Yaqʼax chupam ri rupam

Yaqʼax rikʼin ri rucholajem

1918: pa jun cien junaʼ qa

1918: pa jun cien junaʼ qa

Ri revista The Watch Tower rchë 1 de enero, 1918, xuʼän re kʼutunïk reʼ: «¿Achkë xtbʼanatäj chpan ri junaʼ 1918?». Ri Primera Guerra Mundial najin wä nutzʼlaʼ Europa, ye kʼa taq xchapatäj ri junaʼ riʼ xqʼalajin chë achiʼel ta xkekʼis jubʼaʼ ri kʼayewal yaʼon pa kiwiʼ ri winäq chqä pa kiwiʼ ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia.

XKʼIS RI NIMALÄJ CHʼAʼOJ

Pa 8 de enero, 1918, Woodrow Wilson, ri qʼatöy tzij rchë Estados Unidos, xuyaʼ jun tzijonem chkiwäch jontir ri ye kʼo rkʼë pa qʼatbʼäl tzij. Chpan ri tzijonem riʼ xuyaʼ kajlajuj naʼoj ri xutzʼët ryä chë xketoʼon rchë xtkʼis ri chʼaʼoj chwäch le Ruwachʼulew. Jujun chkë ri naʼoj ri xertzjoj ya riʼ chë xtkiyaʼ chkiwäch ri qʼatbʼäl taq tzij chë ma xtkiʼän ta chik chʼaʼoj, chë ma xtkiʼän ta chik más samajbʼäl rchë kamïk chqä xtkiʼän chë jontir tinamït junan xtuʼän kiwäch. Ke riʼ ri koköj chqä ri nimaʼq taq tinamït xtkïl kitoʼik. Ri kajlajuj naʼoj riʼ xekʼatzin rchë xbʼejeʼ ri Sociedad de Naciones chqä rchë xbʼan ri Tratado de Versalles, ri xuʼän chë ri nimaläj chʼaʼoj xbʼekʼis.

RI ITZEL NKINAʼ CHQË MA XECHʼAKON TA CHQIJ

Pa junaʼ 1917 kan kʼayewal xuʼän chkiwäch ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia * (tatzʼetaʼ ri nota). Ye kʼa ri xbʼanatäj pa moloj ri nuʼän ronojel junaʼ ri Watch Tower Bible and Tract Society, xukʼüt chë achiʼel ta xkesolotäj ri kʼayewal chkiwäch.

Ri moloj riʼ xbʼan ri 5 de enero, 1918. Chpan ri moloj riʼ, ye kʼïy achiʼaʼ, ri kan kʼo kiqʼij chkiwäch ri winäq chqä yeʼelesan äl chik chpan Betel, xkajoʼ xkikʼwaj bʼey pa ruwiʼ rutinamit Jehová. Jun utziläj ukʼwäy bʼey rchë circuito rubʼiniʼan Richard Barber, xutikirsaj ri moloj rkʼë jun chʼonïk. Naʼäy xqʼalajsaj ri samaj ri xbʼan pä chrij rutzjoxik le Biblia chpan ri junaʼ 1917, chrij riʼ kʼa riʼ xechaʼöx achkë chik xkekʼwan bʼey chpan rutinamit Jehová ri junaʼ 1918. Ri qachʼalal Barber xuchaʼ Joseph Rutherford y ye waqiʼ qachʼalal más. Chrij riʼ, jun abogado ri junan rubʼanon kiwäch kikʼë ri yetzelan kichë ri qachʼalal Rutherford, xeruchaʼ chqä wuquʼ achiʼaʼ. Chkikojöl ri achiʼaʼ riʼ ye kʼo ri xeʼelesäx yän äl pa Betel. Ri achiʼaʼ riʼ ma xechʼakon ta, rma chë ye kʼïy winäq ri ye kʼo chpan ri moloj riʼ xkichaʼ ri qachʼalal Rutherford chqä ri waqiʼ qachʼalal más.

Ye kʼïy chkë ri qachʼalal ri xejeʼ chpan ri moloj riʼ xkiʼij chë ya riʼ ri moloj más ütz xkitzʼët, rma xkinaʼ chë Jehová kʼïy utzil xuyaʼ pa kiwiʼ. Ye kʼa ri kiʼkʼuxlal xkinaʼ ma xyalöj ta.

