1. ¿Achkë ataman rït chrij Jehová?

¿CHPAN rutinamit Jehová xakʼïy wä pä rït? We ke riʼ, rkʼë jbʼaʼ xatamaj pä chrij Jehová taq kʼa yït koʼöl na. Xatamaj chë ryä xbʼanö ronojel, chë kʼo utziläj taq naʼoj rkʼë chqä chë nrajoʼ chë röj winäq nqjeʼ chwäch jun kotzʼijaläj ulew (Gén. 1:1; Hech. 17:24-27).

2. ¿Achkë nkiʼij jojun winäq chkij ri nkinmaj chë kʼo jun xbʼanö jontir?

² Ye kʼa, ye kʼïy winäq ma nkinmaj ta chë kʼo Dios o chë yë ryä xbʼanö ronojel. Ryeʼ nkinmaj chë ri kʼaslemal xa ruyonïl xtzʼuktäj qʼanäj. Chqä nkiʼij chë pa naʼäy, xqʼalajin pä jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik, y eqal xpotäj kʼa taq xok achiʼel ri kʼaslemal nqatzʼët komä. Jojun chkë re winäq reʼ ye bʼenäq chkipan nmaʼq taq tijobʼäl. Rkʼë jbʼaʼ nkiʼij chë ri ciencia rukʼutun chë le Biblia ma tzij ta ntzjon chqä chë xa xuʼ ri winäq ri majun ta kinaʼoj chqä ri jontir nkinmaj qa, ya riʼ yenman chë kʼo jun xbʼanö jontir.

3. ¿Achkë rma kowan rejqalen chë chqajujnal röj nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

³ Ri nkiʼij ri winäq ri nbʼix chkij chë kʼo kitamabʼal rkʼë jbʼaʼ xtkiʼän chë ma kan ta xtqanmaj chik chë yë Jehová xbʼanö ronojel. Rchë ma nbʼanatäj ta riʼ qkʼë nkʼatzin nqatzʼët achkë rma nqanmaj chë yë Jehová xbʼanö qchë. Rma riʼ, tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Nnmaj rïn chë yë Jehová xbʼanö ronojel xa rma ya riʼ xbʼix chwä chë kʼo chë nnmaj? ¿O rma kan nnukʼun rij jontir ri nkikʼüt chë kʼo jun xbʼanö ronojel?» (1 Cor. 3:12-15). Xa bʼa jaruʼ na kʼa junaʼ qayaʼon pä ruqʼij Jehová, jontir nkʼatzin chë ronojel mul nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. We xtqaʼän riʼ, ma xtqqʼolotäj ta rma ri «kichʼobʼonik ri winäq» ri yekikʼüt «naʼoj ri xa ye tzʼukun chqä majun ta kiqʼij», ri yebʼin chë ri nukʼüt le Biblia xa ma tzij ta (Col. 2:8; Heb. 11:6). Rma riʼ, chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rma ye kʼïy winäq ma nkinmaj ta chë kʼo Dios, achkë rubʼanik  xtqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová, ri xbʼanö qchë, chqä achkë xtqtoʼö rchë ma xtkʼis ta qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx.

4. Achiʼel nuʼij chpan Hebreos 11:1, ¿achkë ntel chë tzij ri kʼo akʼuqbʼäl kʼuʼx?

⁴ Ye kʼo winäq nkiquʼ chë ri kʼo akʼuqbʼäl kʼuʼx ntel chë tzij nanmaj jun ri ma ataman ta si kantzij kʼo o majun ta. Ye kʼa le Biblia nuʼij chë ma ya riʼ ta ntel chë tzij ri kʼo akʼuqbʼäl kʼuʼx (taskʼij ruwäch Hebreos 11:1). Le Biblia nuqʼalajsaj chë ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ntel chë tzij chë kan kʼo rma nanmaj chë ri ma yeʼatzʼët ta, achiʼel Jehová, Jesús chqä ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, kantzij ye kʼo (Heb. 11:3). Jun científico ri xok Testigo nuʼij: «Ri nqanmaj röj, ri testigos de Jehová, kan kʼo rma nqanmaj chqä ma nqayaʼ ta qa jukʼan ri ciencia».

