JONTIR nqaloqʼoqʼej taq ri winäq nkikʼüt chqawäch chë yojkajoʼ chqä chë ütz kinaʼoj nkiʼän qkʼë. Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik nqakʼüt röj ri naʼoj riʼ kikʼë ri nikʼaj chik?

Chpan le Biblia ri tzij utziläj naʼoj ntel chë tzij chë kantzij nawajoʼ yeʼatoʼ ri winäq, y nakʼüt rkʼë ri rubʼanik yatzjon chqä ri anaʼoj naʼän kikʼë. Jun winäq ri nuyaʼ rutzil kiwäch ri winäq pa bʼey o numatyoxij taq nbʼan jun utzil pa ruwiʼ ma ntel ta chë tzij chë najin nukʼüt ri naʼoj riʼ, rma xa xuʼ taq kantzij yeʼawajoʼ ri winäq chqä nanaʼ ri nkinaʼ, yakowin nakʼüt ri naʼoj riʼ. Ri utziläj naʼoj jun naʼoj ri nwachin rkʼë ri loqʼoläj espíritu y rma riʼ nkʼatzin chë jontir röj, ri rusamajelaʼ Dios, nqasmajij ri naʼoj riʼ (Gálatas 5:22, 23). Rma riʼ, tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik Jehová y Jesús kikʼutun pä ri naʼoj riʼ chqä achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij.

Ri utziläj naʼoj kan rukʼwan riʼ rkʼë ri naʼän utzil * (tatzʼetaʼ ri nota). Jehová nukʼüt ri naʼoj riʼ kikʼë jontir kiwäch winäq, yajün ri itzel kinaʼoj (Lucas 6:35). Jun tzʼetbʼäl. Jehová «nuʼän chë ri qʼij ntel pä pa kiwiʼ ri itzel chqä ri ütz kinaʼoj; y nuʼän chë ri jöbʼ nqä pä pa kiwiʼ ri jïk chqä ri ma jïk ta kikʼaslemal» (Mateo 5:45, TNM). Achiʼel nqatzʼët, Jehová ruyaʼon qa ronojel chwäch le Ruwachʼulew rchë chë ri winäq kiʼ kikʼuʼx yejeʼ, y hasta ri winäq ri ma nkinmaj ta chë Jehová xbʼanö kichë kilon chqä ri utzil riʼ.

Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xukʼüt Jehová ri utziläj naʼoj kikʼë Adán y Eva. Taq xemakun, ryeʼ xkiʼän kitzyaq rkʼë ruxaq cheʼ rchë xkiküch kiʼ. Ye kʼa Dios retaman wä chë ri ulew xtzelatäj chqä ruyon kʼix xekʼïy pä chwäch, y rma riʼ xkʼatzin wä jun chik rubʼanik kitzyaq taq xeʼel äl chwäch ri jardín de Edén. Jehová rkʼë kitzʼmal chköp xeruʼän nimaʼq raqän taq tzyäq rchë xuyaʼ chkë (Génesis 3:7, 17, 18, 21).

Tapeʼ Jehová ütz runaʼoj nuʼän kikʼë «ri itzel chqä ri ütz kinaʼoj», ryä kan más ütz runaʼoj nuʼän kikʼë ri rusamajelaʼ. Jojun tzʼetbʼäl. Pa ruqʼij qa ri profeta Zacarías kʼo wä jun ángel ri kan xbʼison rma ri templo pa Jerusalén xa xtnabʼäx qa rubʼanik. Jehová xkʼoxaj ri ángel riʼ y xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx kikʼë utziläj taq tzij (Zacarías 1:12, 13). Ke riʼ chqä runaʼoj xuʼän rkʼë Elías. Kʼo wä jun qʼij, Elías janina xbʼison y rma riʼ xukʼutuj rukamik che rä Jehová. Dios xqʼax chwäch ri xnaʼ Elías y rma riʼ xutäq pä jun ángel rkʼë rchë xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqä xunataj che rä chë ma ruyon ta kʼo. Rma ri utziläj taq tzij chqä ri toʼïk xyaʼöx che rä, Elías xuʼän na ri samaj yaʼon che rä rma Jehová (1 Reyes 19:1-18). Komä tqatzʼetaʼ jun chkë ri rusamajel  Dios ri kan ütz runaʼoj xuʼän kikʼë ri winäq achiʼel Jehová.

