XINALÄX pa junaʼ 1934. Ri nteʼ ntataʼ, ri kibʼiniʼan Fred y Edna Molohan, ya 20 chik junaʼ yeʼoknäq pä Tijoxelaʼ chrij le Biblia (testigos de Jehová). Janina nmatyoxij chkë rma xinkitoʼ rchë xintamaj ruwäch Dios. Ri qachoch kʼo wä pa tinamït Parsons, rchë ri estado de Kansas. Chpan ri congregación akuchï nqamöl wä qiʼ, chkë jontir ri nqapon chriʼ, jubʼaʼ ma jontir yechaʼon rchë yebʼä chkaj. Ronojel mul nqbʼä wä pa taq moloj chqä nq-el wä chutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios. Pa taq sábados tqaqʼij nqatzjoj wä le Biblia pa taq bʼey, achiʼel wä nqaʼän komä ri akuchï yeqʼax ye kʼïy winäq. Kʼo mul janina nqkos, ye kʼa taq nqtotäj äl, ri ntataʼ ronojel mul nqrkʼwaj wä chutjik helado.

Tapeʼ qa-congregación xa koʼöl, kan mamaʼ qa-territorio kʼo. Chpan ri qa-territorio ye kʼo wä koköj taq tinamït chqä kʼïy granjas. Rma riʼ, taq yeqayaʼ qa wuj chkë ri winäq, pa rukʼexel yekitöj pä, xa yekiyaʼ pä verduras, saqmoloʼ y hasta äkʼ chwäch. Rma chë ma kʼïy ta qarajil chqä ri ntataʼ ya ruyaʼon qa chik pwäq kimä ri publicaciones, ri yekiyaʼ pä ri winäq chqë ya riʼ wä yeqatäj qa.

Ri nteʼ ntataʼ xkïl jun gramófono rchë nqatzjoj Ruchʼaʼäl Dios. Rïn, rma kʼa yïn koʼöl na, ma yikowin ta wä nsmajij. Ye kʼa, taq ri nteʼ ntataʼ yekikamluj kichʼbʼexik ri winäq o taq nkiyaʼ kitjonïk chrij le Biblia, rïn kan nqä wä chi nwäch yentoʼ rchë nkiyaʼ ri discos ri akuchï ye kʼo wä rutzijonem ri qachʼalal Rutherford.

Ri ntataʼ xuyaʼ wä pa ruwiʼ ri qachʼichʼ jun mamaʼ bocina. Ri chʼichʼ riʼ janina xkʼatzin chqë rchë xqatzjoj Ruchʼaʼäl Dios. Rchë chë ri winäq yejelun pä qkʼë, naʼäy nqayaʼ wä qʼojon. Chrij riʼ  nqayaʼ jun tzijonem ri bʼanon pä grabar. Taq nkʼis ri tzijonem, nqatzüj wä wuj chkë ri nkajoʼ nkitamaj más.

Jun qʼij, pa jun tinamït rchë Kansas rubʼiniʼan Cherryvale, ri policía ma xkiyaʼ ta qʼij che rä ntataʼ xuyaʼ ri grabaciones pa jun parque ri kan ye kʼïy winäq yebʼejeʼ pa taq domingos. Ye kʼa xkiʼij che rä chë ütz nbʼejeʼ pä chrij ri parque. Ri ntataʼ ma xutzür ta kiwäch chqä chanin xresaj äl ruchʼichʼ rchë xuyaʼ apü naqaj che rä ri parque. Ke riʼ xuyaʼ chik ri grabación rchë chë ri winäq xkikʼoxaj na ri tzijonem. Rïn janina wä xqä chi nwäch xijeʼ rkʼë ntataʼ chqä Jerry, ri nunimal, taq xebʼanatäj riʼ.

