1. ¿Achkë kʼo chë nkiʼän ri cristianos rchë nkibʼeqʼiʼ ri kʼaslemal ri majun bʼëy nkʼis ta?

RONOJEL röj ri cristianos achiʼel ta najin nqakʼäq anin chpan jun atzʼanen, y ri xtqachʼäk ya riʼ ri kʼaslemal. Tapeʼ ojer chik qachapon pä o kʼa majanäj ta, ronojel kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë ma nqkos ta y ke riʼ xtqabʼeqʼiʼ ri kʼaslemal ri majun bʼëy nkʼis ta. Ri naʼoj xeruyaʼ ri apóstol Pablo chkë ri cristianos aj Filipos xkojkitoʼ rchë xtqabʼeqʼiʼ ri tzjun qa chqë. Jojun chkë ri cristianos ri ye kʼo wä chpan ri congregación riʼ, kan kʼïy wä chik junaʼ kiyaʼon pä ruqʼij Jehová taq Pablo xtzʼibʼaj äl jun carta chkë. Tapeʼ ütz wä najin yesamäj, Pablo xnataj chkë chë kʼo wä chë ma yekos ta. Ryä nrajoʼ wä chë nkikʼän kinaʼoj chrij, rma ryä chqä najin wä nutäj ruqʼij rchë nuyaʼ ruqʼij Dios (Filip. 3:14).

2. ¿Achkë rma kan janina xerutoʼ ri filipenses ri naʼoj xyaʼ Pablo chkë?

² Ri naʼoj xeruyaʼ Pablo kan janina wä xerutoʼ ri filipenses. Ri congregación riʼ kan xa xuʼ xtkïr pä xyaʼöx kʼayewal pa ruwiʼ. Ronojel riʼ xbʼanatäj chnaqaj ri junaʼ 50, taq Pablo chqä Silas xebʼä pa tinamït riʼ rma Dios xuʼij chkë chë kebʼä Macedonia (Hech. 16:9). Chriʼ xkïl jun ixöq ri rubʼiniʼan Lidia, ri janina xqä chwäch ri xkʼoxaj. Rma riʼ, Jehová xyaʼ qʼij che rä chë ri utziläj taq rutzjol xeʼapon pa ran (Hech. 16:14). Jbʼaʼ chrij riʼ, ryä chqä ronojel ri ye kʼo wä rkʼë pa rachoch xeqasäx pa yaʼ. Ye kʼa ri Diablo kan chaninäq xyaʼ pä kʼayewal pa kiwiʼ. Jojun achiʼaʼ rchë ri tinamït xekiyüt äl Pablo chqä Silas y xekikʼwaj äl chkiwäch ri qʼatöy taq tzij. Ri achiʼaʼ riʼ xkiqʼabʼaj tzij chkij Pablo chqä Silas  chë najin wä yekinäq ri winäq, rma riʼ xechʼay, xeyaʼöx pacheʼ chqä xbʼix chkë chë tkiyaʼ qa ri tinamït (Hech. 16:16-40). ¿Xkixiʼij komä kiʼ ryeʼ? Manä. ¿Y achkë xkiʼän ri cristianos rchë ri congregación? Ri naʼoj xkikʼüt kan janina ütz, rma ryeʼ xekiköchʼ chqä ri kʼayewal. Kantzij na wä chë kan xukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri utziläj tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa Pablo y Silas chkiwäch.

3. ¿Achkë retaman wä Pablo, chqä achkë kʼutunïk xkeqatzʼët qa?

³ Pablo ruyaʼon wä chwäch ran chë ma xtyaʼ ta qa rusamaj Jehová (2 Cor. 4:16). Ryä retaman wä chë rchë nkowin nuʼän riʼ, kʼo wä chë nuyaʼ ran chrij ri utzil ri kʼo apü chwäch. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xuʼän? ¿Achkë tzʼetbʼäl nkiyaʼ qa jojun qachʼalal chqawäch ri nkikʼüt chë nqkowin nqqʼax chkiwäch ri kʼayewal? ¿Y achkë rubʼanik ri nqchʼobʼon chrij ri utzil xtyaʼöx pa qawiʼ chqawäch apü xtqrtoʼ rchë ma xtqayaʼ ta qa ri qasamaj?

