1, 2. a) ¿Achkë rkʼë jubʼaʼ nunaʼ jun qachʼalal we chaq kʼateʼ kʼo njalatäj pa rukʼaslemal? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ). b) Achiʼel nuʼij chpan Salmo 131, ¿achkë xtqtoʼö rchë ma xtkʼis ta ri uxlanen pa qan?

JUN kʼulaj qachʼalal ri kibʼiniʼan Lloyd y Alexandra kikʼwan wä más 25 junaʼ pa Betel taq xbʼix chkë chë yeʼok precursores. Taq xkikʼoxaj riʼ, ryeʼ nkiʼij chë janina xebʼison. Lloyd nuʼij: «Ri nusamaj pa Betel kan janina wä ruqʼij chi nwäch rïn. Nqʼax wä chi nwäch chë kʼo rma ri xjal nusamaj, ye kʼa taq xeqʼax ri semanas chqä ri ikʼ, xinnaʼ chë achiʼel ta majun chik yikʼatzin wä. Kʼïy mul janina xibʼison. Nbʼij wä rïn chë ronojel ütz xttel apü, ye kʼa kʼïy mul ri bʼis xuʼän chwä chë xinnaʼ chë achiʼel ta majun chik ütz ta xttel chi nwäch».

² Taq kʼo jun njalatäj pa qakʼaslemal, rkʼë jubʼaʼ nuʼän chqë chë nqbʼison o nqachʼujirsaj qiʼ (Proverbios 12:25). Y rkʼë jubʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqakʼwaj chik jun rubʼanik kʼaslemal riʼ. Taq nbʼanatäj riʼ, ¿achkë xtqtoʼö rchë ma xtqachʼujirsaj ta qiʼ chqä xtqanaʼ uxlanen pa qan? * (Taskʼij ruwäch Salmo 131:1-3 chpan ri nota).  Achiʼel wä xbʼanatäj ojer qa kikʼë jujun rusamajelaʼ Dios, komä chqä ye kʼo qachʼalal ri kʼo xejalatäj pa kikʼaslemal, ¿achkë xkiʼän rchë ma xkʼis ta ri uxlanen pa kan? Chpan re tzijonem reʼ xtqaqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ.

3. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë José?

³ Rma José janina najowäx rma rutataʼ, ri ruchʼalal itzel wä xkinaʼ che rä. Y rma riʼ, taq kʼo wä 17 rujunaʼ, xkikʼayij äl pa samaj (Génesis 37:2-4, 23-28). Ryä jun 13 junaʼ xutäj poqän pa Egipto. Naʼäy chöj xmeʼ pa samaj, chrij riʼ xyaʼöx pacheʼ. Chqä näj xjeʼ wä che rä rutataʼ ri janina nrajoʼ. ¿Achkë xtoʼö José rchë ma kan ta xchʼujirsaj riʼ chqä chë ri bʼis ma xresaj ta ri uxlanen pa ran?

4. a) Tapeʼ José kʼo wä pacheʼ, ¿achoq chrij xuyaʼ wä ran? b) ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx pä José rma Jehová?

⁴ Tapeʼ najin wä nutäj poqän pacheʼ, José xutzʼët wä achkë rubʼanik najin ntoʼöx pä rma Jehová (Génesis 39:21; Salmo 105:17-19). Chqä ri achïkʼ xuʼän taq kʼa más kʼajol na, xukʼuqbʼaʼ wä rukʼuʼx chë Jehová kʼo rkʼë (Génesis 37:5-11). Y kantzij na wä chë ryä kʼïy mul xuʼij che rä Jehová achkë nunaʼ (Salmo 145:18). Y Jehová xukʼüt chwäch José chë kʼo rkʼë xa bʼa achkë na kʼa xkebʼanatäj (Hechos 7:9, 10; * tatzʼetaʼ ri nota).

5. ¿Achkë rubʼanik xtqrtoʼ ri uxlanen nuyaʼ Dios rchë xtqabʼeqʼiʼ jun qasamaj pa rutinamit Jehová?

⁵ Komä chqä, rkʼë jubʼaʼ kʼo nimaʼq taq kʼayewal yeqaqʼaxaj pa qakʼaslemal. Taq nbʼanatäj riʼ, röj chqä nqanaʼ chë ri uxlanen nuyaʼ Dios nuchajij ri qachʼobʼonïk (taskʼij ruwäch Filipenses 4:6, 7). Rma riʼ, taq nqanaʼ chë kʼo jun nbʼanö chë nqachʼujirsaj qiʼ, tqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová. We xtqaʼän riʼ, ri uxlanen ri nuyaʼ Dios xtqrtoʼ rchë xtqabʼeqʼiʼ ri samaj nqajoʼ nqaʼän pa rutinamit Jehová chqä rchë ma xtqkos ta. Tqatzʼetaʼ achkë kibʼanon jujun qachʼalal.

6, 7. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri kan nqaʼij che rä Jehová achkë qäs nyaʼö bʼis pa qan? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁶ Taq Ryan y Juliette xbʼix chkë chë ma yeʼok ta chik precursores especiales, janina xebʼison. Ryan nuʼij chë chaninäq xkiʼän jun chʼonïk rkʼë Dios. Ryä nuʼij: «Qataman wä röj chë ri xbʼanatäj qkʼë xtkʼatzin chë xtqakʼüt we qakʼuqbʼan qakʼuʼx rkʼë Dios o manä. Y rma chë ye kʼïy qachʼalal pa congregación ma ja näj ta keʼok Testigos, xqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová rchë xtqkowin ta xtqayaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch».

⁷ ¿Achkë rubʼanik xetoʼöx pä rma Jehová? Ryan nuʼij: «Taq xqakʼïs ri qachʼonïk, xqanaʼ uxlanen pa qan chqä ma xqachʼujirsaj ta chik qiʼ. Ri uxlanen ri nuyaʼ Dios kan xuchajij ri qan chqä qachʼobʼonïk. Xqʼax chqawäch chë, we xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, xtqkowin xtqtoʼon na pa rutinamit».

8-10. a) ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri loqʼoläj espíritu chkiwäch ri kʼayewal? b) Taq nqatäj qaqʼij rchë yeqatzʼët ri kʼayewal achiʼel wä yerutzʼët Jehová, ¿achkë rubʼanik nqrtoʼ pä ryä?

⁸ Ri loqʼoläj espíritu ma xa xuʼ ta kʼa nqrtoʼ rchë nqanaʼ uxlanen pa qan, chqä nqrtoʼ rchë yeqïl versículos ri yojkitoʼ rchë nqatzʼët achkë kʼo más ruqʼij pa qakʼaslemal (taskʼij ruwäch Juan 14:26, 27). Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj kikʼë Philip y ya Mary, jun kʼulaj qachʼalal ri jubʼaʼ ma 25 junaʼ xesamäj pa Betel. Xa chpan kajiʼ ikʼ, ri kiteʼ chë kaʼiʼ chqä jun ruchʼalal Philip xekäm. Chrij riʼ, kʼo chë xkichajij rutataʼ ya Mary, ri kʼo jun itzel yabʼil che rä.

⁹ Philip nuʼij: «Chi nwäch rïn achiʼel ta pa rubʼeyal najin yikochʼon, ye kʼa ma ke riʼ ta.  Jun qʼij, taq najin wä nskʼij ruwäch jun tzijonem ri kʼo chpan qawuj Ri Nyaʼon Rutzijol, xinskʼij ruwäch Colosenses 1:11. Chriʼ xintzʼët chë, tapeʼ najin wä yikochʼon, ma kan ta pa rubʼeyal najin nbʼän che rä. Ri versículo riʼ xirutoʼ rchë xqʼax chi nwäch chë nkʼatzin yikochʼon rkʼë kiʼkʼuxlal chqä ma nikʼo ta nkʼuʼx. Riʼ xunataj chwä chë ri kiʼkʼuxlal nanaʼ, ma rma ta ri najin naqʼaxaj, xa rma nayaʼ qʼij chë ri loqʼoläj espíritu nukʼwaj abʼey».

