Kantzij na wä, komä majun achkë ta etamayon achkë qäs rubʼanik Pablo. Ri rachbʼäl ye yaʼon pä chkipan qawuj xa choj jun achbʼäl rubʼanon qa jun winäq, ma kan ta jun rachbʼäl ryä kilon ri arqueólogos.

Ye kʼa kʼo bʼaʼ retal chrij rubʼanik Pablo. Jun tzʼetbʼäl, ri wuj Ri Nyaʼon Rutzijol pa inglés rchë 1 de marzo, 1902, xuʼij chë chpan ri wuj Hechos de Pablo y Tecla nilitäj ri más bʼaʼ kantzij chrij rubʼanik Pablo chqä ri más etaman kimä ri winäq, chpan ri wuj riʼ nuʼij: «Jun achï koʼöl raqän, tzʼantzʼöj rujolon, kotokïk bʼaʼ raqän, kan kʼuqül rukʼuʼx ntzuʼun, rutnun riʼ rumetzʼ chqä nüm bʼaʼ rutzaʼn». Ri wuj Hechos de Pablo y Tecla xtzʼibʼäx pa taq junaʼ 150.

Jun diccionario nuʼij chë chpan ri wuj Hechos de Pablo y Tecla rkʼë jubʼaʼ yeqïl ri kantzij xebʼanatäj ojer (The Oxford Dictionary of the Christian Church [edición de 1997]). Ri pa naʼäy taq siglos, ri wuj riʼ janina ruqʼij chkiwäch ri winäq. Nqʼalajin riʼ rma pa chʼaʼäl griego 80 mul xtzʼibʼäx rkʼë qʼabʼaj chqä xetzʼibʼäx pa nikʼaj chik chʼaʼäl. Rma riʼ, ri achbʼäl ye yaʼon pä chkiwäch qawuj kan junan bʼaʼ kikʼë ri tzʼibʼatäl qa chkipan ri ojer taq wuj ri yetzijon chrij rubʼanik ri apóstol Pablo.

Ye kʼa ütz nqanataj chë ma yë ta rubʼanik Pablo ri más ruqʼij. Taq najin wä che rä rusamaj Dios ye kʼo xechʼo itzel chrij, xkiʼij chë xa ma rkʼë ta kowiläj taq chʼaʼäl ntzijon wä chqä majun rejqalen ri nuʼij (2 Corintios 10:10). Ye kʼa ütz ma nqamestaj ta chë ryä xok jun nimanel rma Jesús xukʼüt riʼ chwäch. Chqä ütz yojchʼobʼon chrij ri samaj xuʼän taq xchaʼöx rchë xbʼerutzijoj rubʼiʼ Jesús ‹chkë ri winäq ri xa ma ye israelitas ta› (Hechos 9:3-5, 15; 22:6-8). Ütz chqä yojchʼobʼon chrij ri utzil nukʼän pä pa qawiʼ taq yeqaskʼij ri wuj yeqïl chpan le Biblia ri xerutzʼibʼaj qa ryä.

Pablo majun bʼey xutzijoj ta achkë rubʼanik ntzuʼun nixta xunimirsaj riʼ rma ri rubʼanon pä taq majanä nimanel ta (Hechos 26:4, 5; Filipenses 3:4-6). Ryä xuʼij: ‹Rïn kan nnaʼ wä kʼa chë xa ma taqäl ta chwij chë nbʼix apóstol chwä. Rma rïn xa yin ti lawaloʼ ok ke chkiwäch ri nikʼaj chik apóstoles› (1 Corintios 15:9). Chqä xuʼij: ‹Rïn xa majun ok nuqʼij ke chkiwäch konojel ri loqʼoläj taq qachʼalal. Ye kʼa ri Dios xuyaʼ ri rutzil chwä rchë chë ntzijoj chiwä rïx ri ma yix israelitas ta ronojel ri nimaläj utzil ri nuyaʼ ri Cristo chiwä, ri kan achiʼel jun nimaläj bʼeyomäl, y ri ti qachʼobʼonïk ma janipeʼ ta chë nqʼax chwäch› (Efesios 3:8). Kantzij na wä, ri utziläj taq rutzijol xuyaʼ Pablo ya riʼ ri más ruqʼij chwäch ri rubʼanik ryä.