1. ¿Achkë nimaläj utzil qlon röj?

CHQAWÄCH röj kan jun nimaläj utzil ri yoj kʼo chpan rutinamit Jehová. Röj kan rkʼë kiʼkʼuxlal nqayaʼ ruqʼij Jehová kikʼë ri qachʼalal pa congregación chqä kan majun chʼaʼoj chqawäch. Ye kʼa, ¿achkë qasamaj kʼo chqajujnal röj chpan ri congregación?

2. ¿Achkë tzʼetbʼäl xksaj ri apóstol Pablo chkipan kʼïy cartas ri xerutzʼibʼaj?

² Chkipan jalajöj cartas ri xerutzʼibʼaj ri apóstol Pablo rkʼë ri rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ryä xksaj jun tzʼetbʼäl ri kʼïy nukʼüt chqawäch chrij ri achkë qasamaj kʼo pa congregación. Ryä xuʼij chë ri congregación achiʼel ta jun chʼakulaj, y ri winäq ri ye kʼo chpan, ye achiʼel ta ri peraj rchë ri chʼakulaj riʼ (Rom. 12:4-8; 1 Cor. 12:12-27; Efes. 4:16).

3. ¿Achkë oxiʼ naʼoj xtqanukʼuj kij chpan re tjonïk reʼ?

³ Chpan re tjonïk reʼ xtqanukʼuj kij oxiʼ naʼoj ri kan kʼo kejqalen ri nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa Pablo. Naʼäy, xtqatzʼët chë chqajujnal röj kʼo jun qasamaj chpan rutinamit Jehová. * Rukaʼn, xtqatzʼët achkë ütz nqaʼän we kʼayewal nuʼän chqawäch nqatzʼët achkë qasamaj kʼo chpan ri congregación. Y rox, xtqatzʼët achkë rma kʼo chë nqayaʼ qan chrij ri samaj ruyaʼon qa Jehová pa qawiʼ.

4. ¿Achkë nkikʼüt qa chqawäch ri tzij ye kʼo chpan Romanos 12:4 chqä 5?

⁴ Ri naʼäy naʼoj nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa Pablo, ya riʼ chë chqajujnal röj kʼo jun qasamaj ri kan kʼo rejqalen chpan rutinamit Jehová. Pablo xchäp rubʼixik ri tzʼetbʼäl riʼ kikʼë re tzij reʼ: «Achiʼel chpan jun chʼakulaj kan kʼïy peraj kʼo, ma jontir ta ri peraj riʼ junan samaj nkiʼän, ke riʼ chqä röj, tapeʼ yoj kʼïy, nq-ok xa jun chʼakulaj ri rukʼwan riʼ rkʼë ri Cristo, ye kʼa chqajujnal röj yoj peraj rchë ri chʼakulaj riʼ ri junan nqakʼwaj qiʼ» (Rom. 12:4, 5). Ri xrajoʼ xuʼij Pablo kikʼë re tzij reʼ ya riʼ chë tapeʼ jalajöj qasamaj kʼo pa congregación, jontir kan kʼo qaqʼij.

5. ¿Achkë spanïk ruyaʼon pä Jehová che rä ri congregación?

⁵ Taq nqaquʼ kij ri qachʼalal ri kʼo jun kisamaj pa congregación, rkʼë jbʼaʼ chanin yepë pa qajolon ri qachʼalal ri yeʼukʼwayon bʼey pa congregación (1 Tes. 5:12; Heb. 13:17). Kantzij na wä chë Cristo, ri najin nuksäx rma Jehová, najin yeruyaʼ pä achiʼaʼ chqë ri achiʼel ta spanïk (Efes. 4:8). Chkikojöl ri achiʼaʼ riʼ ye kʼo ri qachʼalal ri ye kʼo chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey chqä ri yetoʼö kichë, ri qachʼalal ri ye kʼo chkipan ri Comités de Sucursal, ri ukʼwäy taq bʼey rchë circuito, ri ye tijonelaʼ chkipan ri jalajöj taq tijobʼäl ri nuyaʼ rutinamit Dios, ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación chqä ri toʼonelaʼ. Jontir ri qachʼalal riʼ yechaʼon rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios rchë nkichajij chqä nkikowirsaj ri congregación (1 Ped. 5:2, 3).