Jubʼaʼ ma napon ri junaʼ 1940, pa taq tinamït ri akuchï ri winäq xa itzel nkinaʼ chqë, kan chanin xbʼan che rä rutzjoxik le Biblia, achiʼel wä xintzjoj qa pa naʼäy ri xbʼanatäj pa Joplin (Misuri). Nqkatäj wä taq majanä tsaqirsan qʼanäj rchë yeqayaʼ qa tratados o folletos chkixeʼ ri puertas. Chrij riʼ, nqamöl wä qiʼ chrij ri tinamït rchë nqatzʼët we majun ta jun qachʼalal xchap qa kimä ri policías.

Chkipan qa ri junaʼ riʼ, jun chik rubʼanik rchë nqatzjoj Ruchʼaʼäl Dios ya riʼ yeqatzeqebʼaʼ äl nimaʼq taq wuj pa ruwiʼ qateleʼn y nqbʼiyïn pa taq bʼey. Kʼa nnatäj na chwä taq xbʼan riʼ pa ntinamit. Ri qachʼalal kikʼwan wä äl nimaʼq taq wuj ri nuʼij reʼ chkiwäch: «Ri religión xa yeruxïm chqä yeruqʼöl ri winäq». Xeʼel äl chqachoch, xebʼiyïn más bʼa jun kilómetro rkʼë nikʼaj y kʼa riʼ xetzolin pä. Xa matyox chë majun ta ri yetzelan qchë xekïl, ye kʼa kan ye kʼïy winäq xetzʼetö ri nimaʼq taq wuj kikʼwan ri qachʼalal.

Rchë nqbʼä pa taq nimamoloj, kʼo wä chë nq-el äl Kansas y nqapon kʼa Texas. Ri ntataʼ nsamäj wä kikʼë ri trenes ri yebʼä Misuri-Kansas-Texas. Rma riʼ majun ta wä xqatöj rchë xqbʼä pa taq nimamoloj o taq xeqabʼetzʼetaʼ ri qachʼalal. Fred Wismar, ri ruxbʼal nteʼ, chqä Eulalie, ri rixjayil, ye kʼo wä Temple (Texas). Ri nchʼutataʼ xtamaj wä ri kantzij chrij le Biblia taq kʼa kʼajol na, xqasäx pa yaʼ chqä xutzjoj chkë ri ranaʼ ri najin ntamaj, yajün ri nteʼ. Ye kʼïy qachʼalal kitaman wä ruwäch rma xok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Kan jaʼäl nanaʼ yajeʼ rkʼë rma kan ütz runaʼoj chqä ronojel mul kiʼ rukʼuʼx. Kan rkʼë ronojel ran xuʼän rusamaj pa rutinamit Jehová chqä xuyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chi nwäch.

Pa junaʼ 1941, xqbʼä pa tren kʼa San Luis (Misuri) rchë xqbʼä pa jun nimamoloj. Jontir qʼopojiʼ kʼojolaʼ xqyaʼöx chnaqaj ri plataforma rchë xqakʼoxaj rutzijonem ri qachʼalal Rutherford rubʼiniʼan: «Ralkʼwal ri Qʼatöy Tzij». Xqamöl qiʼ más quince mil qʼopojiʼ kʼojolaʼ. Taq xkʼïs rutzijonem, ri qachʼalal Rutherford chqä ri rachiʼil xkiyaʼ jun nimaläj qaspanïk, ri kʼakʼakʼ wuj rubʼiniʼan: Hijos.

Pa abril, 1943, xbʼan jun koʼöl nimamoloj pa Coffeyville (Kansas) ri xubʼiniʼaj: «Llamada a la Acción». Chpan ri nimamoloj riʼ xyaʼöx rutzjol  chë chkipan ronojel congregaciones xketjöx ri qachʼalal chpan jun kʼakʼakʼ tijobʼäl ri xubʼiniʼaj: Escuela del Ministerio Teocrático. Chqä xyaʼöx jun wuj ri kʼo 52 naʼoj chpan rchë xtuksäx chpan ri tijobʼäl riʼ. Chpan qa ri junaʼ riʼ, xinyaʼ ri naʼäy tzijonem chpan ri tijobʼäl riʼ. Ri nimamoloj riʼ kan nüm chqä ruqʼij chi nwäch, rma rïn chqä nikʼaj chik winäq xqqasäx pa yaʼ chpan jun pons ri kʼo pa jun granja.

Pa junaʼ 1951, taq xinkʼïs ntjonïk pa tijobʼäl, kʼo chë xintzʼët achkë xinbʼän pa nukʼaslemal. Rïn nrayij wä yibʼesamäj pa Betel, achiʼel wä xuʼän Jerry, ri nunimal. Rma riʼ xinnujsaj jun wuj rchë yibʼä pa Betel y xintäq äl Brooklyn. Pa 10 de marzo, 1952, xinchäp nusamaj pa Betel. Ri xinchaʼ xibʼä chriʼ janina xirutoʼ rma xuʼän chë xkʼuqeʼ más nkʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios.

Rïn xinrayij wä xisamäj pa imprenta akuchï yeʼelesäx revistas chqä nikʼaj chik wuj. Xa yë ma jun bʼey xiyaʼöx ta chriʼ. Rïn xiyaʼöx wä rchë xenjäch rukïl wäy, y chrij riʼ xiyaʼöx rchë xenbʼän rukïl wäy. Kan xqä chi nwäch xisamäj chriʼ y kʼïy xintamaj. Rma ri nqsamäj pa cocina nqajäl wä qiʼ chubʼanik rukïl wäy, riʼ nuyaʼ wä qʼij chwä rchë ntjoj wiʼ chrij le Biblia chpan ri biblioteca rchë Betel. Riʼ xuʼän chë más xkowïr nukʼuqbʼäl kʼuʼx chqä wachbʼilanïk rkʼë Jehová. Chqä xirutoʼ rchë xinwajoʼ xijeʼ pa Betel kʼa ajän taq ma xkikowin ta chik. Jerry xel äl pa Betel pa junaʼ 1949 chqä xkʼuleʼ rkʼë jun qachʼalal rubʼiniʼan Patricia. Ryeʼ xejeʼ qa chriʼ Brooklyn. Rma riʼ, ri naʼäy taq junaʼ xijeʼ pa Betel, ryeʼ janina xinkitoʼ chqä xkikʼuqbʼaʼ nkʼuʼx.

Taq kʼa riʼ jubʼaʼ kinapon pa Betel, xechaʼöx más betelitas rchë nbʼekiyaʼ tzijonem pa taq congregaciones ri ma yeqʼax ta más 322 kilómetros che rä Brooklyn. Ri qachʼalal riʼ nkiyaʼ wä jun tzijonem ri nyalöj jun hora y chrij riʼ yebʼä wä kikʼë ri qachʼalal pa congregación rchë nbʼekitzjoj le Biblia. Rïn jun chkë ri betelitas ri xechaʼöx rchë xkiʼän ri samaj riʼ. Ri naʼäy taq mul ri kʼo chë xibʼä pa taq congregaciones rchë xebʼenyaʼ tzijonem, janina wä xinxiʼij wiʼ. Kan ronojel bʼaʼ mul pa tren xibʼä wä. Kʼa nnatäj na chwä ri xbʼanatäj jun domingo tqaqʼij pa 1954 taq janina nieve xqä. Pa tren wä yïn bʼenäq wä rchë yinapon Nueva York chqä ri chaqʼaʼ riʼ kʼo ta chë xinapon pa Betel. Ye kʼa rma janina nieve najin nqä chqä janina kaqʼiqʼ y tiw, riʼ xuʼän chë xtzʼilaʼ ru-motor ri tren. Ri tren xapon Nueva York kʼa chkaʼn qʼij a las 5 nmaqʼaʼ. Chrij riʼ xijoteʼ äl chik chpan jun chʼichʼ rchë xibʼä pa Betel. Kan xa xuʼ xinapon xinchäp samaj pa cocina. Runaj bʼaʼ xinapon chqä janina wä yïn kosnäq rma ma xiwär ta jun aqʼaʼ. Ye kʼa kʼayewal achiʼel riʼ, ma njunmatäj ta rkʼë ri kiʼkʼuxlal nuyaʼ ri yeʼatoʼ ri qachʼalal chqä ri yeʼawïl kʼïy awachiʼil chkipan ri congregaciones.