Taq Jesús xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew kan xtamatäj ruwäch rma xerajoʼ ri winäq chqä kan ütz runaʼoj xuʼän kikʼë. Majun bʼëy xeruksaj ta poqän taq tzij chqä majun bʼëy xuqasaj ta kiqʼij ri winäq. Ryä kan xqʼax chwäch ri nkinaʼ y rma riʼ xuʼij: «Kixampä wkʼë jontir rïx ri niʼän kuw taq samaj chqä ri kʼo nimaʼq taq ejqaʼn chiwij, y rïn xkixintoʼ». Chqä xuʼij: «Rma ri wejqaʼn rïn ma kʼayewal ta rukʼwaxik» (Mateo 11:28-30). Rma runaʼoj xukʼüt, ri winäq kan xkajoʼ xejeʼ rkʼë. Y ri joyowanïk xnaʼ chkij, xuʼän chë xerukʼachojsaj, xerutzüq chqä xutzjoj Ruchʼaʼäl Dios chkë (Marcos 6:34; Mateo 14:14; 15:32-38).

Jesús kan xqʼax chwäch ri xkinaʼ ri winäq y rma riʼ kan ütz runaʼoj xuʼän kikʼë. Ronojel mul kan ütz kikʼulik xuʼän apü tapeʼ ma kan ta jamäl ruwäch (Lucas 9:10, 11). Jun qʼij, jun ixöq ri 12 junaʼ rilon pä jun yabʼil, xchäp apü rutzyaq Jesús rma nrajoʼ nkʼachöj. Ye kʼa ri ixöq riʼ ma ütz ta wä nuʼän riʼ, rma ri Pixaʼ nuʼij wä chë rma ri yabʼil rilon, ri ixöq riʼ ma chʼajchʼöj ta (Levítico 15:25-28). Jesús ma xchapon ta che rä. Pa rukʼexel riʼ, xa xjyowaj ruwäch y rma riʼ xuʼij che rä: «Numiʼal, ri akʼuqbʼäl kʼuʼx xukʼachojsan awchë. Tjeʼ uxlanen pa awan y kakʼachöj che rä ri itzel yabʼil» (Marcos 5:25-34). ¡Kan janina ütz runaʼoj Jesús!

Ronojel ri tzʼetbʼäl qatzʼeton pä nkikʼüt chë ri utziläj naʼoj nakʼüt kikʼë bʼanobʼäl. Rchë xukʼüt chë janina ruqʼij nqasmajij ri naʼoj riʼ, Jesús xutzjoj ri tzʼetbʼäl chrij ri samaritano ri ütz runaʼoj. Tapeʼ ri samaritanos chqä ri judíos nkitzelaj wä kiʼ, ri samaritano ri xutzjoj Jesús kan xjyowaj ruwäch jun judío ri xchʼay qa kimä alqʼomaʼ pa bʼey chqä jubʼama xkikamsaj qa. Ri samaritano xrilij ri judío, xukʼwaj äl pa jun jay chqä xutöj qa rchë nchajïx. Chqä xuʼij che rä rajaw ri jay chë xttöj jontir ri xtsäch chrij ri judío (Lucas 10:29-37).

Tapeʼ ri utziläj naʼoj nqakʼüt kikʼë bʼanobʼäl, nqakʼüt chqä kikʼë tzij ri nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri winäq. Rma riʼ, tapeʼ «jun achï nbʼison ran taq ma nbʼanatäj ta ri royoʼen», le Biblia nuʼij chë «ri utziläj taq tzij nkiyaʼ kiʼkʼuxlal pa ran» (Proverbios 12:25). Ri utziläj naʼoj xtqrtoʼ rchë xtqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nikʼaj chik kikʼë utziläj taq tzij, y riʼ xtuʼän chë xtkinaʼ chë kantzij yeqajoʼ. Riʼ xtuyaʼ más kichqʼaʼ rchë xtkipabʼaʼ kiʼ chkiwäch ri kʼayewal (Proverbios 16:24).