6. Achiʼel nuʼij chpan 1 Tesalonicenses 2:6 kʼa 8, ¿achkë nkitäj kiqʼij rchë nkiʼän ri qachʼalal achiʼaʼ ri yechaʼon rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios?

⁶ Ri qachʼalal achiʼaʼ yechaʼöx rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios rchë yekiʼän jalajöj samaj pa congregación. Tqaquʼ rij reʼ: ri qaqʼaʼ, ri qaqän chqä ri nkʼaj chik peraj rchë ri qachʼakul jalajöj samaj nkiʼän rchë qachʼakul ütz nsamäj. Achiʼel nbʼanatäj rkʼë riʼ, ri ukʼwäy taq bʼey yekiʼän jalajöj taq samaj ri nukʼäm pä utzil pa kiwiʼ jontir ri ye kʼo pa congregación. Ryeʼ kan nkitäj kiqʼij rchë nkikowirsaj ri congregación, y nkiʼän riʼ ma rma ta nkajoʼ nyaʼöx kiqʼij (taskʼij ruwäch 1 Tesalonicenses 2:6-8). Kan nqtyoxin che rä Jehová rma chpan ri qa-congregación ye kʼo qachʼalal ri kan kʼuqül kikʼuʼx chpan ruchʼaʼäl chqä ma nkikanuj ta rubʼanik rchë nkiʼän ri nqä chkiwäch ryeʼ, pa rukʼexel riʼ, ryeʼ xa nkikanuj rubʼanik rchë nkiʼän ri nkʼatzin chkë ri nkʼaj chik.

7. ¿Achkë utzil kilon ri precursores chqä ri misioneros?

⁷ Rkʼë jbʼaʼ pa qa-congregación ye kʼo misioneros, precursores especiales o precursores regulares. Kantzij na wä chë chwäch ronojel le Ruwachʼulew ye kʼo qachʼalal ri kiksan kikʼaslemal rchë nkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios chqä yekitoʼ ri winäq rchë yeʼok rusamajelaʼ. Ryeʼ kan yekitoʼon ye kʼïy winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy Jesús. Y tapeʼ kan konojel bʼaʼ chkë ri qachʼalal riʼ majun ta kibʼeyomal, Jehová ruyaʼon kʼïy utzil pa kikʼaslemal (Mar. 10:29, 30). Kan nqtyoxin che rä Jehová rma ye kʼo qachʼalal riʼ chpan ri qa-congregación.

8. ¿Achkë rma Jehová kan yeruloqʼoqʼej ri publicadores chkijujnal?

⁸ Ye kʼa, ma xa xuʼ ta ri qachʼalal ri yechaʼon rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios chqä ri kiksan kikʼaslemal chbʼanik rusamaj Jehová kʼo jun kisamaj chpan ri congregación. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Chwäch Jehová chqä chwäch ri congregación jontir ri publicadores kan kʼo kiqʼij (Rom. 10:15; 1 Cor. 3:6-9). Nqaʼij riʼ rma jun samaj ri kan kʼo kowan rejqalen chpan ri congregación ya riʼ yetjöx ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy Jesús (Mat. 28:19, 20; 1 Tim. 2:4). Y jontir ri publicadores ri ye kʼo chpan ri congregación, yeqasan pa yaʼ o manä, nkikʼüt chë  re samaj reʼ kan kʼo rejqalen chpan kikʼaslemal (Mat. 24:14).

9. ¿Achkë rma kowan yeqaloqʼoqʼej ri qachʼalal ixoqiʼ?