Ri naʼäy taq junaʼ xijeʼ pa Betel xitoʼon chpan ri radio WBBR. Ri radio riʼ kʼo wä pa segundo nivel che rä ri edificio 124 rchë ri bʼey Columbia Heights. Kʼo wä jun peraj ri nqʼaxäx wä pa radio ronojel semana ri akuchï rïn chqä nikʼaj chik qachʼalal nqatjoj wä qiʼ chrij le Biblia. Ri qachʼalal A. H. Macmillan xtoʼon chqä chpan ri radio WBBR. Rma janina nqajoʼ chqä kan ütz runaʼoj, nqaʼij wä qachʼalal Mac che rä. Ri qachʼalal riʼ kʼïy junaʼ xjeʼ pa Betel, y ri kʼa riʼ jubʼaʼ tqapon chriʼ xuyaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová.

Pa junaʼ 1958 xitoʼon rkʼë ri Tijobʼäl rchë Galaad. Rïn kʼo wä chë yentoʼ ri yeʼel äl chpan ri tijobʼäl riʼ rchë nbʼan rubʼanik kiwuj rchë yebʼä jukʼan chik tinamït chqä rchë ütz yeʼapon. Rma chkipan qa ri junaʼ riʼ janina jotöl rajäl ri yabʼä pa avión, xa jujun chkë ri qachʼalal riʼ xekowin xetojö. Kan ronojel bʼaʼ ri xetaq África o Asia xa chkipan barcos ri yeʼukʼwan ejqaʼn xebʼä wä. Ye kʼa taq xqä rajäl rchë yabʼä pa avión, ri misioneros chpan chik avión xebʼä wä.

Pa junaʼ 1960, chriʼ Estados Unidos, xeqaj aviones rchë xeʼukʼwäx ri qachʼalal pa taq asambleas internacionales ri xebʼan Europa pa junaʼ  1961. Ronojel ri samaj riʼ rïn xitzʼetö rchë. Rïn chqä xibʼä chpan jun chkë ri aviones riʼ rchë xinapon Hamburgo, Alemania. Taq xkʼis ri nimamoloj ri xbʼan chpan ri tinamït riʼ, ye oxiʼ betelitas chqä rïn xqaqäj jun chʼichʼ rchë xeqatzʼetaʼ ri sucursal kʼo Roma, Italia. Chrij riʼ xqbʼä España, ye kʼa rchë xqapon chriʼ, kʼo chë xqqʼax Francia chqä xeqaqʼaxaj ri mamaʼ taq juyuʼ kibʼiniʼan Pirineos. Chriʼ España ma nyaʼöx ta wä qʼij ntzjöx le Biblia. Rma riʼ chkë ri qachʼalal aj Barcelona xeqayaʼ qa jujun publicaciones ri qakchun äl kij achiʼel ta jun spanïk. ¡Kan xel qakʼuʼx xqatamaj kiwäch ri qachʼalal riʼ! Chrij riʼ xqbʼä Ámsterdam chqä xqjoteʼ äl pa jun avión rchë xqtzolin Nueva York.