4. ¿Achkë xuʼän Pablo tapeʼ najin wä yeruqʼaxaj kʼayewal?

⁴ Tqatzʼetaʼ achkë wä najin nuqʼaxaj Pablo taq xtzʼibʼaj äl ri wuj chkë ri filipenses. Ryä kʼo wä pacheʼ chlaʼ Roma, rma riʼ, ma ütz ta wä ntel chutzjoxik ri ruchʼaʼäl Dios. Tapeʼ ke riʼ, xtzjon kikʼë ri xebʼechʼaʼen rchë chqä xerutzʼibʼaj wä cartas chkë ri congregaciones ri ye kʼo näj. Komä chqä, ye kʼïy qachʼalal ri ma yekowin ta yeʼel äl chkachoch, nkitzjoj le Biblia chkë ri winäq ri yebʼechʼaʼen kichë. Chqä nkitzʼibʼaj cartas chkë ri winäq ri ma yejeʼ ta más chkachoch.

5. Achiʼel nkikʼüt ri tzij ye kʼo chpan Filipenses 3:12 kʼa 14, ¿achkë xtoʼö Pablo rchë ma xyaʼ ta qa rusamaj Jehová?

⁵ Pablo ma chrij ta ri ütz o ri itzel ri xeruʼän ojer xyaʼ wä ran. Pa rukʼexel riʼ, ryä xuʼij chë kan xmestaj ronojel ri xeruyaʼ qa ojer rchë ke riʼ xtkowin xtbʼeruqʼiʼ ri spanïk tzjun wä che rä (taskʼij ruwäch Filipenses 3:12-14). ¿Achoq chrij ta komä xbʼä wä ran? Naʼäy, rkʼë jbʼaʼ chrij ri nimaläj taq samaj ri xbʼeruqʼiʼ pa judaísmo. Ye kʼa ryä xtzʼët ronojel riʼ achiʼel ta «jun tzbʼaj mes» (Filip. 3:3-8). Rukaʼn, rkʼë jbʼaʼ xbʼison ta rma ronojel ri kʼayewal xyaʼ pa kiwiʼ ri cristianos. Ye kʼa ryä ma xyaʼ ta qʼij chë ya riʼ ta xqʼatö rusamaj. Y rox, rkʼë jbʼaʼ xchʼöbʼ ta chë rubʼanon chik kʼïy chpan ri rusamaj Jehová y rma riʼ ütz ta nupabʼaʼ qa jbʼaʼ. Tapeʼ xyaʼöx pacheʼ, xchʼay, xkʼaq abʼäj chrij, kʼïy mul jbʼaʼ ma xkäm pa yaʼ chqä kʼo mul nixta ruway o rutzyaq xrïl, ryä kan kʼïy xuʼän chpan ri rusamaj Jehová (2 Cor. 11:23-27). Tapeʼ kan kʼïy xkowin xeruʼän chqä kan kʼïy kʼayewal xeruqʼaxaj, retaman wä chë kʼo wä chë nuyaʼ jontir ran chrij ri rusamaj. Y röj kʼo chë ke riʼ chqä nqaʼän.

6. ¿Achkë riʼ ri xeqayaʼ qa ojer ri rkʼë jbʼaʼ kʼo chë yeqamestaj?

⁶ ¿Achkë rubʼanik yeqamestaj ronojel ri xeqayaʼ qa ojer achiʼel wä xuʼän Pablo? Rkʼë jbʼaʼ jojun chqë röj kʼo chë nqatäj qaqʼij chwäch ri bʼis nqanaʼ kimä ri mak ri xeqaʼän ojer. We ke riʼ, ¿achkë rma ma nqajäm ta qawäch rchë nqanukʼuj ronojel chrij ri rukʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk? Taq nqatjoj qiʼ chrij ri spanïk riʼ, nqchʼobʼon chrij chqä nqchʼö rkʼë Jehová chrij riʼ, xtqrtoʼ chë ma kan ta xtqanaʼ chik ri nimaläj bʼis. O rkʼë jbʼaʼ kan chöj xtresaj äl ri bʼis nqanaʼ kimä ri mak ri kyun chik rma Jehová. Tqatzʼetaʼ chik jun naʼoj ri nqatamaj qa chrij Pablo. Ye kʼo qachʼalal ri kiyaʼon qa samaj ri kan ütz tojon chkë rchë nkiyaʼ más kan chrij ri rusamaj Jehová. We röj yoj jun chkë ri winäq riʼ, ma keqarayij ta ronojel ri xeqayaʼ qa (Núm. 11:4-6; Ecl. 7:10). Chkipan ri xeqayaʼ qa ojer, kʼo chqä ronojel ri samaj qabʼanon chpan rutinamit Jehová o ri kʼayewal ri qaqʼaxan pä. Kantzij na wä chë taq nnatäj chqë  achkë rubʼanik ruyaʼon utzil Jehová pa qawiʼ chqä yojrutoʼon pä, nuʼän chë más nqjelun apü rkʼë. Ye kʼa majun bʼëy nqajoʼ nqachʼöbʼ chë ma nkʼatzin ta chik nqaʼän más pa rusamaj Jehová rma xqaʼän yän kʼïy (1 Cor. 15:58).

7. Achiʼel nuʼij chpan 1 Corintios 9:24 kʼa 27, ¿achkë nkʼatzin rchë xtbʼeqilaʼ ri spanïk tzjun chqë? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁷ Pablo kan xqʼax wä chwäch re tzij reʼ ri xuʼij qa Jesús: «Titjaʼ iqʼij rkʼë ronojel iwchqʼaʼ» (Luc. 13:23, 24). Ri apóstol retaman wä chë, achiʼel Cristo, kʼo wä chë nutäj ruqʼij ronojel rukʼaslemal. Rma riʼ, xujnamaj ri rukʼaslemal jun cristiano rkʼë jun atzʼanen rchë kʼaqöj anin (taskʼij ruwäch 1 Corintios 9:24-27). Ri yekʼaqö anin chpan ri atzʼanen riʼ nkiyaʼ kan chrij ri akuchï nbʼekʼis wä ri bʼey chqä ma nbʼä ta kikʼuʼx chrij xa bʼa achkë na chik jun. Jun tzʼetbʼäl. Ri yekʼaqö anin chpan jun tinamït rkʼë jbʼaʼ xkeqʼax chkiwäch jojun kʼayij o achkë na chik jun. Ye kʼa majun ta jun chkë ryeʼ xtpaʼeʼ qa chwäch jun kʼayij rchë nutzʼët achkë kʼo chpan. Ryeʼ xa xuʼ xtkitzʼët ri kibʼey rma nkajoʼ yechʼakon. Achiʼel wä ri winäq riʼ, röj chqä ma nqajoʼ ta nbʼä qan chrij ri achkë majun kejqalen. We achiʼel xuʼän Pablo, röj chqä xtqayaʼ qan chrij ri spanïk qayoʼen apü chqä xtqatäj qaqʼij rchë ma xtqkanaj ta qa, xtbʼeqilaʼ ri spanïk.

8. ¿Achkë oxiʼ kʼayewal xkeqatzʼët qa?

⁸ Komä tqatzʼetaʼ oxiʼ ri yebʼanö chë kʼo mul ma rkʼë ta chik ronojel qan nqaʼän ri qasamaj: ri qayoʼen apü, ye kʼa ma yebʼanatäj ta yän; ri nkʼis qachqʼaʼ chqä ri kʼayewal ri janina ye yalöj chqij. Ri nqatzʼët achkë kibʼanon nkʼaj chik rusamajelaʼ Jehová xtkiyaʼ qa jojun naʼoj chqë (Filip. 3:17).

9. Taq ma nbʼanatäj ta yän ri qayoʼen, ¿achkë rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ?

⁹ Ri qayoʼen apü, ye kʼa ma yebʼanatäj ta yän. Jontir röj nqajoʼ chë yebʼanatäj yän ronojel ri rutzujun qa Dios. Taq Habacuc xuʼij che rä Jehová chë tresaj ronojel ri itzelal chriʼ Judá, Dios xuʼij che rä chë xa xuʼ tyoʼej apü chë nbʼanatäj riʼ (Hab. 2:3). Tapeʼ ke riʼ, ri kiʼkʼuxlal ri nqanaʼ rkʼë jbʼaʼ eqal eqal nkʼis qa taq nqatzʼët chë ri qayoʼen apü ma kan ta yebʼanatäj yän. Y rma riʼ, rkʼë jbʼaʼ xa xtqbʼison (Prov. 13:12).  Ya riʼ xbʼanatäj kikʼë nkʼaj qachʼalal ri xekʼaseʼ chnaqaj ri junaʼ 1914. Chkipan qa ri junaʼ riʼ, ye kʼïy qachʼalal kiyoʼen wä yeʼukʼwäx chkaj pa 1914. Ye kʼa taq ma xbʼanatäj ta riʼ, ¿achkë xkiʼän ye kʼïy utziläj taq rusamajelaʼ Dios?

10. ¿Achkë xkiʼän jun kʼlaj qachʼalal taq ma xbʼanatäj ta ri kiyoʼen apü?

¹⁰ Tqatzʼetaʼ achkë xkiʼän ye kaʼiʼ qachʼalal ri kibʼiniʼan Royal y Pearl Spatz. Ri qachʼalal Royal xqasäx pa yaʼ pa 1908, taq 20 wä rujunaʼ. Kan ruyaʼon wä chwäch ran chë xtbʼä chkaj pa 1914. Rma riʼ, pa 1911, xuʼij reʼ che rä ya Pearl taq xuʼij che rä chë tkʼleʼ rkʼë: «Ya ataman chik achkë xtbʼanatäj 1914. We nqkʼleʼ, kan nqkʼleʼ yän». ¿Xkiyaʼ qa komä Jehová ri qachʼalal riʼ xa rma ma xebʼä ta chkaj pa 1914? Manä, rma chkiwäch ryeʼ kʼo wä más ruqʼij ri nkiyaʼ ruqʼij Dios chwäch ri yebʼä chkaj. Ryeʼ kiyaʼon wä chwäch kan nkiyaʼ ruqʼij Jehová ronojel kikʼaslemal. Y kan ke riʼ wä xkiʼän. Kʼïy junaʼ xkitäj kiqʼij chpan rusamaj Jehová, y xkiʼän riʼ kʼa taq xekäm. Kantzij na wä chë jontir röj nqajoʼ nqatzʼët taq Jehová xtchʼajchʼojrisaj rubʼiʼ, taq xtkʼüt chë xa xuʼ pa ruqʼaʼ ryä kʼo wä nuqʼät tzij chqä taq xtuʼän ronojel ri rutzujun qa. Ütz nqayaʼ chwäch qan chë jontir riʼ xtbʼanatäj ri qʼij chaʼon chik rma Jehová. Ye kʼa komä ma tqayaʼ ta qʼij chë, xa rma ma yebʼanatäj ta yän ri ye qayoʼen apü, xtqbʼison o ma rkʼë ta chik ronojel qan xtqaʼän ri rusamaj Jehová.

11, 12. ¿Achkë rma nqaʼij chë nqkowin na nqayaʼ ruqʼij Jehová tapeʼ ri qachqʼaʼ ma junan ta chik achiʼel wä rubʼanon qa? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

¹¹ Taq nkʼis qachqʼaʼ. Jun ajkʼaqöy anin nkʼatzin kʼïy ruchqʼaʼ rchë njeʼ chpan jun atzʼanen. Ye kʼa röj, rchë nqakowirsaj ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová, ma kan ta nkʼatzin qachqʼaʼ. Riʼ nqʼalajin rma ye kʼïy ri ma junan ta chik kichqʼaʼ achiʼel wä rubʼanon qa, kiyaʼon chwäch kan rchë nkikowirsaj más ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx (2 Cor. 4:16). Tqatzʼetaʼ achkë utziläj tzʼetbʼäl nuyaʼ qa ri qachʼalal Arthur Secord * chqawäch. Jun qʼij, taq ya rukʼwan wä chik 55 junaʼ pa Betel chqä kʼo wä chik 88 rujunaʼ, jun qachʼalal ixöq ri najin wä nchajin rchë xuʼij che rä: «Qachʼalal Secord, rït kan kʼïy abʼanon pä pa rutinamit Jehová». Ye kʼa Arthur ma ruyaʼon ta wä ran chrij ri xuʼän ojer. Rma riʼ, xtzuʼ ri qachʼalal riʼ, xtzeʼen rkʼë chqä xuʼij che rä: «Jaʼ, kantzij ri naʼij. Ye kʼa ri más rejqalen ya riʼ ri nqkowin nqaʼän komä, ma yë ta ri qabʼanon qa ojer».

¹² We ojer chik qayaʼon pä ruqʼij Dios, ye kʼa komä, rma chaq nqyawäj chik, ma nqkowin ta chik nqaʼän más, ma qbʼison ta. Tqayaʼ chwäch qan chë Jehová janina nuloqʼoqʼej jontir ri xqaʼän ojer (Heb. 6:10). Chqä ma tqamestaj ta chë ma yë ta ri jaruʼ nqaʼän nkʼutü we nüm  qajowabʼäl chrij Jehová o manä. Pa rukʼexel riʼ, röj nqakʼüt chë janina nqajoʼ Jehová taq ma nqayaʼ ta qʼij chë ri bʼis nchʼakon chqij chqä taq nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ (Col. 3:23). Jehová retaman jaruʼ nqkowin nqaʼän chqä ma nukʼutuj ta más chqë ri ma nqkowin ta nqayaʼ (Mar. 12:43, 44).

13. ¿Achkë xbʼanatäj rkʼë Anatoly chqä ya Lidiya, y achkë rubʼanik nqrtoʼ ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa rchë nqatäj qaqʼij tapeʼ ye kʼo kʼayewal qlon?

¹³ Ri kʼayewal ri janina ye yalöj chqij. Ye kʼo qachʼalal kan pa junaʼ kikochʼon pä ri kʼayewal yaʼon pa kiwiʼ xa rma nkiyaʼ ruqʼij Dios. Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë Anatoly Melnik, * ri aj Moldavia. Ryä kʼa riʼ wä 12 rujunaʼ kʼo taq ri qʼatöy taq tzij xkiyüt äl ri rutataʼ, xkiyaʼ pacheʼ chqä xkikʼwaj äl kʼa Siberia, jun tinamït ri nkanaj wä jun 7.000 kilómetros che rä ri ru-familia. Jun junaʼ chrij riʼ, Anatoly, ri ruteʼ, ri ratiʼt chqä rumamaʼ xeʼukʼwäx chqä Siberia. Tapeʼ xekowin wä xebʼä pa taq moloj, ryeʼ kʼo wä chë xebʼiyïn 30 kilómetros chpan jun nimaläj tiw, rma ri nieve. Xqʼax ri tiempo, ri qachʼalal Anatoly xyaʼöx oxiʼ junaʼ pacheʼ. Ryä kʼo chë xyaʼ qa ri rixjayil, Lidiya, chqä ri rumiʼal ri kʼa riʼ wä jun rujunaʼ. Tapeʼ kan pa junaʼ kʼo chë xeruköchʼ ri kʼayewal, Anatoly chqä ri ru-familia ma xkiyaʼ ta qa Jehová. Komä, Anatoly kʼo chik 82 rujunaʼ chqä kʼo chpan ri comité rchë sucursal pa jun tinamït rchë Asia Central. Achiʼel Anatoly chqä Lidiya, tqabʼanaʼ ronojel ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä tqatjaʼ qaqʼij achiʼel wä qabʼanon pä kʼa komä (Gál. 6:9).

14. ¿Achkë wä kʼo chë nuʼän Pablo rchë nbʼerilaʼ ri spanïk tzjun wä che rä?

¹⁴ Pablo kan xyaʼ wä chwäch ran nuyaʼ ruqʼij Jehová ronojel rukʼaslemal, rchë ke riʼ, xtbʼerilaʼ ri spanïk tzjun wä che rä. Ryä ruyoʼen wä nbʼä chkaj, ye kʼa kʼo wä chë ma nkos ta chubʼanik ri rusamaj Jehová (Filip. 3:14). Y rchë xerutoʼ ri filipenses rchë ma xekos ta, ryä xksaj jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch.

15. ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ Pablo ri filipenses rchë ma xekos ta chubʼanik rusamaj Dios?

¹⁵ Ri apóstol xnataj chkë ri filipenses chë ryeʼ ya yë rchë wä chik chkaj (Filip. 3:20). ¿Achkë rma janina ruqʼij chë ma nkimestaj ta riʼ? Chkipan qa ri qʼij riʼ, janina wä ruqʼij nbʼix aj Roma che rä jun winäq. * Ye kʼa ri cristianos riʼ kan yechaʼon wä chik rchë yebʼä chkaj, ri  kan más na wä utzil xtkʼän pä pa kiwiʼ. Kantzij na wä chë ya riʼ kan más ruqʼij chwäch ri xbʼix chkë chë ryeʼ aj Roma. Rma riʼ, Pablo xuʼij chkë ri filipenses chë tkikʼwaj jun chöj kʼaslemal rchë ke riʼ xtkikʼüt chë ya yë rchë chik chkaj chqä rchë ma xtkiqasaj ta ruqʼij ri utziläj taq rutzjol chrij ri Cristo (Filip. 1:27). Komä, ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj kiyaʼon jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch, rma ryeʼ najin yesamäj rchë nkibʼeqʼiʼ ri kikʼaslemal chkaj.

16. Achiʼel nuʼij Filipenses 4:6 chqä 7, ¿achkë kʼo chë nqaʼän rchë xtqkowin xtbʼeqilaʼ ri spanïk tzjun qa chqë?

¹⁶ We qayoʼen nqbʼä chkaj o nqjeʼ qa chwäch le Ruwachʼulew chwäch jun kotzʼijaläj ulew, jontir kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë nqabʼeqʼiʼ ri spanïk tzjun qa chqë. Xa bʼa achkë na kʼa najin yeqaqʼaxaj, ma keqarayij ta ri xeqayaʼ qa ojer chqä ma tqayaʼ ta qʼij chë kʼo ta jun ri nqqʼatö rchë nkʼuqeʼ qakʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios (Filip. 3:16). Rkʼë jbʼaʼ ri qayoʼen apü achiʼel ta ma chanin ta yebʼanatäj o ri qachqʼaʼ ma junan ta chik achiʼel wä rubʼanon qa, o rkʼë jbʼaʼ kan pa junaʼ qakochʼon pä nimaläj taq kʼayewal. Xa bʼa achkë na kʼa najin nqaqʼaxaj, ma tqachʼujirsaj ta qiʼ, xa tqaʼij ronojel riʼ che rä Dios. Y ryä xtyaʼ jun nimaläj uxlanen chqë (taskʼij ruwäch Filipenses 4:6, 7 *).

17. ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tjonïk?

¹⁷ Achiʼel nuʼän jun ajkʼaqöy anin ri nuksaj ronojel ruchqʼaʼ rchë napon pa rukʼisbʼäl che rä ri bʼey, röj chqä tqatjaʼ qaqʼij rchë nbʼeqilaʼ ri kʼaslemal ri majun bʼëy nkʼis ta. Tqabʼanaʼ jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nkʼuqeʼ qakʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios chqä tqatjaʼ qaqʼij rchë nbʼeqilaʼ ronojel ri utzil rutzjun qa Jehová chqë. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë ma nqayaʼ ta qa Jehová chqä rchë ma nqqʼitäj ta? Chpan ri jun chik tjonïk xtqatamaj achkë kʼo ta chë nqayaʼ naʼäy pa qakʼaslemal chqä achkë riʼ ri kan «kʼo más kejqalen» (Filip. 1:9, 10).