¹⁰ Rma Philip y ya Mary xkitäj kiqʼij rchë xkitzʼët ri kʼayewal achiʼel wä nutzʼët Jehová, ryä xuyaʼ kʼïy utzil pa kiwiʼ. Jun chkë ri utzil riʼ, ya riʼ chë taq kʼa riʼ bʼaʼ keʼel pä pa Betel, chë kaʼiʼ xekïl winäq ri nkajoʼ wä nkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Ri winäq riʼ kan chanin xkʼuqeʼ pä kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Taq ya Mary nnataj jontir ri xkiqʼaxaj pä, nuʼij: «Janina kiʼkʼuxlal xqanaʼ kimä ri winäq riʼ, y ya riʼ rubʼanik xukʼüt Jehová chë ütz xttel apü jontir chqawäch».

11, 12. a) ¿Achkë xuʼän José rchë chë Dios xuyaʼ utzil pa ruwiʼ? b) ¿Achkë utzil xuyaʼ Jehová pa ruwiʼ José rma rukochʼonik?

¹¹ Ri chaq kʼateʼ kʼo yejalatäj pa qakʼaslemal, rkʼë jubʼaʼ nkiʼän chqë chë nqaxiʼij qiʼ o ma nqïl ta chik achkë nqaʼän. Rkʼë jubʼaʼ José ke riʼ xnaʼ. Ye kʼa le Biblia nukʼüt chë ryä xuʼän ronojel ri kʼo wä pa ruqʼaʼ rchë chë Dios xuyaʼ utzil pa ruwiʼ. Rma riʼ, tapeʼ kʼo wä pacheʼ, ryä xtäj ruqʼij rchë pa rubʼeyal xuʼän ronojel ri xbʼix che rä rma ri achï paʼäl pa kiwiʼ jontir ri ye kʼo wä pacheʼ, achiʼel wä xuʼän taq xsamäj rkʼë Potifar (Génesis 39:21-23).

¹² Jun qʼij, xbʼix che rä José chë kerchajij kaʼiʼ achiʼaʼ ri xjeʼ wä nimaʼq taq samaj pa kiqʼaʼ pa ruqʼatbʼäl tzij faraón. Rma chë José ütz runaʼoj xuʼän kikʼë, jun qʼij, ri achiʼaʼ riʼ xkitzjoj wä che rä José ri nkinaʼ chqä ri xkichkʼaj (Génesis 40:5-8). José ma retaman ta wä chë ri xutzjoj kikʼë ri achiʼaʼ riʼ, xtuʼän chë xtjalatäj rukʼaslemal. Kaʼiʼ junaʼ chrij riʼ, xkesaj äl pacheʼ y kan yë kʼa ri qʼij riʼ faraón xuʼän chë José xbʼeʼok ri rukaʼn achï ri más ruqʼij pa Egipto (Génesis 41:1, 14-16, 39-41).

13. Xa bʼa achkë na kʼa najin nqaqʼaxaj pa qakʼaslemal, ¿achkë ütz nqaʼän rchë Jehová xtuyaʼ utzil pa qawiʼ?

¹³ Achiʼel José, rkʼë jubʼaʼ röj chqä nqqʼax chwäch jun kʼayewal ri ma kʼo ta pa qaqʼaʼ rchë nqajäl. Ye kʼa we ma nikʼo ta qakʼuʼx chqä nqatäj qaqʼij rchë nqaʼän ri achkë kʼo pa qaqʼaʼ, Jehová xtuyaʼ utzil pa qawiʼ (Salmo 37:5). Y, tapeʼ nqanaʼ chë achiʼel ta ma nqkowin ta nq-el chwäch jun kʼayewal, le Biblia nuʼij chë Jehová majun bʼey xtqryaʼ ta qa (2 Corintios 4:8). Y ke riʼ xtuʼän, más taq nqayaʼ qan chrij rusamaj Jehová.

14-16. ¿Achkë xuʼän Felipe taq kʼo xejalatäj pa rukʼaslemal?

¹⁴ Tqatzʼetaʼ ri xuʼän Felipe, jun rusamajel Dios ri xjeʼ ojer. Ryä xuyaʼ qa jun utziläj  tzʼetbʼäl chqawäch chrij ri nayaʼ awan chrij rusamaj Jehová taq kʼo yejalatäj pa qakʼaslemal. Felipe xyaʼöx wä jun rusamaj pa congregación ri kʼo wä Jerusalén (Hechos 6:1-6). Ye kʼa taq xkamsäx Esteban, xepë kʼayewal chkij jontir cristianos chriʼ Jerusalén * (tatzʼetaʼ ri nota). Ye kʼïy rutzeqelbʼëy Jesús xeʼanmäj äl, y Felipe xuʼän riʼ chqä. Ryä xbʼä Samaria rchë xbʼerutzjoj Ruchʼaʼäl Dios chriʼ. Chpan ri tinamït Samaria ma kan ta tzjon wä Ruchʼaʼäl Dios (Mateo 10:5; Hechos 8:1, 5).

¹⁵ Felipe ma xkʼayewaj ta xbʼä xa bʼa akuchï xtaq wä rma ri loqʼoläj espíritu. Rma riʼ, Jehová xuksaj rchë xbʼerutzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë ri winäq ri majun bʼey kikʼoxan ta chrij riʼ. Tapeʼ pa ruqʼij qa Felipe ri judíos yekitzelaj wä ri samaritanos, ryä xerajoʼ jontir kiwäch winäq. Riʼ xuʼän chë ri winäq jaʼäl xkinaʼ xejeʼ rkʼë chqä kan xkiyaʼ kixkïn che rä (Hechos 8:6-8).

¹⁶ Chrij riʼ, ri loqʼoläj espíritu xukʼwaj Felipe kʼa Asdod chqä Cesarea, kaʼiʼ tinamït ri akuchï ye kʼo ye kʼïy ma ye judíos ta (Hechos 8:39, 40). Taq kʼo wä jun 20 junaʼ ruyaʼon pä rutzjoxik le Biblia chriʼ Samaria, Felipe achiʼel ta xjalatäj chik jmul rukʼaslemal. Komä kʼo wä chik ru-familia chqä kan xuʼän rachoch ri akuchï xutzjoj wä ruchʼaʼäl Dios. Tapeʼ kʼïy xjalatäj pa rukʼaslemal, ryä kan ronojel mul xuyaʼ ran chrij rusamaj Jehová. Rma riʼ, Jehová kʼïy utzil xuyaʼ pa ruwiʼ ryä chqä ru-familia (Hechos 21:8, 9).

17, 18. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nqayaʼ qan chrij rusamaj Jehová taq kʼo yejalatäj pa qakʼaslemal?

¹⁷ Ye kʼïy qachʼalal ri kan kiksan kikʼaslemal rchë nkiʼän rusamaj Jehová, nkiʼij chë ri kiyaʼon kan chrij rutzjoxik le Biblia yerutoʼon pä rchë ma rubʼanon ta kaʼiʼ kikʼuʼx taq kʼo ye jalatajnäq pä pa kikʼaslemal. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj kikʼë Osborne y ya Polite, jun kʼulaj qachʼalal ri aj Sudáfrica. Taq xkiyaʼ qa Betel, kiyoʼen wä ryeʼ chë chanin xtkïl jun kachoch chqä jun kisamaj ri nuyaʼ qʼij chkë rchë yeʼok precursores. Ye kʼa, ¿achkë xbʼanatäj? Osborne nuʼij: «Ma chanin ta xqïl qasamaj achiʼel wä qayoʼen röj». Y ya Polite nuʼij: «Oxiʼ ikʼ ma xqïl ta qasamaj, y majun ta wä qarajil qakʼolon qa. Kan kʼayewal xuʼän chqawäch».

¹⁸ ¿Achkë xetoʼö Osborne y ya Polite chwäch ri kʼayewal xekïl? Osborne nuʼij: «Ri xqtoʼö ya riʼ xq-el chutzjoxik le Biblia kikʼë ri qachʼalal pa congregación. Xqayaʼ chwäch qan chë, pa rukʼexel nqachʼujirsaj qiʼ chqä  nqbʼison, xa xqatäj qaqʼij rchë xqatzjoj le Biblia. Riʼ xuyaʼ janina kiʼkʼuxlal chqë. Y rma ma xqayaʼ ta qa rukanuxik, xqïl na jun qasamaj».

19-21. a) ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtkʼis ta ri uxlanen pa qan? b) We ma xtqayaʼ ta qʼij chë ri kʼayewal xkechʼakon chqij, ¿achkë xtqrtoʼ wä riʼ?

¹⁹ Achiʼel xqatzʼët kikʼë ri tzʼetbʼäl ri xeqatzjoj yän qa, we xtqaʼän jontir ri achkë kʼo pa qaqʼaʼ chqä xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, ma xtkʼis ta ri uxlanen pa qan * (taskʼij ruwäch Miqueas 7:7 chpan ri nota). Rkʼë jubʼaʼ ri ye jalatajnäq pä pa qakʼaslemal xa yojkitoʼon pä rchë más kʼuqül qakʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Rma ri xqʼaxaj pä pa rukʼaslemal, ya Polite nuʼij reʼ: «Ri xinel pä pa Betel chqä xinok precursora xukʼüt chi nwäch achkë ntel chë tzij ri nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová tapeʼ yeʼawïl kʼayewal. Ri wachbʼilanïk rkʼë Jehová más xkowïr».

²⁰ Ya Mary, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 8, najin na nuchajij ri rutataʼ chqä kʼa precursora na. Ryä nuʼij: «Rkʼë ri nqʼaxan pä, xintamaj chë taq nnaʼ bʼis pa wan, nkʼatzin npabʼaʼ qa ri najin nbʼän, yichʼö rkʼë Jehová chqä yinuxlan. Nbʼij rïn chë ri naʼoj ri más ruqʼij ri rukʼutun pä chi nwäch, ya riʼ chë nkʼatzin nyaʼ qa ronojel pa ruqʼaʼ Jehová. Y riʼ janina xtkʼatzin chqë chqawäch apü».

²¹ Lloyd y Alexandra, ri xeqatzjoj qa chpan ri peraj 1, nkiʼij chë ri xejalatäj pa kikʼaslemal xukʼüt we kantzij kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx o manä. Ryeʼ xkitzʼët chë ri kʼayewal riʼ xa xerutoʼ. Komä ryeʼ kitaman chë ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx kuw rubʼanon chqä xkerutoʼ chkiwäch ri kʼayewal. Chqä nkinaʼ chë komä más ütz kinaʼoj chwäch rubʼanon qa.

22. ¿Achkë ütz nqayaʼ chwäch qan taq kʼo yejalatäj pa qakʼaslemal?

²² Chpan ri qʼij yoj kʼo komä, rkʼë jubʼaʼ chaq kʼateʼ kʼo xkejalatäj pa qakʼaslemal. Rkʼë jubʼaʼ njal qasamaj pa rutinamit Jehová, nqïl jun itzel yabʼil o nkʼatzin nqachajij jun qachʼalal. We nbʼanatäj riʼ, tjeʼ chwäch qan chë Jehová nqrajoʼ chqä pa ruqʼijul nuyaʼ pä qatoʼik (Hebreos 4:16; 1 Pedro 5:6, 7). Rma riʼ, tqabʼanaʼ ri achkë kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová. Qchʼö rkʼë ryä chqä tqayaʼ qʼij che rä rchë nqrchajij, ke riʼ más xtkowïr qachbʼilanïk rkʼë. We xtqaʼän riʼ, ri uxlanen nuyaʼ Dios xtuʼän chë ma xtkʼis ta ri uxlanen pa qan tapeʼ kʼo xkejalatäj pa qakʼaslemal.