1. Achiʼel nuʼij Efesios 6:10 kʼa 13, ¿achkë rubʼanik nukʼüt Jehová chqawäch chë janina nqrajoʼ?

JUN chkë ri rubʼanik nukʼüt Jehová chë janina nqrajoʼ ya riʼ nqrtoʼ chkiwäch ri qakʼulel. Ri qäs yebʼanö ri itzelal chqë yë Satanás chqä ri demonios. Jehová nuʼij chë tqachajij qiʼ y kan nuyaʼ pä qatoʼik rchë nqkowin nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch (taskʼij ruwäch Efesios 6:10-13 *). We nqakʼän ri toʼïk nuyaʼ Jehová chqë y rkʼë ronojel qan nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij, xtqkowin xtqapabʼaʼ qiʼ chwäch Satanás. Ke riʼ ma xtqaxiʼij ta qiʼ y xtqaʼij achiʼel xuʼij ri apóstol Pablo. Ryä xuʼij: «We Dios kʼo pa qawiʼ röj, ¿achkë xtkowin xtpabʼaʼ riʼ chqawäch?» (Rom. 8:31).

2. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

² Röj, ri kantzij taq cristianos, ma qayaʼon ta qan chrij Satanás nixta chkij ri demonios. Röj xa qayaʼon qan chrij ri nqatamaj ruwäch Jehová chqä nqayaʼ ruqʼij (Sal. 25:5). Xa yë nkʼatzin nqatamaj achkë yeruʼän Satanás, ke riʼ ma nkowin ta nqrqʼöl (2 Cor. 2:11). Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët jun chkë ri qäs nuksaj Satanás chqä ri demonios rchë yekiqʼöl ri winäq. Chqä xtqatzʼët achkë rubʼanik nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch.

3, 4. a) ¿Achkë riʼ ri itzinïk? b) ¿Jaruʼ rumajon che rä le Ruwachʼulew ri itzinïk?

³ Jun chkë ri qäs nkiksaj Satanás chqä ri demonios chë yekiqʼöl ri winäq ya riʼ ri itzinïk. Ri yebʼanö itzinïk nkiʼij chë kitaman o yekiʼän bʼanobʼäl ri ma kitaman ta o ma yekowin ta nkiʼän ri nkʼaj chik winäq. Jojun tzʼetbʼäl. Ye kʼo yebʼin chë yekowin nkitzʼët achkë nukʼulwachij jun winäq pa rukʼaslemal, y rchë riʼ nkiksaj ri adivinación o ri astrología. Ye kʼo chik jojun achiʼel ta kan yetzjon kikʼë ri kamnaqiʼ. Y jojun chik yeʼok ajqʼijaʼ o nkismajij ri magia, y rkʼë jbʼaʼ yekiʼij jojun tzij rchë yekiskʼij itzel taq espíritus rchë yekitzʼlaʼ ri winäq. *

⁴ Ri itzinïk kan rukran riʼ chwäch jontir Ruwachʼulew. Kʼo jun estudio xbʼan chpan ri 18 tinamït rchë Latinoamérica chqä Caribe, nuʼij chë jun chkë ri oxiʼ winäq nkinmaj wä chrij ri magia chqä ri itzinïk. Y jun chkë ri oxiʼ winäq xkiʼij chqä chë yakowin yatzjon kikʼë ri espíritus. Jun chik estudio ri xbʼan chpan ri 18 tinamït rchë África, más jbʼaʼ pa nkʼaj chkë ri winäq riʼ xkiʼij chë nkixiʼij kiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus chqä chë kʼo kichqʼaʼ. Xa bʼa akuchï na kʼa yoj kʼo wä, röj kʼo chë nqachajij qiʼ chwäch ri itzinïk, rma Satanás najin nutäj ruqʼij rchë yeruqʼöl jontir winäq (Rev. 12:9).

5. ¿Achkë rubʼanik nutzʼët Jehová ri itzinïk?