5. ¿Achkë rma ye kʼïy winäq ma nkinmaj ta chë yë Dios xbʼanö ronojel?

⁵ Rma riʼ, we kan kʼo rma nqanmaj chë kʼo jun xbʼanö ronojel, ¿achkë rma ye kʼïy winäq ma nkinmaj ta chë yë Dios xbʼanö jontir? Rma kʼïy chkë ryeʼ majun bʼëy kinkʼun ta ri nkʼutü chë kʼo jun xbʼanö jontir. Robert, ri komä testigo de Jehová chik, nuʼij: «Rma pa tijobʼäl majun bʼëy xkitzjoj ta chqë chë kʼo jun xbʼanö ronojel, rïn xinbʼän qa chi nwäch chë majun ta jun Dios ri xbʼanö qchë. Ye kʼa taq xuʼän 22 njunaʼ, xitzjon kikʼë ri testigos de Jehová. Ryeʼ xkikʼüt chi nwäch chë le Biblia nuʼij achkë rma ütz nqanmaj chë yë Dios xbʼanö jontir». * (Tatzʼetaʼ ri recuadro « Naʼoj ri nkʼatzin nkitzʼët ri teʼej tataʼaj»).

6. ¿Achkë rma ye kʼo jojun winäq ma nkinmaj ta chë kʼo jun xbʼanö ronojel?

⁶ Ye kʼo jojun winäq ma nkinmaj ta chë kʼo jun  xbʼanö ronojel rma nkiʼij chë xa xuʼ nkinmaj ri yekowin nkitzʼët. Ye kʼa ri ma kichʼobʼon ta ryeʼ ya riʼ chë kʼo nkinmaj tapeʼ ma nkitzʼët ta, rma kan kʼo nbʼanö chkë chë nkinmaj chë kʼo, achiʼel ri kaqʼiqʼ. Ke riʼ chqä nbʼanatäj rkʼë ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ntzjöx chpan le Biblia, kan kʼo nbʼanö chë nanmaj «chë ri ma yeʼatzʼët ta kantzij ye kʼo» (Heb. 11:1). Ye kʼa, kan nkʼatzin najäm awäch chqä natäj aqʼij rchë nanukʼuj rij ri nkʼutü chë kʼo jun xbʼanö ronojel, y ye kʼïy winäq ma nkajoʼ ta nkiʼän riʼ. Rma riʼ más ütz nuʼän chkiwäch ma nkinmaj ta chë kʼo Dios.

7. ¿Jontir komä ri ye bʼenäq chkipan nmaʼq taq tijobʼäl ma nkinmaj ta chrij Dios? Taqʼalajsaj.

⁷ Taq xkinukʼuj rij ri nkʼutü chë kʼo jun xbʼanö ronojel, jojun científicos xqʼalajin chkiwäch chë yë Dios xbʼanö jontir. Achiʼel xbʼanatäj rkʼë Robert, ri xqatzjoj chpan ri peraj 5, rkʼë jbʼaʼ ye kʼïy xa xuʼ xkiʼän qa chkiwäch chë majun ta jun achkë xbʼanö qchë rma ma ntzjöx ta chrij riʼ chkipan ri universidades. Ye kʼa ye kʼïy científicos kan xkitamaj ruwäch Jehová, y komä, kan nkajoʼ rkʼë ronojel kan. Achiʼel xbʼanatäj kikʼë ryeʼ, jontir nkʼatzin nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl  kʼuʼx chrij Dios, xa bʼa jaruʼ na kʼa junaʼ xqjeʼ pa tijobʼäl. Majun ta jun xtbʼanö ya riʼ pa qawiʼ. *

8, 9. a) ¿Achkë kʼutunïk xtqatzʼët qa? b) ¿Achkë rubʼanik xtqrtoʼ ri xtqatamaj más chrij ri rubʼanon qa Jehová?

