1, 2. a) ¿Achkë rubʼanik yeruqʼolon Satanás ri winäq? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

SATANÁS, ri tataʼaj chrij ri tzʼukün tzij, yeruqʼolon pä ri winäq kan xa xuʼ xtkïr pä ri kʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew (Juan 8:44). Chpan ri tzʼukün taq tzij yerbʼanon, kʼo ri naʼoj chë taq jun winäq nkäm nbʼekʼaseʼ jukʼan chik. Y chriʼ ye tzʼukutajnäq pä kʼïy costumbres chrij ri kamïk chqä nkiʼij chë ri kamnaqiʼ yekixiʼij ri winäq. Rma riʼ, taq ri qachʼalal pa congregación nkäm jun kichʼalal o jun ki-vecino, ye kʼïy kʼo chë kuw nkipabʼaʼ kiʼ rchë ma nkiqʼäj ta rutzij Jehová chkiwäch ri costumbres ri kʼo chrij ri kamïk (Jud. 3).

² We kʼo jun nutäj ruqʼij chqij rchë nqaʼän jun costumbre ri ma nqä ta chwäch Dios, ¿achkë nqtoʼö rchë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqatzjoj ri nuʼij le Biblia chrij ri kamïk? (Efes. 6:11). Y we kʼo ta jun qachʼalal pa congregación nchaqtiʼïx rchë yeruʼän ri costumbres chrij ri kamïk, ¿achkë rubʼanik nqakʼuqbʼaʼ rukʼuʼx? Re tjonïk reʼ xtukʼüt chqawäch ri toʼïk nuyaʼ Jehová chqë. Ye kʼa naʼäy tqatzʼetaʼ achkë nuʼij le Biblia chrij ri kamïk.

3. ¿Achkë kʼayewal xukʼän pä ri naʼäy tzʼukün tzij?

³ Dios ma nrajoʼ ta wä chë ri winäq yekäm, ryä nrajoʼ wä chë ri winäq xekʼaseʼ ta xbʼä qʼij xbʼä säq. Ye kʼa rchë xbʼanatäj ta riʼ, Adán y Eva kʼo chë xkinmaj ta rutzij Dios. Ryä xyaʼ re pixaʼ reʼ chkë: «Ye kʼa ri cheʼ rchë ri etamabʼäl chrij ri ütz chqä ri itzel, ma tatäj ruwäch. Rma ri qʼij ri xtatäj ruwäch, kantzij na wä chë xkakäm» (Gén. 2:16, 17). Ye kʼa Satanás xksaj jun kumätz rchë xuʼij che rä Eva chë ma xkekäm ta. Eva kan xnmaj ri tzʼukün tzij riʼ y xtäj ruwäch ri cheʼ. Ke riʼ chqä xuʼän Adán (Gén. 3:4, 6). Rma riʼ,  xok pä ri mak chqä ri kamïk chwäch le Ruwachʼulew (Rom. 5:12).

4, 5. ¿Achkë rubʼanik yeruqʼolon pä Satanás ri winäq?

⁴ Achiʼel wä xuʼij Dios kan ke riʼ xbʼanatäj, Adán y Eva xekäm. Ye kʼa Satanás ma xyaʼ ta qa rubʼanik ri tzʼukün tzij chrij ri kamïk. Taq xeqʼax ri junaʼ, xeruʼän chik nkʼaj tzʼukün taq tzij. Achiʼel chë taq jun winäq nkäm kʼo jun peraj che rä ruchʼakul nkʼaseʼ qa, rkʼë jbʼaʼ achiʼel jun espíritu. Kan ma yeʼajlatäl ta ri winäq yeruqʼolon pä Satanás kikʼë ri tzʼukün taq tzij (1 Tim. 4:1).

⁵ ¿Achkë rma Satanás nkowin yeruqʼöl ye kʼïy winäq rkʼë ri tzʼukün taq tzij? Rma retaman achkë nqanaʼ röj taq nqïl jun kamïk y ya riʼ nuksaj rchë nqrqʼöl. Rma ma xqbʼan ta rchë nqkäm, röj ma nqajoʼ ta nqkäm (Ecl. 3:11). Rma riʼ, kan qakʼulel nqatzʼët ri kamïk (1 Cor. 15:26).

6, 7. a) ¿Kowinäq pä komä Satanás rewan ri kantzij chrij ri kamïk? Taqʼalajsaj. b) ¿Achkë rma nkʼatzin nqatamaj ri nukʼüt le Biblia chrij ri kamïk?

⁶ Satanás rubʼanon pä jalajöj tzʼukün taq tzij rchë nrewaj ri kantzij chrij ri kamïk, tapeʼ ke riʼ, ma kowinäq ta. Y kantzij na wä chë komä más ye kʼïy winäq kitaman y nkitzjoj ri nukʼüt le Biblia chrij ri kamïk, chqä chë ri kamnaqiʼ xkekʼastäj na (Ecl. 9:5, 10; Hech. 24:15). Ronojel riʼ nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chqä nqrtoʼ rchë ntel ri xbʼin-ïl nqanaʼ chrij ri kamïk. Achiʼel ri ma nqaxiʼij ta qiʼ chë ri kamnaqiʼ nkiʼän jun itzelal chqë, nixta ryeʼ nbʼanatäj jun itzelal kikʼë. Qataman chë ryeʼ ye kamnäq y ma yekowin ta nkiʼän jun itzelal chkë ri ye kʼäs. Ri kamnaqiʼ achiʼel ta ye kamnäq chë waran (Juan 11:11-14). Y qataman chë ryeʼ ma nkinaʼ ta yeqʼax ri qʼij. Rma riʼ, taq xkekʼastäj pä, tapeʼ pa ciento chë junaʼ ye kamnäq äl, xtkinaʼ chë achiʼel ta xa xuʼ xkiyüp qa kiwäch.

⁷ Ri kantzij chrij ri kamïk ma kʼayewal ta nqʼax chqawäch, ye kʼa Satanás chöj rusqʼun chkiwäch ri winäq. Ri rubʼanon Satanás ma xa xuʼ ta yeruqʼöl ri winäq, chqä nuyöqʼ Jehová. Rchë más nqʼax chqawäch ri itzelal rubʼanon pä Satanás, tqatzʼetaʼ achkë kʼayewal ryaʼon ri tzʼukün taq tzij rubʼanon pä. Naʼäy, rutzʼilbʼisan rubʼiʼ Jehová. Rukaʼn, rubʼanon chë ri kʼaslemal ri xyaʼ Jesús pa kamïk achiʼel ta majun rejqalen. Rox, rubʼanon chë ri winäq más nkinaʼ tiʼowen chqä tijöj poqonal.

8. Achiʼel nuʼij Jeremías 19:5, ¿achkë rma ri tzʼukün taq tzij rubʼanon Satanás rutzʼilbʼisan rubʼiʼ Jehová?

⁸ Ri tzʼukün taq tzij rubʼanon pä Satanás chrij ri kamïk rutzilbʼisan rubʼiʼ Jehová. Chpan ri  tzʼukün tzij riʼ, kʼo ri naʼoj chë ri kamnaqiʼ yeyaʼöx pa qʼaqʼ. ¿Achkë rma nukʼän pä ruyoqʼbʼal Dios ri naʼoj riʼ? Rma achiʼel ta najin nkiʼij chë ri Dios, ri kan ajowabʼäl wä, xa junan runaʼoj rkʼë Satanás (1 Juan 4:8). ¿Achkë nqanaʼ röj rma ri nkiʼij chrij Dios? Y, ¿achkë nunaʼ ryä rma ri nkiʼij chrij? Ma tqamestaj chë ryä nutzelaj jontir ruwäch ri itzelal (taskʼij ruwäch Jeremías 19:5 *).

9. Ri tzʼukün taq tzij rubʼanon Satanás, ¿achkë rubʼanon che rä ri kʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk ri nutzjoj Juan 3:16 chqä 15:13?

⁹ Ri tzʼukün taq tzij rubʼanon pä Satanás chrij ri kamïk ruqasan ruqʼij ri kʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk (Mat. 20:28). Jun chik tzʼukün tzij ri rubʼanon pä Satanás ya riʼ chë ri winäq ma nkäm ta kan. Xa ta kantzij riʼ, ntel chë tzij chë ri winäq ma yekäm ta. Y we ke riʼ, Cristo ma ta xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk rchë nqïl ri kʼaslemal ma nkʼis ta. Tnatäj chqë chë ri kʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk xkʼüt ri nimaläj rajowabʼäl Jehová chkij ri winäq (taskʼij ruwäch Juan 3:16 *; 15:13 *). ¿Achkë komä nkinaʼ Jehová chqä ri Rukʼajol chë xa rma ri yeruʼän Satanás nqasäx ruqʼij ri kʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk?

10. ¿Achkë tzʼetbʼäl yekʼutü chë ri tzʼukün taq tzij rubʼanon pä Satanás xa más rukʼiytisan ri tijöj poqonal nkinaʼ ri winäq?

¹⁰ Ri tzʼukün taq tzij rubʼanon pä Satanás rukʼiytisan ri tiʼowen chqä ri tijöj poqonal nkinaʼ ri winäq. Jun tzʼetbʼäl. Taq ri teʼej tataʼaj nkäm jun kalkʼwal, rkʼë jbʼaʼ nbʼix chkë chë Dios xukʼwan äl rma najowatäj chik jun ángel chkaj. Ri tzij riʼ, pa rukʼexel nresaj ri tiʼowen nkinaʼ ri winäq, xa más ntiʼon kan rma. Jun chik, qchʼobʼon chrij ri tzʼukün tzij chë ri winäq yebʼä pa qʼaqʼ o pa infierno. Ri naʼoj riʼ uksan rchë nbʼix chë achiʼel ta pa rubʼeyal yeyaʼöx ri winäq pa tijöj poqonal, achiʼel wä xbʼan chkë ri ma xkinmaj ta ri nukʼüt ri iglesia. Jun wuj chrij ri Inquisición española nuʼij chë jojun chkë ri xeʼukʼwan bʼey chkiwäch ri xeporon ri winäq riʼ, rkʼë jbʼaʼ xkiʼän riʼ rma xkichʼöbʼ chë ri winäq nkinaʼ äl jbʼaʼ achkë nanaʼ yajeʼ pa qʼaqʼ nbʼä qʼij nbʼä säq. Ke riʼ, taq najin wä yeporöx, yekowin na nkitzolij kiʼ y nkiköl kiʼ chwäch ri infierno. Y ye kʼo winäq kan nkiʼän kiway ri kichʼalal ye kamnäq äl, nkiyaʼ kiqʼij y nkiʼij chkë chë kekichajij. Nkʼaj chik nkikanuj rubʼanik rchë ma nyaʼöx ta tijöj poqonal pa kiwiʼ kimä ri kamnaqiʼ. Ronojel reʼ nukʼüt chë ri tzʼukün taq tzij ye rubʼanon Satanás ma rukʼuqbʼan ta kikʼuʼx ri winäq, xa más yeruchʼujirsan chqä kixiʼin kiʼ chkiwäch ri kamnaqiʼ.

11. ¿Achkë rubʼanik yojkichaqtiʼij ri qachʼalal o ri qachiʼil?

¹¹ Ri ajowabʼäl nqanaʼ chrij Jehová chqä chrij Ruchʼaʼäl ya riʼ nbʼanö chqë chë nqanmaj rutzij. Y ri ajowabʼäl riʼ nuyaʼ chqä qachqʼaʼ rchë kuw nqpaʼeʼ chkiwäch ri qachʼalal o ri qachiʼil, tapeʼ ma rma ta itzel nkinaʼ chqë, yojkichaqtiʼij rchë yeqaʼän costumbres ri ma yelitäj ta chpan le Biblia. Y rma ma nqajoʼ ta yeqaʼän ri costumbres ri yebʼan chrij jun kamnäq, rkʼë jbʼaʼ xtkiʼij chë ma nqajoʼ ta ri qachʼalal xkäm o majun ta ruqʼij chqawäch. O rkʼë jbʼaʼ xtkiʼij chë xa qmä röj ri kamnäq xtyaʼ tijöj poqonal pa kiwiʼ ri ye kʼäs. ¿Achkë xtqaʼän rchë ma xtqaxiʼij ta qiʼ xtqatzjoj ri qäs nukʼüt le Biblia? Keqatzʼetaʼ qa jojun naʼoj ri nuyaʼ le Biblia y achkë rubʼanik yeqasmajij.

12. ¿Achkë costumbres chrij ri kamïk ri ma chpan ta le Biblia elesan pä?

¹² Tqayaʼ chwäch qan rchë ma yeqanmaj ta o ma yeqaʼän ta costumbres ri ma yelitäj ta chpan  le Biblia (2 Cor. 6:17). Chpan jun tinamït ri kʼo Caribe, ye kʼïy nkinmaj chë taq jun winäq nkäm, ri ru-espíritu nkanaj chkikojöl ri ye kʼäs rchë nuyaʼ tijöj poqonal pa kiwiʼ ri ma ütz ta kinaʼoj xkiʼän rkʼë. Kʼo jun wuj nuʼij chë ri ru-espíritu jun kamnäq nkowin nutzʼlaʼ jun koʼöl tinamït. Chkipan jojun tinamït ri ye kʼo África, kʼo wä ri costumbre chë nkiküch kiwäch ri espejos ri ye kʼo chrachoch ri kamnäq chqä nkiʼän chë ri ru-fotos xa chwäch ri xan yetzuʼun wä. ¿Achkë rma nkiʼän riʼ? Rma ye kʼo yebʼin chë ri kamnaqiʼ ma ütz ta nkitzuʼ ri kichbʼäl. Röj, ri rusamajelaʼ Dios, yeqatzelaj jontir costumbres o cuentos ri xa nuyaʼ más kichqʼaʼ ri tzʼukün taq tzij yeruʼän Satanás (1 Cor. 10:21, 22).

13. Achiʼel nuʼij Santiago 1:5, ¿achkë ütz nqaʼän we ma kan ta qataman we jun costumbre ma nqä ta chwäch Dios?

¹³ We kʼo jun costumbre ri ma kan ta qataman we nqä chwäch Dios o manä, rkʼë kʼuqbʼäl kʼuʼx tqakʼtuj qanaʼoj che rä (taskʼij ruwäch Santiago 1:5). Chrij riʼ, keqankʼuj ri qa-publicaciones. Y we nqanaʼ chë kan nkʼatzin, tqakʼtuj qatoʼik chkë ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación. Kantzij na wä chë ryeʼ ma xtkiʼij ta chqë achkë xtqaʼän, ye kʼa xtkikʼüt chqawäch ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, achiʼel wä ri yepetenäq chpan re tjonïk reʼ. Ri nqaʼän riʼ, más xtqatjoj ri qa-conciencia y xtqʼalajin chqawäch achkë ri ütz y ri ma ütz ta (Heb. 5:14).

14. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë ma yeqatzäq ta ri nkʼaj chik rkʼë ri qabʼanobʼal?

¹⁴ Jontir ri yeqaʼän, tqabʼanaʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Dios. Tqachajij qiʼ rchë ma yeqatzäq ta ri nkʼaj chik rkʼë ri yeqaʼän (1 Cor. 10:31, 32). Jun chik ri ütz nqachʼöbʼ we yeqaʼän jojun costumbres o manä, ya riʼ ri ki-conciencia ri nkʼaj chik, y más ri ki-conciencia ri qachʼalal pa congregación. Ma nqajoʼ ta kʼa yeqatzäq rkʼë ri yeqaʼän (Mar. 9:42). Y ma nqajoʼ ta chqä yeqatzäq ri ma ye Testigos ta. Ri ajowabʼäl xtbʼanö chqë chë ma xtqaqasaj ta kiqʼij taq xtqtzjon kikʼë, y riʼ nuyaʼ ruqʼij Dios. Ma xtqaʼän ta chʼaʼoj kikʼë ri winäq nixta xtqtzeʼen chkij o xkeqayöqʼ rma ri ki-costumbres. Ma tqamestaj chë ri ajowabʼäl kan kʼo ruchqʼaʼ. We xtqʼax chqawäch ri nkinaʼ chqä ma xtqaqasaj ta kiqʼij, ri winäq ri itzel nkinaʼ chqë rkʼë jbʼaʼ xtkijäl kinaʼoj qkʼë.

15, 16. a) ¿Achkë rma ütz nqatzjoj chkë ri nkʼaj chik ri nqanmaj? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl. b) ¿Achkë nukʼüt chqawäch ri tzij xeruʼij Pablo chpan Romanos 1:16?

¹⁵ Tqaʼij chkë ri qachʼalal chqä ri qa-vecinos chë röj yoj testigos de Jehová (Is. 43:10). We xtqaʼän yän riʼ, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta kʼayewal  xtuʼän chqawäch taq xtkatäj kiyowal chqij rma ma yeqaʼän ta jojun costumbres. Francisco, ri kʼo Mozambique, nuʼij: «Taq ri wixjayil y rïn xqatamaj ri kantzij, xqaʼij chkë ri qachʼalal chë ma xtqayaʼ ta chik kiqʼij ri kamnaqiʼ. Taq xkäm runimal ri wixjayil, ya riʼ taq xqʼalajin we kuw ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx o manä. Ri costumbre ri akuchï kʼo wä qachoch, ya riʼ chë taq jun winäq nkäm, ntunsäx äl. Y jun chkë ri ruchʼalal ri kamnäq kʼo chë nwär oxiʼ aqʼaʼ akuchï ntix wä ri yaʼ ri ntunsäx ri kamnäq chpan. Nkiʼän riʼ rma nkichʼöbʼ chë ri ru-espíritu ri kamnäq majun achkë xtuʼän chkë. Ri ru-familia ri wixjayil kiyoʼen wä chë yë ryä ri xtwär qa chriʼ».

¹⁶ ¿Achkë xkiʼän Francisco chqä ri rixjayil? Francisco nuʼij: «Rma nqajoʼ Jehová chqä nqajoʼ nqaʼän ri nqä chwäch ryä, ma xqajoʼ ta xqaʼän ri costumbre riʼ. Ri ru-familia ri wixjayil xpë kiyowal y xkiʼij chqë chë xqaqasaj ruqʼij ri kamnäq. Chqä xkiʼij chë ma xkeʼapon ta chik chqachʼbʼexik nixta ta xkojkitoʼ chik. Röj ya qabʼin wä chik chkë ri nqanmaj y rma riʼ majun achkë ta xqaʼij taq janina kiyowal chqë. Jojun chkë ri qachʼalal xojkitoʼ pä y xkiʼij chë röj ya qabʼin chik achkë ri ma yeqaʼän ta. Xqʼax ri tiempo, ri ru-familia ri wixjayil xqʼax kiyowal, y komä junan chik qawäch kikʼë. Y ye kʼo jojun chkë ri qachʼalal hasta yepetenäq chqachoch rchë nkikʼutuj jojun publicaciones chqë». Rma riʼ, majun bʼëy qkʼïx nixta tqaxiʼij qiʼ rchë nqatzjoj ri qäs nukʼüt le Biblia chrij ri kamïk (taskʼij ruwäch Romanos 1:16).

17. Taq jun qachʼalal nrïl jun kamïk, ¿achkë nqtoʼö rchë nq-ok jun utziläj achiʼil rkʼë?

¹⁷ Taq jun qachʼalal pa congregación nkäm jun ruchʼalal, röj kʼo chë nqakanuj rubʼanik rchë nq-ok jun utziläj achiʼil y nqakʼuqbʼaʼ rukʼuʼx (Prov. 17:17). ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ, y más taq ri qachʼalal riʼ najin nchaqtiʼïx rchë nuʼän jun chkë ri costumbres ri ma nilitäj ta chpan le Biblia? Tqatzʼetaʼ qa jojun chkë ri naʼoj ri nuyaʼ le Biblia.

18. a) ¿Achkë rma xoqʼ Jesús? b) ¿Achkë naʼoj nuyaʼ qa chqawäch ri xuʼän Jesús?

¹⁸ «Kixoqʼ kikʼë ri yeʼoqʼ» (Rom. 12:15). Rkʼë jbʼaʼ ma kan ta qataman achkë nqaʼij che rä jun winäq ri janina nbʼison rma xkäm jun ruchʼalal. Ye kʼa, ma tqamestaj chë kʼo mul ri nq-oqʼ más  ruqʼij chkiwäch ri yeqaʼij. Taq Lázaro xkäm, María, Marta y ri nkʼaj chik winäq, xeʼoqʼ chrij. Taq Jesús xapon, kajiʼ qʼij chik kamnäq Lázaro, y tapeʼ ryä retaman chë xtkʼasoj pä, xoqʼ chqä (Juan 11:17, 33-35). Taq Jesús xoqʼ, riʼ xkʼüt ri xnaʼ Jehová taq Lázaro xkäm. Chqä xkʼüt chë Jesús janina nrajoʼ ri ru-famila Lázaro, y riʼ janina wä xukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx María y Marta. Ke riʼ chqä nbʼanatäj taq ri qachʼalal nkinaʼ ri ajowabʼäl nqanaʼ chkij, ryeʼ xtkinaʼ chë ma kiyon ta ye kʼo y yeʼajowäx kimä ri kichiʼil.

19. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Eclesiastés 3:7 rchë nqakʼuqbʼaʼ rukʼuʼx jun qachʼalal?

¹⁹ Kʼo tiempo rchë nqtzjon y tiempo rchë nqtaneʼ (Ecl. 3:7). Jun chik rubʼanik rchë nqatoʼ jun qachʼalal ya riʼ nqayaʼ qaxkïn che rä. Tqayaʼ qʼij chë nuʼij jontir ri kʼo pa ran y ma itzel ta tqanaʼ we kʼo ri ma pa rubʼeyal ta yeruʼij chqë (Job 6:2, 3). Rkʼë jbʼaʼ ri qachʼalal riʼ kan kʼayewal rubʼanon chwäch rma najin nchaqtiʼïx kimä ri ruchʼalal ri ma ye Testigos ta. Rma riʼ, tqatjaʼ qaqʼij rchë nqakʼutuj che rä Dios chë tyaʼ ruchqʼaʼ chqä tqʼalajin chwäch achkë ri más ütz nuʼän y tqabʼanaʼ chʼonïk rkʼë (Sal. 65:2). We ütz nuʼän tqaskʼij le Biblia rkʼë o jun chkë ri tzijonem ye kʼo chkipan ri qa-publicaciones. Ye kʼa tqakanuj jun ri nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx ri qachʼalal, rkʼë jbʼaʼ jun chkë ri tzijonem ri «Rukʼaslemal jun winäq».

20. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tjonïk?

²⁰ Janina nqatyoxij chë qataman ri kantzij chrij ri kamïk chqä chë chqawäch apü xkekʼastäj na pä ri kamnaqiʼ (Juan 5:28, 29). Rma riʼ ma tqaxiʼij ta qiʼ tqatzjoj ri kantzij ri kʼo chpan le Biblia. Taq nqatzʼët chë ütz nuʼän, tqatzjoj chkë ri winäq. Chpan ri jun chik tjonïk xtqatzʼët chë Satanás kʼo chik jun ruksan rchë yeruqʼolon ri winäq: ri itzinïk. Chqä xtqatzʼët achkë rma nkʼatzin nqatzelaj jontir kiwäch bʼanobʼäl chqä kʼastanen ri kikʼwan kiʼ rkʼë ri itzinïk.