Pa junaʼ 1962, xichaʼöx rchë xentoʼ ri 583 qachʼalal rchë xebʼä pa taq asambleas internacionales ri xebʼan pa junaʼ 1963. Ri nimamoloj riʼ xebʼan Europa, Asia, Pacífico sur, Honolulú (Hawái) chqä Pasadena (California), y xkibʼiniʼaj «Buenas Nuevas Eternas». Ri qachʼalal riʼ xeqʼax chqä pa tinamït Líbano chqä Jordania ri akuchï ye kʼo wä jujun ulew ri yerutzjoj le Biblia. Ri qachʼalal ri achoq kikʼë najin nqaʼän wä ri samaj riʼ, kʼo chë xeqalöqʼ ri boletos rchë avión, xeqakanuj ri akuchï yewär wä qa ri qachʼalal chqä xeqatoʼ rkʼë kiwuj rchë ma kʼayewal ta nuʼän chkiwäch yeqʼax chpan jun chik tinamït.

Pa 29 de junio, 1963, xikʼuleʼ rkʼë jun qachʼalal aj Misuri rubʼiniʼan Lila Rogers. Rma riʼ ri junaʼ riʼ kan janina ruqʼij chi nwäch. Ryä rukʼwan wä chik oxiʼ junaʼ pa Betel. Jun semana chrij ri qakʼulanen, xebʼeqilaʼ ri qachʼalal ri najin yebʼiʼaj rma ri asambleas internacionales. Xqbʼä Grecia, Egipto y Líbano. Chpan avión xq-el äl Beirut kʼa Jordania. Rma chë chpan ri tinamït riʼ ma kan ta nyaʼöx wä qʼij ntzjöx le Biblia, xkiʼij chqë chë ri Testigos ma nyaʼöx ta qʼij chkë yeʼok pa tinamït. Rma riʼ ma qataman ta wä achkë xtbʼanatäj qkʼë taq xtqapon chriʼ. Kan xel qakʼuʼx taq xqatzʼët chë ri qachʼalal yojkiyoʼen chik apü chqä kikʼwan jun mamaʼ wuj ri nuʼij chwäch: «Ütz ipetik testigos de Jehová». Kan xqä chqawäch xeqatzʼët qa jujun chkë ri tinamït ri akuchï xejeʼ wä ri naʼäy taq rusamajelaʼ Dios, ri akuchï xkitzjoj wä Ruchʼaʼäl Dios Jesús chqä rutzeqelbʼëy y ri akuchï xtkïr pä ri cristianismo (Hechos 13:47).

Komä 55 junaʼ chik qakʼwan qiʼ rkʼë ya Lila, y kan yirutoʼon pä kikʼë jontir samaj yaʼon pä chqë chpan rutinamit Jehová. Kʼïy mul xqbʼä España chqä Portugal taq ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë ri qachʼalal nkitzjoj le Biblia. Chriʼ xqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal, xqakʼwaj publicaciones chqä xa bʼa achkë chik na jun ri xkʼatzin chkë. Chqä pa tinamït Cádiz (España), xeqabʼetzʼetaʼ jojun qachʼalal ri yeyaʼon pacheʼ pa jun jay ri akuchï xejeʼ wä soldados. Janina kiʼkʼuxlal xinnaʼ rma xinyaʼ jun tzijonem ri xukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal.

Kan pa 1963 yentoʼon pä ri qachʼalal rchë yebʼenäq pa taq asambleas internacionales yebʼanon África, América Central y del Sur, Australia,  Europa, Hawái, Lejano Oriente, Nueva Zelanda chqä Puerto Rico. Ri wixjayil chqä rïn xqbʼä chkipan ye kʼïy nimamoloj ri majun bʼey xkeqamestaj ta, achiʼel ri xbʼan pa junaʼ 1989 pa tinamït Varsovia, Polonia. Ye kʼïy qachʼalal aj Rusia xejeʼ chpan ri nimamoloj riʼ, chqä kʼa ya riʼ ri naʼäy mul xejeʼ chpan jun nimamoloj. Ye kʼo jojun chkë ri qachʼalal ri xqatamaj kiwäch kan kʼïy junaʼ xejeʼ pacheʼ xa rma nkiyaʼ ruqʼij Dios.