⁵ Jehová jun Dios ri ma ntzʼukü ta tzij (Sal. 31:5). Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik nutzʼët Jehová ri itzinïk? Ryä kan itzel nutzʼët ri bʼanobʼäl riʼ. Ryä xuʼij reʼ chkë ri israelitas: «Majun rma nilitäj chikojöl jun winäq ri nuporoj ri rukʼajol o rumiʼal pa qʼaqʼ, nixta ri nbʼanö adivinación, nixta nbʼanö magia, nixta jun winäq ri xa bʼa achkë na ri nutzʼët o yerkʼoxaj nuʼij chë kʼo ntel wä o yerkanuj ri ajqʼijaʼ, nixta jun ri nyaʼö itz, nixta jun ri nbʼä kikʼë ri yetzjon kikʼë ri demonios, nixta jun ri nuʼij achkë nbʼanatäj chqawäch apü, nixta jun ri ntzjon kikʼë ri kamnaqiʼ. Rma ri yebʼanö re bʼanobʼäl reʼ kan itzel yertzʼët Jehová, y kimä re bʼanobʼäl reʼ Jehová ri i-Dios kan chiwäch xkeresaj äl ri tinamït riʼ» (Deut. 18:10-12). Röj, ri cristianos, ma yoj kʼo ta chik chuxeʼ ri Pixaʼ ri xyaʼ Jehová chkë ri israelitas, ye kʼa ma rujalon ta runaʼoj chrij ri itzinïk, kan itzel yertzʼët ri yebʼanö riʼ.

6. a) ¿Achkë rubʼanik nuksaj Satanás ri itzinïk rchë yertzʼlaʼ ri winäq? b) Achiʼel nuʼij Eclesiastés 9:5, ¿achkë kibʼanon ri kamnaqiʼ?

⁶ Jehová nuʼij chë tqatzelaj ri itzinïk rma retaman chë ya riʼ nuksaj Satanás rchë yertzʼlaʼ ri winäq. Chqä nuksaj ri itzinïk rchë nutzʼük tzij chkiwäch ri winäq, achiʼel taq nuʼij chë ri kamnaqiʼ yebʼekʼaseʼ jukʼan chik (taskʼij ruwäch Eclesiastés 9:5 *). Chqä nuksaj ri itzinïk rchë yeruxiʼij ri winäq y ma yejelun ta rkʼë Dios. Ri qäs nrajoʼ Satanás ya riʼ chë ri winäq nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkij ri itzel taq espíritus y ma chrij ta Dios.

7. ¿Achkë nuʼij Jehová chqë?

⁷ Achiʼel wä qatzʼeton pä, Jehová nuʼij chqë achkë nkʼatzin nqatamaj rchë chë Satanás chqä ri demonios ma yojkiqʼöl ta. Tqatzʼetaʼ qa jojun naʼoj ri yojkitoʼ rchë nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch.

8. a) ¿Achkë qäs nqtoʼö rchë nqkowin nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus? b) ¿Achkë nuʼij Salmo 146:4 chkij ri kamnaqiʼ?

 ⁸ Tqaskʼij ruwäch le Biblia y qchʼobʼon chrij. Ri nqaʼän riʼ ya riʼ qäs nqtoʼö rchë nqkowin nqatzelaj ri tzʼukün taq tzij yekiʼän ri itzel taq espíritus. Ri Ruchʼaʼäl Dios achiʼel jun espada ri kan kʼo rey y nkowin chrij ri tzʼukün taq tzij ri yeruʼän Satanás (Efes. 6:17). Le Biblia chöj nuʼij chë ri kamnaqiʼ ma yekowin ta yetzjon kikʼë ri winäq (taskʼij ruwäch Salmo 146:4 *). Y nunataj chqë chë xa xuʼ Jehová nkowin nuʼij achkë qäs nbʼanatäj chqawäch apü (Is. 45:21; 46:10). We taqïl xtqaskʼij ruwäch le Biblia chqä xtqchʼobʼon chrij, xtqkowin xtqatzelaj ri tzʼukün taq tzij yekiʼän ri itzel taq espíritus.

9. ¿Achkë bʼanobʼäl kikʼwan kiʼ rkʼë ri itzinïk?

⁹ Majun achkë keqaʼän ri xa kikʼwan kiʼ rkʼë ri itzinïk. Röj, ri kantzij taq cristianos, ma xtqbʼä ta kikʼë ri ajqʼijaʼ nixta xtqakanuj jun chik rubʼanik rchë xtqtzjon kikʼë ri kamnaqiʼ. Achiʼel ri xqatzʼët chpan ri jun qa tjonïk, taq jun winäq nkäm, röj ma xkeqaʼän ta costumbres ri nkikʼüt chë ri jun kamnäq xtbʼekʼaseʼ jukʼan chik. Nixta xtqaksaj ri astrología o ri adivinación rchë nqajoʼ nqatamaj achkë xtqakʼulwachij apü pa qakʼaslemal (Is. 8:19). Röj ma nqajoʼ ta nqayüj apü qiʼ chkipan ri itzel taq bʼanobʼäl riʼ o xa bʼa achkë chik na jun ri junan jbʼaʼ kikʼë. Rma rkʼë jbʼaʼ ma xtqanaʼ ta chë kan rkʼë chik Satanás y kikʼë ri demonios nqtzjon wä.

10, 11. a) ¿Achkë xekiʼän jojun aj Éfeso ri pa naʼäy siglo taq xkitamaj ri kantzij? b) Achiʼel nuʼij 1 Corintios 10:21, ¿achkë rma nkʼatzin nqakʼän qanaʼoj chkij ri aj Éfeso, y achkë rubʼanik nqaʼän riʼ?

¹⁰ Tqakʼaqaʼ äl jontir ri xa rukʼwan riʼ rkʼë ri itzinïk. Ri pa naʼäy siglo, ye kʼo jojun aj Éfeso ri yebʼanö wä itzinïk. Ye kʼa taq xkitamaj ri kantzij, xkijäl kinaʼoj. Le Biblia nuʼij chë «ye kʼïy chkë ri yebʼanö wä itzinïk, xekimöl ri kiwuj chqä xekikʼät chkiwäch jontir winäq»  (Hech. 19:19). Achiʼel nqatzʼët, ri cristianos riʼ kan xkipabʼaʼ kiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus. Tapeʼ ri wuj xekiporoj kan nüm kajäl, ryeʼ ma xekispaj ta nixta xekikʼayij, xa xekiporoj. Ri más rejqalen chkiwäch ryeʼ ya riʼ ri nqä chwäch Jehová y ma yë ta kajäl ri wuj.

¹¹ ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij? We ye kʼo achkë jun qkʼë ri rukʼwan riʼ rkʼë ri itzinïk, achiʼel ri këq taq chachäl o këq taq chij ri nyaʼöx chë kiqʼaʼ ri akʼalaʼ, ri pqʼaʼ o cadena ri xa pa raqän jun kej ri rutzʼbʼalul o xa bʼa achkë chik na jun ri nkiksaj ri winäq rchë nkichajij kiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus, kan ütz chë chaninäq keqakʼaqaʼ äl (taskʼij ruwäch 1 Corintios 10:21 *).

12. ¿Achkë kʼutunïk ütz yeqaʼän qa chqawäch?

¹² Ütz ütz tqatzʼetaʼ achoq chrij najin nqkʼastan wä. Tqakʼtuj qa chqawäch reʼ: «¿Najin yenskʼij libros, revistas o xa bʼa achkë na ri ye kʼo pa Internet ri yetzjon chrij ri itzinïk? ¿Achkë nbʼij chkij ri bʼix yenkʼoxaj, ri videojuegos ye kʼo wkʼë, ri películas o programas ri yentzʼët? Ri kʼastanen yenbʼän, ¿kikʼwan komä kiʼ rkʼë ri itzinïk, achiʼel ri vampiros, kamnaqiʼ ri yebʼiʼaj (zombis) o xa bʼa achkë chik na jun ri xa ye junan bʼaʼ kikʼë? ¿Nukʼüt komä chqä chë ri magia, ri ajqʼijaʼ o ri itz achiʼel ta jun kʼastanen ri ma ye itzel ta?». Kantzij na wä chë ma jontir ta historias o cuentos kikʼwan kiʼ rkʼë ri itzinïk. Ri nqchʼobʼon chkij re kʼutunïk reʼ nqrtoʼ rchë nqayaʼ chwäch qan chë nqatzelaj ri nutzelaj Dios. Rma riʼ, tqatjaʼ qaqʼij rchë chë ri qa-conciencia chʼajchʼöj nuʼän chwäch Jehová (Hech. 24:16). *

13. ¿Achkë ri ma nqajoʼ ta nqaʼän?

 ¹³ Ma keqatzjoj ta historias chkij ri demonios. Chrij reʼ, ütz nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús (1 Ped. 2:21). Taq ryä kʼo wä chlaʼ chkaj, kʼïy wä xkʼoxaj chrij ri yekiʼän Satanás chqä ri demonios. Ye kʼa taq xpë chwäch le Ruwachʼulew, ma xbʼerutzjoj ta historias chrij Satanás nixta chkij ri demonios. Jesús xpë rchë xbʼerutzjoj chrij Jehová y ma chrij ta Satanás. Achiʼel wä Jesús, röj chqä ma nqatzjoj ta ri yekiʼän ri demonios, y kikʼë ri qatzij nqakʼüt chë kan rkʼë kiʼkʼuxlal nqatzjoj ri kantzij (Sal. 45:1).

14, 15. a) ¿Achkë rma majun rma nqaxiʼij qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus? b) ¿Achkë rma nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová najin nuchajij ri rutinamit komä?

¹⁴ Ma tqaxiʼij ta qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus. Chwäch ri Ruwachʼulew ri yoj kʼo komä, jontir kʼo yeqakʼulwachij. Chaq kʼateʼ yeqïl kʼayewal, rkʼë jbʼaʼ jun accidente, jun yabʼil o kamïk. Taq nbʼanatäj riʼ ma tqachʼöbʼ ta chë jontir ri kʼayewal yeqïl yë ri demonios yebʼanö rchë, rma le Biblia nuʼij chë kʼo mul chaq kʼateʼ yeqïl kʼayewal (Ecl. 9:11). Y Jehová rukʼutun chë más ruchqʼaʼ chkiwäch ri demonios. Jojun tzʼetbʼäl. Jehová ma xyaʼ ta qʼij che rä Satanás rchë xkamsaj Job (Job 2:6). Y pa ruqʼij qa Moisés, ryä xkʼüt chë más ruchqʼaʼ chkiwäch ri ajqʼijaʼ ri ye kʼo wä Egipto (Éx. 8:18; 9:11). Taq xeqʼax ri junaʼ, Jehová xyaʼ ruchqʼaʼ Jesús rchë xresaj pä Satanás chqä ri demonios chlaʼ chkaj. Y xa jbʼaʼ chik apü, xkertzʼapij chpan jun mamaʼ jül rchë ma xkekitzʼlaʼ ta chik ri winäq (Rev. 12:9; 20:2, 3).

¹⁵ Kʼo kʼïy rma ri nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová nuchajij ri rutinamit komä. Qchʼobʼon chrij reʼ: röj najin nqatzjoj Ruchʼaʼäl Dios chqä yeqatjoj ri winäq chwäch jontir Ruwachʼulew (Mat. 28:19, 20). Rkʼë riʼ najin nqakʼüt chë Satanás xa ajtzʼuküy tzij. Xa ta ryä nkowin, ruqʼaton ta chik ri samaj chrij rutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios, ye kʼa nqʼalajin chë ma nkowin ta. Rma riʼ majun rma nqaxiʼij qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus. Qataman chë Jehová najin yertzuʼ pä jontir ri najin nkitäj kiqʼij rchë nkiyaʼ ruqʼij ryä rkʼë ronojel kan, y nrajoʼ yertoʼ pä (2 Crón. 16:9). We röj ma xtqaqʼäj ta rutzij Jehová, ri demonios majun achkë xtkiʼän chqë.

16, 17. Tatzjoj jun experiencia ri nukʼüt chë janina ruqʼij ri ma naxiʼij ta awiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus.

¹⁶ Rchë nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus nkʼatzin chë ma nqaxiʼij ta qiʼ chkiwäch. Y más taq ri qachʼalal o qachiʼil, rma ma nqʼax ta chkiwäch ri nqanmaj röj, nkitäj kiqʼij chqij rchë nqjeʼ kikʼë taq nkiʼän jun costumbre ri ma nqä ta chwäch Dios. Ma tqamestaj chë Jehová nuyaʼ utzil pa kiwiʼ ri ma nkixiʼij ta kiʼ. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal aj Ghana ri rubʼiniʼan Erica. Ryä 21 wä rujunaʼ taq xchäp rutjonïk chrij le Biblia. Ye kʼa rma ri rutataʼ jun ajqʼij, jontir wä ruchʼalal kiyoʼen chë ryä xtjeʼ kikʼë pa jun costumbre rchë ri itzinïk. Chpan ri costumbre riʼ kʼo chë nkitäj ri tiʼäj ri yaʼon wä chkiwäch rutyox ri rutataʼ. Taq ya Erica ma xuʼän ta riʼ, jontir xkitzʼët chë ri xuʼän achiʼel ta xeruyöqʼ ri tyox. Nkiʼij wä chë xtyaʼöx kiyabʼil kimä ri tyox y jontir xkemoxïr.

¹⁷ Tapeʼ ri ruchʼalal xkitäj kiqʼij chrij rchë njeʼ kikʼë chpan ri costumbre riʼ, ya Erica ma xqä ta pa kiqʼaʼ. Y tapeʼ kʼo chë xyaʼ qa rachoch, ye kʼïy Testigos xkikʼül apü. Jehová xyaʼ jun ru-familia ri kan kikowirsan ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx, ya riʼ rubʼanik xyaʼ ri utzil pa ruwiʼ (Mar. 10:29, 30). Tapeʼ xjqotäx äl chrachoch chqä xporöx achkë che rä, ye kʼa ryä ma xqʼäj ta rutzij Jehová. Ya Erica xqasäx pa yaʼ y komä jun precursora regular. Y ma nuxiʼij ta riʼ chkiwäch ri demonios. Ryä nuʼij: «Ronojel qʼij nkʼutuj che rä Jehová chë kerutoʼ ri nu-famila rchë nkitamaj ruwäch ryä, ke riʼ nkinaʼ ri kiʼkʼuxlal ri nayaʼ ruqʼij Jehová, ri Dios ri janina nqrajoʼ».

18. ¿Achkë utzil xkeqïl we xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová?

¹⁸ Kantzij na wä chë ma jontir ta yeqïl nmaʼq taq kʼayewal ri nuʼän chë rkʼë jbʼaʼ nqayaʼ qa Jehová. Ye kʼa jontir kʼo chë nqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri itzel taq espíritus y nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová. We xtqaʼän riʼ, kʼïy utzil xkeqïl. Jojun tzʼetbʼäl. Xtqaköl qiʼ chkiwäch ri tzʼukün taq tzij yeruʼän Satanás, chqä ma xtqayaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Jehová xa rma nqaxiʼij qiʼ chkiwäch ri demonios. Y ri más rejqalen ya riʼ chë más xtkowïr ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová. Ri discípulo Santiago xuʼij: «Kuw tichapaʼ Dios, ye kʼa tipabʼaʼ iwiʼ chwäch ri Diablo, ke riʼ xtanmäj äl chiwäch. Kixjelun apü rkʼë Dios, y ryä xtjelun pä iwkʼë rïx» (Sant. 4:7, 8).