⁸ ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqkowïr ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová, ri xbʼanö qchë? Tqatzʼetaʼ kajiʼ rubʼanik.

⁹ Tqanukʼuj rij ri rubʼanon qa Jehová. We nqatamaj más chkij ri chköp, ri kotzʼiʼj chqä ri chʼumilaʼ, xtkowïr más ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová, ri xbʼanö qchë (Sal. 19:1; Is. 40:26). We más xtqatamaj chkij reʼ, más xtjeʼ chwäch qan chë yë Jehová ri bʼanayon ronojel. Chkipan ri qa-publicaciones, kʼïy mul ye kʼo pä tzijonem ri nkitzjoj rij ri rubʼanon qa Jehová. Tapeʼ chqawäch röj kʼayewal jbʼaʼ nuʼän nqʼax pa qajolon, tqatjaʼ qaqʼij rchë nqaskʼij kiwäch chqä chë kʼo nqatamaj qa chkij. Chqä ma tqamestaj ta chë chpan ri qa-sitio pa Internet, jw.org, nqkowin yeqatzʼët chik jmul ri utziläj taq videos ri yetzjon chrij ri rubʼanon qa Jehová ri yeqʼaxan pä chkipan ri qanimamoloj rchë oxiʼ qʼij.

10. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë kʼo jun xbʼanö ronojel (Romanos 1:20).

¹⁰ Taq xtqanukʼuj rij ronojel ri rubʼanon qa Jehová, tqatzʼetaʼ achkë nkikʼüt qa chqawäch chrij ryä (taskʼij ruwäch Romanos 1:20). Jun tzʼetbʼäl. Ri Qʼij nmeqʼuj chqä nsaqirsaj le Ruwachʼulew rchë chë ri winäq ütz yejeʼ chwäch. Ye kʼa jojun chkë ri rey Qʼij, ri kibʼiniʼan ultravioleta, xa nkitzʼlaʼ ri qachʼakul. ¿Achkë nbʼanö chë ri Qʼij ma nqrtzʼlaʼ ta? Chrij le Ruwachʼulew kʼo jun gas ri rubʼiniʼan ozono ri ma nuyaʼ ta qʼij chë ri rey Qʼij, ri kibʼiniʼan ultravioleta, yeʼok pä chwäch le Ruwachʼulew rchë yojkitzʼlaʼ. Taq ri rey Qʼij riʼ más kichqʼaʼ kʼo, ri gas rubʼiniʼan ozono más nkʼiyär. ¿Ma nukʼüt ta komä ya reʼ chqawäch chë kʼo jun ri kan kowan runaʼoj chqä kowan nqrajoʼ ri xbʼanö ronojel?

11. ¿Akuchï xtqïl wä más naʼoj chrij ri rubʼanon qa Jehová ri xtkowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? (Tatzʼetaʼ ri recuadro « Samajbʼäl ri nkikowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx»).

¹¹ We nqakanuj más qanaʼoj chpan ri Índice de las publicaciones Watch Tower chqä chpan jw.org, xtqatamaj kïy chrij ri rubʼanon qa Jehová ri xtkowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Rkʼë jbʼaʼ, naʼäy ütz nqachäp kitzʼetik ri videos chqä ri tzijonem ri ye kʼo chpan ri peraj «¿Lo diseñó alguien?», ri xa ye koköj chqä kan kʼïy nkikʼüt qa chqawäch chkij ri chköp chqä chkij ri kotzʼiʼj. Chqä ye kʼo pä tzʼetbʼäl chkipan ri nkitzjoj rij achkë rubʼanik nkesaj kinaʼoj ri científicos chrij ri rubʼanon qa Jehová.

12. ¿Achkë ütz nqatzʼët taq nqanukʼuj ruwäch le Biblia?

¹² Tqanukʼuj ruwäch le Biblia. Ri científico xqatzjoj chpan ri peraj 4, pa naʼäy ma nunmaj ta wä chë kʼo jun Dios, ye kʼa xqʼax ri tiempo xjäl ri nunmaj. Ryä nuʼij: «Rïn nnmaj chrij Dios ma xa xuʼ ta rma ri nnukʼun chrij ri ciencia, xa kan yirutoʼon chqä ri nnukʼun chpan le Biblia». Rkʼë jbʼaʼ röj ya qataman chik achkë nukʼüt le Biblia. Tapeʼ ke riʼ, nkʼatzin ma nqayaʼ ta qa qatjoxik chrij le Biblia rchë nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová, ri bʼanayon qchë (Jos. 1:8; Sal. 119:97). Taq röj nqaʼän riʼ, ütz nqatzʼët chë ri nuʼij le Biblia chrij ri xebʼanatäj ojer, jontir kantzij. Chqä ütz nqatzʼët chë ri ru-profecías kan yebʼanatäj o chë ri xetzʼibʼan rchë kan junan naʼoj xkiyaʼ qa chpan tapeʼ ma xkitamaj ta kiwäch. Jontir riʼ kan nkiʼän chë nqanmaj chë kʼo jun ri kan kowan runaʼoj chqä kowan nqrajoʼ ri  xbʼanö qchë chqä xyaʼ pä le Biblia chqë (2 Tim. 3:14; 2 Ped. 1:21). *

13. Tayaʼ jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia kan kowan yekʼatzin.

¹³ Taq xtqanukʼuj ruwäch ri Ruchʼaʼäl Dios, tqatzʼetaʼ chë kan kowan yekʼatzin ri naʼoj ye kʼo pä chpan. Jun tzʼetbʼäl. Le Biblia kan ojer chik rubʼin pä chë ri xa chrij ri bʼeyomäl nbʼä wä awan, xa kʼayewal chqä tijöj poqonal xtkʼäm pä pan awiʼ (1 Tim. 6:9, 10; Prov. 28:20; Mat. 6:24). ¿Kʼa nkʼatzin na ri naʼoj riʼ komä? Jaʼ, kan nkʼatzin na. Tqatzʼetaʼ achkë nuʼij jun wuj ri rubʼiniʼan La epidemia del narcisismo, chriʼ nuʼij: «Kʼïy mul, ri winäq ri nkinmaj chë ri päq ya riʼ kʼo más rejqalen chpan kikʼaslemal ma kiʼ ta kikʼuʼx chqä más yebʼison. Yajün ri winäq ri nkajoʼ nkïl más päq, ma kiʼ ta kikʼuʼx chqä más chaq taqïl yeyawäj». Nqʼalajin kʼa chë ri naʼoj ri nuyaʼ le Biblia chë ma tbʼä ta qan chrij ri päq, kan kowan na nkʼatzin. ¿Yepë pa qajolon nkʼaj chik naʼoj ri ye kʼo chpan le Biblia ri janina yojkitoʼon? We más xtqaloqʼoqʼej ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, röj más xtqatzʼët chë Jehová, ri janina nqrajoʼ, retaman achkë más ütz chqë röj chqä ronojel mul xtqakanuj qatoʼik rkʼë (Sant. 1:5). Riʼ xtuʼän chë más kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän (Is. 48:17, 18).

14. ¿Achkë xtqatamaj chrij Jehová taq xtqanukʼuj ruwäch le Biblia?

¹⁴ Tqanukʼuj ruwäch le Biblia rchë nqatamaj más ruwäch Jehová (Juan 17:3). Taq xtqanukʼuj ruwäch le Biblia, xtqatzʼët achkë naʼoj ye kