1, 2. a) ¿Junan komä runaʼoj Jehová kikʼë ri winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ? Taqʼalajsaj. b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tzijonem reʼ?

YE KʼÏY winäq ri kʼo uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ kan nkinimirsaj kiʼ pa kiwiʼ ri nikʼaj chik chqä kʼïy mul nkiyaʼ tijöj poqonal pa kiwiʼ (Mateo 20:25; Eclesiastés 8:9). ¡Ye kʼa Jehová ma ke riʼ ta runaʼoj! Tapeʼ kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, ryä nqʼax chwäch ri nqanaʼ. Nukʼüt chë nqrajoʼ chqä nutzʼët achkë qäs yekʼatzin pa qakʼaslemal. Ryä retaman chë röj xa yoj poqlaj y rma riʼ majun bʼey nukʼutuj ta chqë ri retaman chë ma nqkowin ta nqaʼän (Salmo 103:13, 14).

² Chpan le Biblia yeqïl kʼïy tzʼetbʼäl ri nkikʼüt ri rubʼanik xuʼän Jehová kikʼë rusamajelaʼ. Tqatzʼetaʼ oxiʼ chkë riʼ. Naʼäy, taq xutoʼ Samuel rchë xuyaʼ jun rutzjol che rä Elí. Rukaʼn, taq ma chanin ta xpë ryowal che rä Moisés taq xuʼij chë ma nrajoʼ ta nukʼwaj bʼey chkiwäch ri israelitas. Y rox, taq xeresaj pä ri israelitas pa Egipto. Taq xtqchʼobʼon chkij ri tzʼetbʼäl riʼ, tqachʼobʼoʼ chqä achkë nukʼüt chrij Jehová chqä achkë naʼoj nqatamaj qa chrij.

3. a) ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë Samuel jun chaqʼaʼ? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl kʼo pä pa naʼäy che rä re tzijonem reʼ). b) ¿Achkë kʼutunïk ütz nqaʼän qa chqawäch?

³ Samuel xchäp rusamaj pa tabernáculo taq kʼa koʼöl na (1 Samuel 3:1). Jun chaqʼaʼ, taq Samuel kʼo wä jun 12 rujunaʼ, xkʼoxaj jun chʼaʼäl ri xuskʼij rubʼiʼ y ryä xuchʼöbʼ chë yë ri sumo sacerdote Elí. Rma riʼ, Samuel chaninäq xbʼä apü rkʼë Elí chqä xuʼij che rä: «Aweʼ yïn kʼo wä, rma xinaskʼij». Elí xuʼij che rä chë ma yë ta ryä xskʼin rchë. Ke riʼ chqä xbʼanatäj pa rukaʼn mul. Y taq Samuel xbʼä pa rox mul, Elí xqʼax chwäch chë yë Jehová najin nskʼin rchë. Rma riʼ xuʼij che rä achkë rubʼanik kʼo chë nchʼö rkʼë, y Samuel xuʼän achiʼel xbʼix che rä (1 Samuel 3:2-10). ¿Achkë rma Jehová ma xuʼij ta che rä Samuel pa naʼäy mul chë yë ryä ri najin nskʼin rchë? Le Biblia ma nuʼij ta. Ye kʼa ri xbʼanatäj chrij riʼ nukʼüt chqawäch chë Jehová xuchʼöbʼ rij ri nunaʼ Samuel. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ?

4, 5. a) ¿Achkë xuʼän Samuel taq Jehová xutäq rchë xbʼeruyaʼ jun rutzjol che rä Elí? b) ¿Achkë nukʼüt chrij Jehová ri xuʼän rkʼë Samuel?

⁴ Ri pixaʼ xuyaʼ Jehová chkë ri israelitas nuʼij chë ri akʼalaʼ kʼo chë nkiyaʼ kiqʼij ri kʼo chik kijunaʼ, más ri yë ukʼwayon bʼey pa tinamït (1 Samuel 3:11-18; Éxodo 22:28; Levítico 19:32). Rma riʼ, xa ta Samuel chaq ke riʼ ta xapon rkʼë Elí rchë xbʼeruʼij ta che rä ri xuʼij pä Jehová, ma ta xukʼüt chë nuyaʼ kiqʼij ri winäq ri kʼo chik kijunaʼ. Le Biblia nuʼij chë Samuel ruxiʼin wä riʼ rma kʼo chë nbʼeruʼij che rä Elí ri xkʼutmär chwäch. Ye kʼa Dios xukʼüt chwäch Elí chë yë ryä xchʼö rkʼë Samuel. Rma riʼ, Elí xuʼij che rä Samuel chë majun trewaj ta chwäch. Samuel xnmaj tzij y xuʼij jontir ri xuʼij pä Jehová che rä.

⁵ Elí ma kan ta xbʼison rma ri xuʼij Samuel che rä, rma jun rusamajel Dios xuʼij yän bʼaʼ che rä achkë xtbʼanatäj rkʼë ryä chqä ru-familia (1 Samuel 2:27-36). Re tzijonem reʼ nukʼüt chë Jehová janina runaʼoj chqä nuchʼöbʼ ri nkinaʼ rusamajelaʼ.

6. ¿Achkë nqatamaj chrij ri rubʼanik xtoʼöx Samuel rma Jehová?

⁶ Jun chik ri nqatamaj chrij ri xuʼän Jehová rkʼë Samuel ya riʼ chë ryä nqʼax chwäch ri kʼayewal nkïl ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ chqä nqʼax chwäch ri nkinaʼ. We rït yït jun chkë ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri kʼayewal nuʼän chkiwäch ma nkiʼän ta ri nkiʼän kichiʼil o nkitzjoj le Biblia chkë ri winäq ri kʼo chik kijunaʼ, tjeʼ chwäch awan chë Jehová nrajoʼ yarutoʼ. Rma riʼ taʼij che rä ri nanaʼ chqä ri najin naqʼaxaj pa akʼaslemal (Salmo 62:8). Kachʼobʼon chkij ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri yerutzjoj le Biblia, achiʼel Samuel. Chqä ütz yatzjon kikʼë ri qachʼalal pa congregación, ri junan ajunaʼ kikʼë o ri kʼo chik kijunaʼ, ri kiqʼaxan kʼayewal achiʼel najin naqʼaxaj rït. Ryeʼ rkʼë kiʼkʼuxlal xtkitzjoj chawä ri rubʼanik yerutoʼon pä Jehová chkiwäch ri kʼayewal.

7, 8. ¿Achkë rubʼanik xukʼüt Jehová chë xqʼax chwäch ri xnaʼ Moisés?

⁷ Taq Moisés 80 wä rujunaʼ, Jehová xuyaʼ jun nimaläj samaj che rä ri kʼayewal na wä xuʼän chwäch. Ryä kʼo wä chë yebʼeresaj pä ri israelitas chriʼ Egipto (Éxodo 3:10). Moisés 40 wä junaʼ oknäq pä yuqʼunel chriʼ Madián, rma riʼ kan xsach rukʼuʼx taq Jehová xuyaʼ ri samaj riʼ che rä. Rma riʼ xuʼij che rä Jehová: «¿Yïn achkë rïn rchë yinatäq äl rkʼë Faraón rchë yebʼenwesaj pä ri israelitas chlaʼ Egipto?». Dios xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqä xuʼij che rä: «Rïn xkijeʼ awkʼë» (Éxodo 3:11, 12). Jehová  chqä xuʼij che rä Moisés chë ri ukʼwäy taq bʼey rchë Israel xtkikʼoxaj ri xtuʼij chkë. Tapeʼ ke riʼ, Moisés xuʼij: «Ye kʼa, ¿we ma xtkinmaj ta ri xtinbʼij chkë o ma xtkiyaʼ ta kixkïn chwä?» (Éxodo 3:18; 4:1). Rkʼë ri tzij riʼ, Moisés achiʼel ta xuʼij che rä Jehová chë xa xsach rma xa yë ryä nutäq äl. Ye kʼa Jehová ma xpë ta ryowal che rä, xa xuyaʼ ruchqʼaʼ rchë xeruʼän milagros. Moisés ya riʼ ri naʼäy achï ri nutzjoj le Biblia ri xyaʼöx ruchqʼaʼ rchë xeruʼän milagros (Éxodo 4:2-9, 21).