⁹ Komä qtzjon jbʼaʼ chkij ri qachʼalal ixoqiʼ. ¿Kʼo komä jun kisamaj ri kan kʼo rejqalen ruyaʼon Jehová chpan ri congregación? Jaʼ, kʼo. Ryä kan yeruloqʼoqʼej ri ixjayilonel, ri teʼej, ri malkaniʼ chqä ri ma ye kʼlan ta ri kan rkʼë ronojel kan nkiyaʼ ruqʼij. Chpan le Biblia kan yeqïl kʼïy utziläj taq tzʼetbʼäl chkij ixoqiʼ ri xkiʼän chë Dios kiʼ rukʼuʼx xuʼän kikʼë rma xkikʼüt chë kʼo kinaʼoj chqä kikʼuqbʼäl kʼuʼx. Ryeʼ chqä kan rkʼë kiʼkʼuxlal xkiyaʼ ruqʼij, kuw xkipabʼaʼ kiʼ chkiwäch ri kʼayewal, xespan chqä xekiʼän ütz taq bʼanobʼäl (Luc. 8:2, 3; Hech. 16:14, 15; Rom. 16:3, 6; Filip. 4:3; Heb. 11:11, 31, 35). Chkipan ri congregaciones ye kʼo qachʼalal ixoqiʼ ri nkikʼüt chqä ri utziläj taq naʼoj riʼ. Kan nqtyoxin che rä Jehová rma ye kʼo ri qachʼalal riʼ qkʼë.

10. ¿Achkë rma kan kowan yeqaloqʼoqʼej ri qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ?

¹⁰ Chqä kan nqanaʼ kiʼkʼuxlal rma chpan ri congregación ye kʼo ye kʼïy qachʼalal ri kʼo chik kijunaʼ. Jojun chkë ryeʼ kan kiksan pä kikʼaslemal rchë kiyaʼon ruqʼij Jehová. Jojun chik rkʼë jbʼaʼ kʼa xkitamaj qa ri kantzij. Xa bʼa jaruʼ na kʼa junaʼ kitaman pä ruwäch Jehová, rkʼë jbʼaʼ kilon yabʼil rma ya xerjïx. Riʼ nuʼän chë rkʼë jbʼaʼ ma kan ta jaruʼ chik yekowin nkiʼän chpan ri congregación chqä chrij ri rutzjoxik le Biblia. Tapeʼ ke riʼ, nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë nkitzjoj le Biblia y nkiksaj kichqʼaʼ rchë nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik chqä rchë yekitjoj. Y kan kʼïy nqatamaj qa chrij ri naʼoj kilon pä rma ri kijunaʼ. Kantzij na wä chë Jehová kan kowan yeruloqʼoqʼej ri qachʼalal riʼ, y röj chqä kan ke riʼ nqanaʼ chkij (Prov. 16:31).

11, 12. ¿Achkë rma nukʼuqbʼaʼ akʼuʼx rït ri nkiʼän ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ rchë ri a-congregación?

¹¹ Tqaquʼ chqä kij ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ. Ryeʼ kan kʼïy kʼayewal yekïl, rma yekʼïy qʼanäj chkikojöl winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Dios chqä xa runaʼoj ri Diablo kʼo kikʼë (1 Juan 5:19). Ye kʼa kan kowan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx yeqatzʼët nkiʼän comentar pa taq moloj, yeʼel chutzjoxik le Biblia chqä taq ma nkixiʼij ta kiʼ nkiʼij ri nkinmaj taq najowatäj nkiʼän riʼ. Qʼopojiʼ kʼojolaʼ, rïx kan nimaläj iqʼij chpan rutinamit Jehová (Sal. 8:2).

 ¹² Ye kʼa jojun qachʼalal, achiʼaʼ o ixoqiʼ, kan kʼayewal nuʼän chkiwäch nkinmaj chë kʼo kejqalen chpan ri congregación. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqatzʼët chë chqajujnal röj kʼo jun qasamaj chpan ri congregación? Tqatzʼetaʼ.

13, 14. ¿Achkë rma ye kʼo jojun nkiquʼ chë majun ta kejqalen chpan ri congregación?

¹³ Ri rukaʼn naʼoj ri nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl ri xksaj ri apóstol Pablo nuʼän chë nqaquʼ rij jun kʼayewal ri nkinaʼ ye kʼïy komä. Ye kʼïy, kʼayewal nuʼän chkiwäch nkinaʼ chë kʼo kejqalen chpan ri congregación. Pablo xuʼij reʼ: «Xa ta ri ajqanaj nuʼij ‹Rma ma yïn ta qʼabʼaj, ma yïn ta jun peraj rchë ri chʼakulaj›, ma rma ta riʼ ma ta ntok jun peraj rchë ri chʼakulaj. Y xa ta ri xkinaj nuʼij ‹Rma ma yïn ta runaqʼ wachaj, ma yïn ta jun peraj rchë ri chʼakulaj›, ma rma ta riʼ ma ta ntok jun peraj rchë ri chʼakulaj» (1 Cor. 12:15, 16). ¿Achkë nqatamaj qa chkij re tzij reʼ?

¹⁴ We xa nqajnamaj qiʼ kikʼë ri nkʼaj chik qachʼalal pa congregación, rkʼë jbʼaʼ xtqaquʼ chë majun ta qaqʼij chpan ri congregación. Ye kʼo jojun qachʼalal kan ye ütz taq tijonelaʼ, kan pa rubʼeyal nkiʼän che rä ronojel chqä kan ye utziläj ukʼwäy taq bʼey. Rma riʼ rkʼë jbʼaʼ nqaquʼ chë ma kan ta nqkowin yeqaʼän samaj achiʼel ryeʼ. We nqanaʼ riʼ, nqʼalajin chë nqaqasaj qiʼ chqä chë nqʼax chqawäch chë ma kan ta jontir nqkowin nqaʼän (Filip. 2:3). Ye kʼa ütz nqachajij qiʼ. ¿Achkë rma? Rma we xa chaq taqïl nqajnamaj qiʼ kikʼë ri qachʼalal ri kan yekowin nkiʼän jun samaj, rkʼë jbʼaʼ xa xtpë bʼis pa kan. Y achiʼel xkʼüt Pablo, rkʼë jbʼaʼ xtqaquʼ chë kan majun nqkʼatzin wä chpan ri congregación. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtqkowin xtqesaj ri naʼoj riʼ pa qajolon?

15. Rkʼë ri nuʼij chpan 1 Corintios 12:4 kʼa 11, ¿achkë kʼo chë nqʼax chqawäch we nqkowin nqaʼän jun samaj?

¹⁵ Tqaquʼ rij reʼ. Jehová xksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë xyaʼ spanïk chkë jojun cristianos ri xejeʼ pa naʼäy siglo, ye kʼa ma jontir ta junan ri spanïk xyaʼöx chkë (taskʼij ruwäch 1 Corintios 12:4-11). Tapeʼ Jehová xuʼän chë ri qachʼalal riʼ jalajöj ruwäch samaj xkiʼän, jontir  ryeʼ kan xjeʼ kiqʼij chwäch. Tapeʼ komä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios ma nuyaʼ ta pä chik spanïk chqë achiʼel ri chaq kʼateʼ nqkowin nqaʼän qʼanäj jun samaj, ri rubʼanik nqrtzʼët Jehová ma jalatajnäq ta. Ryä kan chqajujnal nqrloqʼoqʼej tapeʼ jalajöj samaj nqkowin nqaʼän.

16. ¿Achkë naʼoj xyaʼ qa ri apóstol Pablo ri kʼo chë nqasmajij?

¹⁶ Pa rukʼexel nqajnamaj qiʼ kikʼë ri nkʼaj chik qachʼalal, xa tqakʼamaʼ re naʼoj reʼ ri xuʼij ri apóstol Pablo: «Chijujnal rïx titzʼetaʼ qa ri ibʼanobʼal, ke riʼ kʼo rma xtinaʼ kiʼkʼuxlal rma ri ibʼanon pä, y ma tijnamaj ta iwiʼ rkʼë jun chik winäq» (Gál. 6:4).