RI XBʼANATÄJ TAQ XKIJÄCH RI WUJ EL MISTERIO TERMINADO

Ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia kʼïy chik ikʼ kichapon pä rujachik ri wuj The Finished Mystery (El misterio terminado). Ri winäq ri nkajoʼ wä nkitamaj chrij Dios kan jaʼäl xkitzʼët ri wuj riʼ rma nukʼüt ri kantzij chrij le Biblia.

Jun ukʼwäy bʼey rchë circuito chlaʼ Canadá ri rubʼiniʼan Edward Crist, xutzjoj chë jun kʼulaj winäq ri xkiskʼij ri wuj riʼ, xa pa woʼoʼ semanas xqʼax chkiwäch ri kantzij chrij le Biblia. Ryä xuʼij: «Chë kaʼiʼ xkijäch kikʼaslemal pa ruqʼaʼ Dios y kan xkichäp rusamajxik ri najin nkitamaj».

Jun achï ri xuskʼij ri wuj riʼ kan xchäp rutzjoxik chkë rachiʼil ri xtamaj. Ri wuj riʼ achiʼel ta kan «xusloj ran», ryä nuʼij: «Taq yïn bʼenäq wä pa bʼey, kʼo jun xtzaq pä pa ruwiʼ nteleʼn, xinquʼ wä rïn chë jun ladrillo. ¡Ye kʼa xa manä! Xa yë ri wuj El misterio terminado. Xinkʼwaj äl chwachoch y xinskʼij jontir ruwäch. [...] Xintamaj na chë xa jun ukʼwäy bʼey pa jun religión xkʼaqö pä rchë. [...] Rma janina katajnäq ryowal, ryä xukʼäq pä ri wuj riʼ pa ventana. [...] Nbʼij wä rïn chë rma ri xuʼän ri achï riʼ, más ye kʼïy winäq xkitamaj chrij Dios ke chwäch ri rubʼanik nutzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios. [...] Rma ryowal ri achï riʼ, röj komä tajin nqayaʼ ruqʼij Dios».

Ma xa xuʼ ta kʼa ri jun ukʼwäy bʼey riʼ xpë ryowal. Pa 12 de febrero, 1918, ri qʼatöy taq tzij rchë Canadá ma xkiyaʼ ta chik qʼij rchë xjach ri wuj riʼ. Ryeʼ xkiʼij chë chpan ri wuj riʼ nuʼij chkë ri winäq chë ma tkinmaj ta rutzij ri qʼatbʼäl tzij chqä ma kebʼä ta pa chʼaʼoj. Jubʼaʼ chrij riʼ, ke riʼ chqä xkiʼän ri qʼatöy taq tzij rchë Estados Unidos. Kayoxiʼ rusamajelaʼ ri qʼatbʼäl tzij rchë Estados Unidos xeʼapon pa Betel chqä pa taq oficinas ri ye kʼo Nueva York, Pensilvania chqä California. Ryeʼ xkiʼän riʼ rchë xkikanuj rubʼanik rchë nkiqʼabʼaj tzij chkij ri ukʼwäy taq bʼey pa rutinamit Jehová. Pa 14 de marzo, 1918, ri Departamento de Justicia rchë Estados Unidos ma xuyaʼ ta chik qʼij rchë njach ri wuj riʼ. Ryeʼ xkiʼij chë ri rujachik ri wuj riʼ najin nuqʼäj jun pixaʼ rma xa yeruqʼät ri winäq rchë yebʼä pa chʼaʼoj.

XEʼUKʼWÄX PACHEʼ

Pa 7 de mayo, 1918, ri Departamento de Justicia xuʼij chë kekʼwäx pacheʼ ri qachʼalal Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William van Amburgh y Clayton Woodworth. Xbʼix chë yë ryeʼ najin yechaqtiʼin ri winäq rchë ma tkinmaj ta kitzij ri qʼatöy taq tzij chqä ma kebʼä ta pa taq chʼaʼoj. Ri juicio xtkïr pa 5 de junio, 1918. Taq najin wä nqʼat tzij pa kiwiʼ ri qachʼalal chöj xqʼalajin chë ma xkechʼakon ta. ¿Achkë rma?