Rma Dios kan «achiʼel rubʼanik ryä» xuʼän chqë, jontir nqkowin nwachin ri naʼoj riʼ qkʼë (Génesis 1:27). Keqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl ri ye kʼo chpan le Biblia. Taq ri apóstol Pablo xbʼä Roma, chajin wä äl rma jun soldado romano rubʼiniʼan Julio. Ri soldado riʼ kan ütz runaʼoj xuʼän rkʼë Pablo chqä xuyaʼ qʼij che rä chë xebʼerchʼaʼej rachiʼil pa tinamït Sidón (Hechos 27:3). Jubʼaʼ tiempo chrij riʼ, taq ri barco ri akuchï bʼenäq wä Pablo chqä nikʼaj chik winäq xmuqtäj pa yaʼ, ri winäq ri ye kʼo wä chpan ri isla rchë Malta kan ütz kinaʼoj xkiʼän kikʼë. Ri winäq riʼ xkibʼöx jun qʼaqʼ rchë Pablo chqä ri nikʼaj chik winäq xkimëqʼ kiʼ chwäch, chqä xkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë xekitoʼ (Hechos 28:1, 2). Kantzij na wä chë ri winäq riʼ kan jaʼäl kinaʼoj xkiʼän. Ye kʼa, ¿ntel chë tzij riʼ chë xa rma nqaʼän jun utzil pa kiwiʼ ri winäq, ya xwachin ri utziläj naʼoj qkʼë?

We nqajoʼ chë Jehová kiʼ rukʼuʼx qkʼë, nkʼatzin nqatäj qaqʼij rchë ronojel mul nqakʼüt ri utziläj naʼoj pa qakʼaslemal. Ye kʼa kʼo mul rkʼë jubʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän utzil pa kiwiʼ ri nikʼaj chik. ¿Achkë rma? Rkʼë jubʼaʼ rma ma nkajoʼ ta yojkikʼoxaj taq nqatzjoj le  Biblia chkë, rkʼë jubʼaʼ rma nqkʼïx o nqaxiʼij qiʼ nqtzjon o rkʼë jubʼaʼ rma kʼayewal nuʼän chqawäch nqchʼobʼon chkij ri nikʼaj chik. Ye kʼa ri naʼoj riʼ ma xkechʼakon ta chqij we xtqayaʼ qʼij chë ri loqʼoläj espíritu xtsmajin qakʼaslemal chqä we xtqakʼän qanaʼoj chrij Jehová (1 Corintios 2:12).

Rchë nqatzʼët we najin nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë yeqatoʼ ri nikʼaj chik, tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Kantzij nyaʼ nxkïn chkë ri winäq taq yetzjon wkʼë chqä nqʼax chi nwäch ri nkinaʼ? ¿Nkanuj rubʼanik rchë yentoʼ? ¿Kʼo jmul ntoʼon jun winäq ri ma wachʼalal ta o ma wachiʼil ta?». Ütz chqä nqayaʼ chqawäch nqatamaj más kiwäch ri winäq, más we ye qachʼalal pa congregación. Ke riʼ xtqkowin xtqatamaj achkë najin nkiqʼaxaj chqä achkë nkʼatzin chkë. Chrij riʼ, tqabʼanaʼ kikʼë ri nikʼaj chik achiʼel nqajoʼ nbʼan qkʼë röj (Mateo 7:12). Taq xtqaʼän yän jontir riʼ, tqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová, ke riʼ xtuyaʼ pä qachqʼaʼ rchë xtqkowin xtqaʼän ri xqakʼutuj che rä (Lucas 11:13).