17. ¿Achkë utzil xtqïl we xtqasmajij ri naʼoj xyaʼ qa Pablo?

¹⁷ We nqasmajij ri naʼoj xyaʼ qa Pablo chqä nqatzʼët achkë samaj nqkowin nqaʼän, rkʼë jbʼaʼ xtqatzʼët chë röj kʼo samaj nqkowin nqaʼän ri ma yekowin ta nkiʼän ri nkʼaj chik. Tqayaʼ jojun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ jun ukʼwäy bʼey kʼayewal nuʼän chwäch yeruyaʼ tzijonem pa congregación, ye kʼa kan ütz nuʼän che rä ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia. O rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chwäch yeruʼän jojun samaj, ye kʼa tamatäl ruwäch rma kan yerajoʼ ri qachʼalal, y rma riʼ nkanüx rchë nkʼutüx naʼoj chrij le Biblia che rä. O rkʼë jbʼaʼ ri qachʼalal riʼ tamatäl ruwäch chë kan janina nspan (Heb. 13:2, 16). Taq xtqatzʼët achkë samaj nqkowin nqaʼän, xtqatzʼët chë kʼo rma nqanaʼ kiʼkʼuxlal rma kʼo akuchï xtqtoʼon wä chpan ri congregación. Riʼ chqä xtqrtoʼ rchë ma itzel ta xtqanaʼ chkë ri qachʼalal rma rkʼë jbʼaʼ yekowin nkiʼän nkʼaj chik samaj ri kʼayewal nuʼän chqawäch röj nqaʼän.

18. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtq-ok utziläj taq tijonelaʼ?

¹⁸ Xa bʼa achkë na kʼa qasamaj kʼo pa congregación, jontir röj kʼo ta chë nqayaʼ chqawäch chë más ütz nqaʼän che rä rubʼanik nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë nq-ok utziläj taq tijonelaʼ. Rchë nbʼanatäj riʼ, Jehová nuksaj rutinamit rchë nuyaʼ pä qatoʼik. Keqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl. Pa qamoloj ri yebʼan chkojöl qʼij, nkʼut chqawäch achkë rubʼanik más ütz nqaʼän che rä ri rutzjoxik le Biblia. ¿Najin komä nqatäj qaqʼij rchë nqasmajij ri naʼoj najin yeyaʼöx pä chqë?

19. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqkowin nqbʼä chpan ri Escuela para Evangelizadores del Reino?

¹⁹ Jun chik utziläj qatoʼik yaʼon, ya riʼ ri Escuela para Evangelizadores del Reino. Chpan ri tijobʼäl riʼ ütz yebʼä qachʼalal achiʼaʼ chqä ixoqiʼ ri kiksan pä kikʼaslemal chbʼanik rusamaj Jehová chqä ri kʼo 23 kʼa 65 kijunaʼ. Rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ röj chë kan ma xtqkowin ta xtqbʼä chpan ri tijobʼäl riʼ. Ye kʼa, pa rukʼexel nqaquʼ achkë rma ma nqkowin ta nqbʼä, xa tqaquʼ rij achkë rma nqarayij nqbʼä. Chrij riʼ, tqatzʼibʼaj achkë nkʼatzin nqaʼän rchë nqbʼä chpan ri tijobʼäl riʼ. We xtqatäj qaqʼij chsamajxik ri xqatzʼibʼaj, Jehová xtqrtoʼ pä rchë xtqaʼän ri xqaquʼ wä röj chë majun bʼëy xtkowin ta xtqaʼän.

20. ¿Achkë naʼoj nqatamaj qa chpan Romanos 12:6 kʼa 8?

²⁰ Ri rox naʼoj nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xksaj Pablo, nqïl chpan Romanos 12:6 kʼa 8 (taskʼij ruwäch). Chpan re texto reʼ, Pablo xuʼij chik jmul chë jontir ri yoj kʼo pa congregación jalajöj samaj nqkowin nqaʼän. Ye kʼa komä kan xyaʼ rejqalen ri naʼoj ri nuʼij chë tqakowirsaj ri congregación rkʼë ri samaj ri nqkowin yeqaʼän.

21, 22. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë Robert chqä Felice?

²¹ Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë jun ukʼwäy bʼey ri xtqaʼij Robert che rä. Ryä taqon wä rchë yerutoʼ ri qachʼalal chpan jun chik tinamït. Ye kʼa xskʼïx rchë xbʼesamäj pa Betel rchë ri rutinamit. Tapeʼ xbʼix che rä chë xjal rusamaj ma rma ta chë kʼo jun ma ütz ta xuʼän, ryä xuʼij: «Kan kʼïy ikʼ xibʼison rma xinnaʼ rïn chë ma ütz ta  xinbʼän che rä ri nsamaj xyaʼöx chpan ri jun qa tinamït. Kʼo mul kan kʼo ta xinwajoʼ rïn xinyaʼ qa Betel». ¿Achkë xtoʼö ri qachʼalal riʼ rchë xnaʼ chik jmul kiʼkʼuxlal? Jun ukʼwäy bʼey xnataj che rä chë ri nukʼüt Jehová chqawäch chpan nkʼaj chik samaj nqrtoʼ rchë más ütz xtqaʼän che rä ri samaj yaʼon chqë komä. Robert xqʼax chwäch chë kʼo wä chë ma nuquʼ ta chik rij ri xuʼän ojer y nuyaʼ ran chrij ri samaj yaʼon che rä komä.

²² Ke riʼ jbʼaʼ chqä xbʼanatäj rkʼë ri qachʼalal Felice Epíscopo. Ri rixjayil y ryä xkiʼän graduar kiʼ chpan ri Tijobʼäl rchë Galaad pa junaʼ 1956, chqä xetaq Bolivia rchë xekibʼetzʼetaʼ ri congregaciones. Pa junaʼ 1964 xjeʼ jun kalkʼwal. Felice nuʼij: «Kan kʼayewal xuʼän chqawäch xqayaʼ qa ri samaj yaʼon chqë chpan rutinamit Jehová. Kan yikʼïx nbʼij, ye kʼa jun junaʼ xibʼison rma kʼo chë xinyaʼ qa ri samaj riʼ. Jehová xirutoʼ rchë ma xinquʼ ta chik rij ri xinyaʼ qa. Chqä xinyaʼ wan chrij ri rubʼanik yinok jun utziläj tataʼaj». ¿Kʼo jmul qanaʼon röj ri xkinaʼ Robert o Felice? ¿Nqbʼison rma ma najin ta chik nqaʼän ri samaj yaʼon wä chqë ojer? We ke riʼ, xtqanaʼ más kiʼkʼuxlal we xtqayaʼ qan chrij ri nqkowin nqaʼän komä rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä rchë yeqatoʼ ri qachʼalal. Ma tqayaʼ ta qa rubʼanik ri najin nqaʼän chqä keqatoʼ ri nkʼaj chik rkʼë ri nqkowin nqaʼän. We xtqaʼän riʼ, xtqanaʼ kiʼkʼuxlal rma xtqtoʼon rchë nkowïr ri congregación.

23. a) ¿Achoq chrij ütz nqajäm wä qawäch? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan ri jun chik tjonïk?

²³ Chwäch Jehová, chkijujnal ri rusamajelaʼ kʼo kiqʼij. Ryä nrajoʼ chë röj nqanaʼ chë yoj kʼo chpan ru-familia. We nqajäm qawäch rchë nqchʼobʼon chrij ri rubʼanik nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal chqä nqatäj qaqʼij rchë nqasmajij riʼ, xtqkowin xtqatzʼët chë kan kʼo qejqalen chpan ri congregación. Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik yeqatzʼët ri nkʼaj chik? ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë yeqaloqʼoqʼej? Chpan ri jun chik tjonïk xkeqaqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ.