ ta qa Jehová rma riʼ. Taq xeqïl ri kʼayewal xa más xojjelun rkʼë ryä. Ronojel mul xqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë pa rubʼeyal xkerusöl ri kʼayewal chqä xkojrutoʼ taq más nkʼatzin qatoʼik. Kan ke riʼ rubʼanon pä wkʼë kʼa komä (2 Timoteo 4:16, 17).

Kowan nbʼisoj ri wachjil, ye kʼa ri precursorado janina yirutoʼ rchë ma xa xuʼ ta riʼ nyaʼ pa nujolon. Ntzʼeton pä chë taq ntzijoj le Biblia chkë ri winäq kan ütz nuʼän chwä, más taq ntzijoj chkë chë xkekʼastäj ri kaminaqiʼ. Kantzij na wä, Jehová majun bʼey yiruyaʼon ta qa. Yiruchajin pä chwäch xa bʼa achkë kʼayewal. Kan rubʼanon pä ri rubʼin rma yirutoʼon pä, ruyaʼon wuchuqʼaʼ chqä achiʼel ta kan ruchapon pä chë nuqʼaʼ (Isaías 41:10).