⁸ Tapeʼ ke riʼ, Moisés xkanuj na más ri xeruʼij che rä Jehová rma ma nrajoʼ ta nukʼän ri samaj. Ryä xuʼij chë kʼayewal nuʼän chwäch ntzjon. Rma riʼ Jehová xuʼij che rä: «Rïn xkijeʼ awkʼë taq xkatzjon, y rïn xtinkʼüt chawäch ri achkë kʼo chë xtaʼij». ¿Achkë xnaʼ Moisés? Xqʼalajin chë ma xrajoʼ ta xbʼä rma xuʼij che rä Jehová chë ttaqaʼ äl jun chik winäq. Chrij riʼ, Jehová xpë ryowal. Ye kʼa rma xqʼax chwäch ri xnaʼ Moisés, xutäq äl Aarón rkʼë rchë nbʼetzjon pa rukʼexel (Éxodo 4:10-16).

9. ¿Achkë rubʼanik xutoʼ Moisés rma Jehová jaʼäl runaʼoj xuʼän rkʼë?

⁹ ¿Achkë nukʼüt chqawäch chrij Jehová ri xuʼän rkʼë Moisés? Dios, rma kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, xkowin ta xuksaj ruchqʼaʼ rchë xuxiʼij ta Moisés chqä rchë xnmaj ta rutzij. Ye kʼa, pa rukʼexel xuʼän riʼ, xa xuyaʼ ruxkïn che rä chqä rkʼë ajowabʼäl xtzjon rkʼë rchë xukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx. Ri xuʼän Jehová rkʼë Moisés xutoʼ rchë xkowin xukʼwaj bʼey chkiwäch ri israelitas chqä xutäj ruqʼij chë achiʼel xuʼän Jehová rkʼë ryä, ke riʼ chqä xuʼän kikʼë ri tinamït (Números 12:3).

10. ¿Achkë utzil xtukʼän pä we xtqatäj qaqʼij rchë xtqakʼän qanaʼoj chrij Jehová?

¹⁰ Kʼo chik jujun naʼoj nuyaʼ qa chqawäch ri xuʼän Jehová rkʼë Moisés. We yoj achijilonel, teʼej tataʼaj o ukʼwäy taq bʼey pa congregación, yaʼon jujun uchqʼaʼ pa qaqʼaʼ. Rma riʼ janina ruqʼij chë rkʼë ajowabʼäl yeqatoʼ ri qachʼalal chqä ma nikʼo ta qakʼuʼx kikʼë, achiʼel nuʼän Jehová (Colosenses 3:19-21; 1 Pedro 5:1-3). We  nqatäj qaqʼij rchë nqakʼän qanaʼoj chrij Jehová chqä Jesús, xtqaʼän chë ri nikʼaj chik ma xtkixiʼij ta kiʼ xketzjon qkʼë chqä xtqkowin xtqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx (Mateo 11:28, 29). Chqä xtkowin xtqayaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri qachʼalal (Hebreos 13:7).

11, 12. ¿Achkë xuʼän Jehová rchë chë ri israelitas ma xkixiʼij ta kiʼ xeʼel äl Egipto?

¹¹ Pa junaʼ 1513, taq majanä wä taläx Jesús, ri israelitas xeʼel äl Egipto. Rkʼë jubʼaʼ más ye 3 millones winäq xeʼel äl. Jalajöj wä kijunaʼ ri winäq xebʼä, ye kʼo wä akʼalaʼ, atiʼt mamaʼaj, chqä rkʼë jubʼaʼ yawaʼiʼ. Ye kʼa rchë chë jun winäq nkowin nukʼwaj bʼey chiwäch ye kʼïy winäq, nkʼatzin wä nqʼax chwäch ri nkinaʼ chqä yerajoʼ rchë nkowin yerutoʼ. Y ke riʼ wä xuʼän Jehová kikʼë ri israelitas. Ryä xuksaj Moisés rchë chë ri israelitas ma xkixiʼij ta kiʼ xeʼel äl Egipto y xkiyaʼ qa kachoch (Salmo 78:52, 53).

¹² ¿Achkë xuʼän Jehová rchë chë ri israelitas ma xkixiʼij ta kiʼ xeʼel äl Egipto? Naʼäy, pa molaj xernükʼ äl (Éxodo 13:18). Rma ke riʼ rubʼanik xeʼelesäx äl, xukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë Jehová ütz ütz xkerchajij. Rukaʼn, Jehová xuksaj jun sutzʼ pa qʼij y jun qʼaqʼ chaqʼaʼ rchë xukʼüt chkiwäch ri israelitas chë ryä kʼo kikʼë (Salmo 78:14). Rkʼë rubʼanik xerchajij, achiʼel ta xuʼij chkë: «Ma tixiʼij iwiʼ. Aweʼ yïn kʼo wä rïn rchë yixinchajij chqä nkʼwaj bʼey chiwäch». Y ri israelitas janina xkʼatzin chë xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová rma ri xtbʼanatäj chkiwäch apü.

13, 14. a) ¿Achkë xuʼän Jehová pa kiwiʼ ri israelitas pa mar Rojo? b) ¿Achkë rubʼanik xukʼüt ruchqʼaʼ Jehová chkiwäch ri egipcios?

¹³ Tqachʼobʼoʼ chë achiʼel ta yajün röj yoj kʼo chriʼ. Faraón chqä ru-soldados yojkijqotan, ye kʼa röj ma jun chik akuchï ta nqanmäj wä rma chqawäch apü kʼo ri mar Rojo. Y chaq kʼateʼ nqatzʼët chë Jehová nqrtoʼ pä. Ri sutzʼ nqʼax chqij rchë ma nuyaʼ ta qʼij chkë ri egipcios nkitzʼët kibʼey. Ryeʼ xekanaj pa qʼequʼn, ye kʼa ri qʼaqʼ nsaqirsaj qabʼey röj. Chrij riʼ, nqatzʼët chë Moisés nuyäk ruqʼaʼ chwäch ri mar, y jun mamaʼ kaqʼiqʼ nujäq ri mar rchë chë röj ütz nqqʼax äl chkojöl. Taq xbʼanatäj riʼ, röj, qa-familia chqä ri chkopiʼ yebʼenäq qkʼë, xqbʼiyïn apü chwäch ri bʼey chkojöl ri mar kikʼë ri nikʼaj chik israelitas. Ri bʼey ma chʼabʼäq ta rubʼanon, xa chöj chaqiʼj rchë ma kʼayewal ta nuʼän chqawäch nqqʼax apü. Hasta ri eqal yebʼiyïn yekowin yeʼapon jukʼan chik che rä ri mar (Éxodo 14:19-22).

¹⁴ Ye kʼa faraón, rma janina tïx chqä kan nunaʼ riʼ, xok apü pa mar rchë nqrtzeqelbʼej. Ya riʼ taq Moisés xuyäk chik jmul ruqʼaʼ y ri mar xtzolöj pa rukʼojlibʼäl. Ri yaʼ xpë kʼa chkij ri faraón chqä ru-soldados, ke riʼ majun xkʼaseʼ qa chkë (Éxodo 14:23, 26-30; 15:8-10).

15. ¿Achkë natamaj rït chrij Jehová taq yachʼobʼon chrij ri xuʼän kikʼë ri israelitas?

¹⁵ Ri xbʼanatäj kikʼë ri israelitas nukʼüt chqawäch chë Jehová jun Dios ri nqa chwäch pa ruchojmil nbʼan che rä jontir (1 Corintios 14:33). Nukʼüt chqawäch chqä chë ryä achiʼel jun utziläj yuqʼunel ri yeruchajij rukarneʼl. Ryä nqrköl chkiwäch ri qakʼulel. Ri nqatamaj riʼ nqrtoʼ rchë ma nqaxiʼij ta qiʼ chkiwäch ri kʼayewal ri petenäq chqawäch apü rma yoj kʼo chik chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij (Proverbios 1:33).

16. ¿Achkë nqrtoʼ wä taq nqchʼobʼon chrij ri rubʼanik xeruköl Jehová ri israelitas?

¹⁶ Achiʼel xuʼän kikʼë ri israelitas, komä chqä Jehová yeruchajij rusamajelaʼ. Yerutoʼ rchë nkʼuqeʼ más kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl  chqä yeruköl chkiwäch ri kikʼulel. Y taq xtpë ri nimaläj tijöj poqonal, ri xa naqaj chik kʼo pä, ryä chqä xkerchajij (Apocalipsis 7:9, 10). Rma riʼ, yoj qʼopojiʼ kʼojolaʼ o kʼo chik qajunaʼ, yoj ütz o yoj yawaʼiʼ, ma xtqaxiʼij ta qiʼ taq xtpë ri nimaläj tijöj poqonal * (tatzʼetaʼ ri nota). Pa rukʼexel riʼ, xa xtqanataj ri xuʼij qa Jesús: «Chöj kixpaʼeʼ y tiyakaʼ ijolon, rma ri ikolotajïk xa naqaj chik kʼo pä» (Lucas 21:28, TNM). Y taq ri Gog, jun molaj tinamït ri más kichqʼaʼ chwäch faraón, xtchäp chʼaʼoj qkʼë, qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë ma xtqaxiʼij ta qiʼ chqä (Ezequiel 38:2, 14-16). ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma qataman chë Jehová majun bʼey nujäl ta runaʼoj. Ryä xtqrköl rma nqʼax chwäch ri nqanaʼ chqä janina nqrajoʼ (Isaías 26:3, 20).

17. a) ¿Achkë ütz nqaʼän rchë kʼo nqatamaj qa chkij ri tzijonem ye kʼo chpan le Biblia ri nkitzjoj ri rubʼanik yeruchajij Dios ri rusamajelaʼ? ¿Achkë chë utzil xkeqïl we xtqaʼän riʼ? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tzijonem?

¹⁷ Chpan re tzijonem reʼ, xqatzʼët oxiʼ tzʼetbʼäl ri nkikʼüt chqawäch chë Jehová nqʼax chwäch ri nkinaʼ rusamajelaʼ. Chqä ri rubʼanik yeruchajij, nukʼwaj kibʼey chqä yeruköl. Ye kʼa chpan le Biblia kʼo na más tzʼetbʼäl ri ütz yeqanukʼuj. Qchʼobʼon chkij ri tzʼetbʼäl riʼ. Y taq xtqaʼän, tqatzʼetaʼ achkë naʼoj nkikʼüt qa chqawäch chrij runaʼoj Jehová. Riʼ xtuʼän chë ri naʼoj ye kʼo rkʼë ryä xkekanaj pa qajolon chqä pa qan. Ke riʼ ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chqä qajowabʼäl chrij Jehová más xkekowïr. Chpan ri jun chik tzijonem xtqatzʼët achkë rubʼanik xtqasmajij ri naʼoj xqatzʼët chpan re tzijonem reʼ kikʼë qa-familia, pa congregación o taq nqatzjoj le Biblia.