CHKË ri israelitas ri ye kʼo wä chwäch ri ulew ri xyaʼ qa Jehová chkë, jun junaʼ rchë samaj nchapatäj wä taq nkichʼïk ruwäch juyuʼ chqä yetkonäj qa. Ya riʼ nkiʼän wä ryeʼ chukojöl septiembre y octubre.

Ryeʼ nkiksaj wä ri tiempo ri nuʼän ri Ikʼ rchë nustij riʼ chrij le Ruwachʼulew, 29 o 30 qʼij, rchë nkitzʼët ajän nkʼis jun ikʼ chqä ajän nchapatäj chik jun; y nkiksaj wä ri Qʼij rchë nkitzʼët ajän nbʼekʼis jun junaʼ chqä ajän nchapatäj chik jun. Reʼ xuʼän chë ri qʼij kʼo chkipan ri 12 ikʼ ma xkibʼebʼanaʼ ta ri qʼij kʼo chpan jun junaʼ. Rma riʼ kʼo chë xtzʼet achkë rubʼanik xeqʼatsäx ri qʼij xerajoʼ na. Rchë xkiʼän riʼ, kʼo mul xkiyaʼ nkʼaj chik qʼij chpan jun ikʼ o xkiʼän chë jojun junaʼ xjeʼ 13 ikʼ chkipan, rkʼë jbʼaʼ taq majanä ttkïr ri kʼakʼakʼ junaʼ. Riʼ xuʼän chë jun junaʼ ronojel mul xchapatäj taq ri winäq yetkonäj qa o taq nkesaj ruwäch kitkoʼn.

Ye kʼa, pa ruqʼij qa Moisés, Jehová xuʼij chë ri naʼäy ikʼ rchë ri junaʼ chkiwäch ri israelitas, ntel chë tzij, ri loqʼoläj junaʼ, kʼo chë nchapatäj ri ikʼ abib (o nisán). Pa qaqʼij komä, ri ikʼ riʼ nbʼeqä chukojöl marzo y abril (Éx. 12:2; 13:4). Chpan ri ikʼ riʼ, ri israelitas kʼo wä jun nmaqʼij nkiʼän ri akuchï nkiyaʼ wä che rä Jehová ri naʼäy ruwäch ri cebada (Éx. 23:15, 16).

Ri historiador Emil Schürer nuʼij: «Ri rubʼanik xkitzʼët ri judíos ajän nkiyaʼ chik jun ikʼ chpan jun junaʼ ma kan ta kʼayewal: ri nmaqʼij rchë ri Pascua, ri kʼo chë nbʼan taq setesïk rubʼanon ri Ikʼ chpan ri ikʼ Nisán (14 de Nisán) kʼo chë ronojel mul nbʼeqä taq xqʼax yän ri qʼij ri junan horas kʼo chpan ri qʼij chqä ri aqʼaʼ […]. We taq ya nbʼekʼis ri junaʼ nkitzʼët chë ri Pascua nbʼeqä taq majanä tqʼax ri qʼij riʼ, nyaʼöx wä chik jun ikʼ chpan ri junaʼ taq majanä tbʼeqä Nisán» (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús 175 a. C. - 135 d. C., wuj pa kaxlän rchë J. Cosgaya y A. Piñero).

Röj, ri testigos de Jehová, nqaʼän ri xkiʼän ri judíos ojer rchë nqatzʼët ajän nbʼeqä ri qʼij taq nqanataj rukamik Jesús, ri nbʼeqä 14 de nisán chpan ri calendario hebreo, chukojöl marzo y abril. Ri qʼij ri nbʼeqä ri qʼij riʼ nbʼix yän apü chkë ri congregaciones ri ye kʼo chwäch jontir le Ruwachʼulew. *

Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik xkitamaj ri hebreos ajän nkʼis jun ikʼ chqä ntkïr chik jun? Komä, ma kʼayewal ta nuʼän chqawäch nqatamaj riʼ rma xa xuʼ nkʼatzin nqatzʼët jun calendario chwäch wuj o nqatzʼët chpan qa-dispositivo electrónico. Ye kʼa ojer más wä kʼayewal natamaj riʼ.

Pa ruqʼij qa Noé, jojun ikʼ kʼo wä 30 qʼij chkipan (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Kʼïy junaʼ chrij riʼ, taq xbʼan ri calendario hebreo, ma jontir ta ikʼ kʼo wä 30 qʼij chkipan. Jun ikʼ nchapatäj wä taq najin naläx ri Ikʼ, ntel chë tzij, 29 o 30 qʼij qʼaxnäq taq xaläx ri Ikʼ pa rukʼisbʼäl mul.

Kʼo jun qʼij, David y Jonatán xkiʼij reʼ taq xetzjon chrij jun kʼakʼakʼ ikʼ: «Chwaʼq naläx ri Ikʼ» (1 Sam. 20:5, 18). Achiʼel nqatzʼët, pa ruqʼij qa David, ya etaman wä chik ajän nchapatäj jun ikʼ. Ye kʼa, ¿achkë wä rubʼanik nkitzʼët ri israelitas ajän xtchapatäj jun chik ikʼ? Nqïl ruqʼalajsaxik ri kʼutunïk riʼ chpan ri Misná, jun wuj ri kʼo ki-costumbres chqä kipixaʼ ri judíos chpan. Re wuj reʼ nuʼij chë taq ri judíos xetzolin pä Babilonia, ri Sanedrín —ri tribunal supremo judío— nmaqʼaʼ yän nkimöl wä kiʼ ri qʼij 30 chkë 7 ikʼ che rä jun junaʼ rchë nkitzʼët ajän xtchapatäj jun chik ikʼ. ¿Achkë rubʼanik xkitzʼët ryeʼ ya riʼ?

Ryeʼ yekitäq wä jojun achiʼaʼ pa kiwiʼ jojun juyuʼ ri ye kʼo Jerusalén rchë nkitzʼët ri kaj chaqʼaʼ. Taq ri achiʼaʼ riʼ nkitzʼët wä chë ri Ikʼ najin naläx, kan chanin wä nkibʼeʼij che rä ri Sanedrín. Taq ri qʼatöy taq tzij riʼ nkitzʼët chë kantzij najin naläx ri Ikʼ, nkiyaʼ wä rutzjol chë xchapatäj jun chik ikʼ. Ye kʼa, ¿achkë wä nkiʼän  taq ma nkitzʼët ta ri Ikʼ rma ri sutzʼ? Taq nbʼanatäj riʼ, nkiʼij wä chë ri ikʼ ri kichapon äl 30 qʼij xtjeʼ chpan y chë chkaʼn qʼij xtchapatäj ri jun chik ikʼ.

Ri Misná nuʼij chë ri Sanedrín nuyaʼ wä rutzjol chë xchapatäj jun kʼakʼakʼ ikʼ rkʼë jun qʼaqʼ ri ntzej pa ruwiʼ ri juyuʼ Olivo, ri kʼo chunaqaj Jerusalén. Chqä xbʼan riʼ pa kiwiʼ nkʼaj chik juyuʼ ri ye kʼo Israel. Taq xqʼax ri tiempo, ma xeksäx ta chik ri qʼaqʼ. Pa rukʼexel riʼ, xekitäq achiʼaʼ rchë xkibʼeyaʼ ri rutzjol riʼ. Riʼ xuʼän chë jontir ri judíos, xa bʼa akuchï ye kʼo wä, xkitamaj ajän xchapatäj jun chik ikʼ chqä xekowin junan qʼij xekiʼän ri nmaqʼij.

Ri achbʼäl kʼo chpan re tzijonem reʼ nqrtoʼ rchë nqʼax más pa qajolon ajän xejeʼ ri ikʼ, ri nmaqʼij chqä ruqʼij jöbʼ o saqʼij chpan ri calendario hebreo.