Jun chik utziläj samaj xyaʼöx chwä ya riʼ xibʼä chkitzʼetik ri qachʼalal pa taq sucursales chqä misioneros ri ye kʼo pa jalajöj taq tinamït rchë xinkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Ri rukʼisbʼäl tinamït ri xqbʼä qa ya riʼ Corea del Sur. Chriʼ xqatamaj kiwäch ye 50 qachʼalal ri ye kʼo pacheʼ pa tinamït Suwon. Ryeʼ kan rkʼë kiʼkʼuxlal kiyoʼen ri qʼij rchë yeʼelesäx pä pacheʼ rchë ke riʼ majun achkë xkeqʼatö rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Janina xukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx xqatamaj kiwäch ri qachʼalal riʼ (Romanos 1:11, 12).

Ronojel junaʼ yeqʼaxnäq pä, ntzʼeton achkë rubʼanik Jehová rutoʼon pä rutinamit rchë kʼiyirnäq pä. Taq xiqasäx pa yaʼ pa junaʼ 1943, xa xuʼ wä jun cien mil publicadores yoj kʼo. Komä más yoj ocho millones najin nqayaʼ ruqʼij Jehová pa más 240 tinamït. Y ri samaj kibʼanon pä ri misioneros janina rutoʼon rchë kʼiyirnäq pä rutinamit Jehová. Jontir ri junaʼ yeqʼaxnäq pä, kan jaʼäl nnaʼon ri yentoʼon pä ri misioneros rchë yeʼaponäq ri akuchï yetaqon wä.

Kan kiʼ nkʼuʼx rma kan kʼa yïn kʼajol na xinchaʼ xinyaʼ pä ruqʼij Jehová chqä xinnujsaj ri wuj rchë xibʼä pa Betel. Jehová kan kïy utzil ruyaʼon pä pa nuwiʼ. Ri wixjayil chqä rïn ma xa xuʼ ta qanaʼon kiʼkʼuxlal rma yoj kʼo pa Betel, chqä ruyaʼon kiʼkʼuxlal chqë rma pa junaʼ xojsamäj pä pa jalajöj taq congregaciones ri ye kʼo Brooklyn. Riʼ rubʼanon chë ye kʼïy utziläj qachiʼil yeqilon pä.

Ya Lila chqä rïn kʼa yoj kʼo na pa Betel. Komä más chik 84 nujunaʼ, tapeʼ ke riʼ kʼa nbʼän na jun samaj ri kan kʼo rejqalen. Rïn yenkʼül chqä yentäq ri cartas rchë ri sucursal.

Janina kiʼ nkʼuʼx rma yïn kʼo chpan rutinamit Jehová chqä rma najin ntzʼët ri rubʼanik ntzʼaqät Malaquías 3:18, ri nuʼij: «Rïx kantzij xtitzʼët chik jun bʼey kinaʼoj ri utziläj taq winäq chqä kinaʼoj ri itzel taq winäq, ri winäq nkiyaʼ ruqʼij Dios chqä ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij». Ronojel qʼij ri nqʼax, ri winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Jehová más itzel kinaʼoj, majun kiʼ kikʼuʼx ta chqä majun chik achoq chrij nkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx. Ye kʼa röj ri nqayaʼ ruqʼij Jehová, tapeʼ yeqïl kʼayewal, kan kiʼ qakʼuʼx rma qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë ryä xtuyaʼ ri rutzujun chqë. Kan jun nimaläj spanïk ruyaʼon Jehová chqë rma nqatzjoj ri utziläj taq rutzjol chrij Ruqʼatbʼäl Tzij (Mateo 24:14). Ri qʼatbʼäl tzij riʼ xa jubʼaʼ chik apü xtchüp ruwäch ri itzelal y xtuʼän che rä le Ruwachʼulew jun kotzʼijaläj ulew. ¡Kan nqarayij chë napon yän ri qʼij riʼ! Taq xtbʼanatäj riʼ, jontir röj ri najin nqayaʼ ruqʼij Jehová, ma xtqyawäj ta chik chqä xtqïl ri kʼaslemal ri ma nkʼis ta.