Ri apóstol Pablo xuyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chrij ri naʼän utzil pa kiwiʼ ri winäq. Le Biblia nuʼij chë kan ütz kikʼulik xuʼän chkë ri winäq ri xeʼapon rkʼë (Hechos 28:30, 31). Kan xerajoʼ ri winäq y xukʼüt rkʼë rutzij chqä rubʼanobʼal. Rma riʼ ri winäq kan jaʼäl xkinaʼ xejeʼ rkʼë. Ke riʼ chqä nbʼanatäj komä, ri qanaʼoj xtqaʼän kikʼë ri winäq rkʼë jubʼaʼ xtuʼän chë ye kʼo xtkajoʼ xkeʼok rusamajelaʼ Jehová. Yajün ri ma nkajoʼ ta yojkikʼoxaj, rkʼë jubʼaʼ, rma ütz qanaʼoj xtqaʼän kikʼë xtkijäl kichʼobʼonïk chqij (Romanos 12:20). Ke riʼ, rkʼë jubʼaʼ ri winäq riʼ jun qʼij xtkajoʼ xtkitamaj ri kantzij chrij le Biblia.

Chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew, ri winäq ri xkekʼastäj pä janina xttel kikʼuʼx rma kan ütz naʼoj xtbʼan kikʼë, rma rkʼë jubʼaʼ majun ta jun winäq ütz runaʼoj xuʼän kikʼë. Rma ri naʼoj xtbʼan kikʼë, ryeʼ chqä ke riʼ xtkiʼän kikʼë ri nikʼaj chik. Ri achkë xtkikʼüt ajowabʼäl chqä ütz kinaʼoj, Jehová xtuyaʼ kikʼaslemal ri ma nkʼis ta. Ye kʼa ri ma xtkajoʼ ta xtkikʼüt ri naʼoj riʼ, xa xtchup kiwäch (Salmo 37:9-11). Taq Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xtchʼobʼonäj, kan xtjeʼ uxlanibʼäl kʼuʼx chwäch le Ruwachʼulew chqä majun ta chik jun xtbʼanö itzelal. Ye kʼa, tapeʼ majanä keqatzʼët ronojel ri utzil riʼ, ¿achkë utzil xkeqïl komä we xtqakʼüt ri utziläj naʼoj?

Le Biblia nuʼij chë ri winäq ri ütz kinaʼoj kʼo utzil xtukʼän pä pa kiwiʼ (Proverbios 11:17). Ye kʼïy winäq kan jaʼäl xtkinaʼ xkejeʼ kikʼë chqä xtkajoʼ xtkikʼän kinaʼoj chkij. Jesús xuʼij chë we ütz qanaʼoj xtqaʼän, ke riʼ chqä xtuʼän Dios qkʼë röj (Lucas 6:38). Ri winäq ri ke riʼ kinaʼoj, ma kʼayewal ta nuʼän chkiwäch yekïl kichiʼil.

Ri apóstol Pablo xuyaʼ re jun utziläj naʼoj reʼ chkë ri aj Éfeso: «Kan ütz inaʼoj tibʼanaʼ chiwäch, tijoyowalaʼ iwäch chqä ma tikʼekʼej ta tikuyulaʼ iwiʼ» (Efesios 4:32). Rma riʼ janina ruqʼij chë ri qachʼalal pa congregación nkikʼüt ri utziläj naʼoj chqä nkitäj kiqʼij rchë nkitolaʼ kiʼ. Ryeʼ ma yekiʼij ta poqän taq tzij chqä ma yetzjon ta itzel chkij ri nikʼaj chik rchë nkiqasaj kiqʼij. Pa rukʼexel yekiʼän mololen taq tzij, xa nkitäj kiqʼij rchë yekiʼij utziläj taq tzij rchë nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri winäq (Proverbios 12:18). Taq nkiʼän riʼ, ri qachʼalal pa taq congregaciones kuw xkejeʼ pa ruchʼaʼäl Dios.

Achiʼel xqatzʼët pä, ri utziläj naʼoj nqakʼüt rkʼë ri qatzij chqä qabʼanobʼal. Taq nqaʼän utzil pa kiwiʼ ri winäq, najin nqakʼüt rajowabʼäl chqä runaʼoj Jehová (Efesios 5:1). Chqä we ütz qanaʼoj, riʼ xkerutoʼ ri qachʼalal rchë más kuw xkejeʼ pa ruchʼaʼäl Dios chqä xtqaʼän chë ye kʼo winäq xtkajoʼ xkeʼok rusamajelaʼ Jehová. Rma riʼ, tqatjaʼ qaqʼij rchë ntamatäj qawäch chë, achiʼel Jesús, röj chqä nqakʼüt ri utziläj naʼoj.