Jun chkë ri qʼatöy tzij rchë Estados Unidos xuʼij chë ri ley de Espionaje achiʼel ta jun samajbʼäl ri janina ütz rchë yekichüp naʼoj ri ma ye rchë ta ri qʼatbʼäl tzij. Pa 16 de mayo, 1918, ri qʼatbʼäl tzij ma xrajoʼ ta xchojmïx ri pixaʼ riʼ rchë xerutoʼ ta ri winäq ri kantzij nkiʼij chqä nkajoʼ yetoʼon. Chpan ri moloj riʼ, más xetzjon chrij ri wuj El misterio terminado. Ri wuj xtzʼibʼäx qa rchë xkanaj retal ri xtzjöx chpan ri moloj riʼ, nuʼij: «Ri wuj rubʼiniʼan El misterio terminado ya riʼ jun chkë ri nyaʼö kinaʼoj ri winäq rchë ma nkinmaj ta rutzij ri qʼatbʼäl tzij». Chqä xuʼij: «Ri naʼoj nuyaʼ chkë ri qa-soldados ya riʼ chë majun nkʼatzin ta ri najin nqaʼän chqä nuʼij chkë ri winäq [...] chë ma keʼok ta soldados».

Pa 20 de junio, 1918, xbʼix chë ri waqxaqiʼ qachʼalal riʼ ye ajmak. Rma riʼ, chkaʼn qʼij ri juez xuqʼät tzij pa kiwiʼ. Ryä xuʼij: «Ri naʼoj najin yekitzjoj rkʼë ronojel kichqʼaʼ re winäq reʼ chrij ki-religión, [...] más itzel chwäch jun molaj soldados alemanes». Y pa rukʼisbʼäl xuʼij: «Kʼo chë nyaʼöx jun nüm kʼayewal pa kiwiʼ». Kaʼiʼ semanas chrij riʼ, ri waqxaqiʼ qachʼalal xeʼukʼwäx pacheʼ pa tinamït Atlanta (Georgia), chqä xqʼat entre diez y veinte junaʼ chkij.

MA XTANEʼ TA RUTZJOXIK LE BIBLIA

Chpan qa ri qʼij riʼ, ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia kan kʼïy kʼayewal xekïl. Ri FBI (Oficina Federal de Investigación) xnukʼuj rij ri kisamaj. Riʼ xuʼän chë ri FBI xekiʼän kʼïy wuj ri xkikʼüt chë ri qachʼalal kan kiyaʼon chwäch kan chë ma xtkiyaʼ ta qa rutzjoxik le Biblia.  

Ri ukʼwäy bʼey rchë ri oficina de correos ri kʼo Orlando (Florida), xtzʼibʼan äl che rä ri FBI chrij ri najin nkiʼän ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia, ryä xuʼij: «Najin yeqʼax chiʼ taq jay, más taq ntok qa ri aqʼaʼ. [...] Nqʼalajin chë achiʼel ta kan nkajoʼ yekitaluj ri sanïk».

Jun ukʼwäy bʼey pa kiwiʼ ri soldados xtzʼibʼan äl che rä ri FBI rchë xutzjoj äl ri samaj najin nuʼän Frederick Franz. Ri qachʼalal riʼ, xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Ri ukʼwäy bʼey pa kiwiʼ ri soldados xuʼij chë ri qachʼalal Franz «ya riʼ jun chkë ri rukʼayin pä pa mil chkë ri wuj El misterio terminado».

Charles Fekel, ri xok chqä jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey, xrïl chqä kʼayewal. Ri qʼatöy taq tzij xkikʼwaj pacheʼ rma xerjachalaʼ ri wuj El misterio terminado, chqä xekinkʼuj jojun wuj ri taqon wä pä che rä. Ri qachʼalal riʼ xjeʼ jun ikʼ pacheʼ pa tinamït Baltimore (Maryland) y xkiʼij qakʼulel aj Austria che rä. Taq najin wä nutzjoj Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq ri xebʼanö kʼutunïk che rä, xnatäj che rä ri nuʼij 1 Corintios 9:16: «Juyuʼ nwäch we ma xtintzjoj ta ri utziläj taq rutzjol» * (tatzʼetaʼ ri nota).

Ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia ma xa xuʼ ta xkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios rkʼë ronojel kan. Ryeʼ xechʼojin chqä rma nkajoʼ wä yeʼelesäx pä ri qachʼalal ri ye kʼo pacheʼ chlaʼ Atlanta. Ri qachʼalal Anna Gardner xuʼij: «Ma xqtaneʼ ta chkitoʼik ri qachʼalal. Taq xeyaʼöx pacheʼ, xqbʼä chiʼ taq jay rchë xqabʼekʼutuj ki-firmas ri winäq. Kan pa mil ri winäq xkiʼän firmar. Nqaʼij wä chkë ri winäq chë ri achiʼaʼ riʼ kantzij ye cristianos y ma pa rubʼeyal ta xetzʼapïx pacheʼ».

XEBʼAN JALAJÖJ TAQ NIMAMOLOJ

Rchë xkʼuqbʼäx kikʼuʼx ri qachʼalal chkiwäch ri kʼayewal, xebʼan kïy nimamoloj. Chpan ri wuj Ri Nyaʼon Rutzijol pa inglés nuʼij chë chpan ri junaʼ 1918 xebʼan más 40 nimamoloj. Chqä xuʼij: «Kan jaʼäl yetzjon ri qachʼalal chkij ri qanimamoloj. Rubʼanon qa, xa xuʼ wä kaʼiʼ u oxiʼ mul pa jun junaʼ nbʼan ri nimamoloj, ye kʼa komä kan ronojel ikʼ yebʼan».

Ri winäq ri ütz kinaʼoj kan nkiyaʼ wä kixkïn che rä ri utziläj taq rutzjol. Pa Cleveland (Ohio) xbʼan jun nimamoloj ri xeʼapon 1.200 winäq chqä 42 xeqasäx pa yaʼ. Xbʼix chë jun kʼajol ri xqasäx pa yaʼ «janina xmatyoxij rma xtamaj ruwäch Dios chqä xjäch rukʼaslemal pa ruqʼaʼ, chqä xa ta ri rijtaʼq taq winäq ri ma kitaman ta ruwäch Dios xkitzʼët ta ri xuʼän, xkitzäq ta kikʼïx chwäch».

¿ACHKË XEBʼANATÄJ CHPAN RI JUNAʼ 1919?

Taq ya nkʼis wä ri junaʼ 1918, ri Tijoxelaʼ chrij le Biblia ma kitaman ta wä achkë xtbʼanatäj chkiwäch apü. Xkikʼayij qa jujun peraj che rä kijuyuʼ ri ye kʼo Brooklyn chqä xkiqʼaxaj ki-oficinas pa tinamït Pittsburgh (Pensilvania). Tapeʼ ri qachʼalal ri ye ukʼwayon bʼey ye kʼo wä pacheʼ, xchʼobʼ chë ri jun chik moloj ri nbʼan kikʼë ri socios, xtbʼan ri 4 de enero rchë ri junaʼ 1919. ¿Achkë xbʼanatäj chpan ri junaʼ riʼ?

Ri qachʼalal ma xkiyaʼ ta qa kisamaj. Kan kiyaʼon wä chwäch kan chë jontir ütz xttel apü chkiwäch, y rma riʼ ri texto rchë ri junaʼ 1919 ri xkichaʼ, ya riʼ Isaías 54:17: «Xa bʼa achkë na kʼa samajbʼäl rchë chʼaʼoj xtkiksaj chawij, ma xkechʼakon ta». Ri xebʼanatäj chpan ri junaʼ 1919 kan xukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal chqä xuyaʼ kichqʼaʼ rchë xkiʼän ri nimaläj samaj petenäq chkiwäch.

^ parr. 6 Tatzʼetaʼ ri tzijonem «Cien años atrás: 1917», chpan ri Anuario de los testigos de Jehová 2017, ruxaq 172 kʼa 176.

^ parr. 22 Ri rukʼaslemal ri qachʼalal Charles Fekel xel chpan ri wuj Ri Nyaʼon Rutzijol pa inglés rchë 1 de marzo, 1969.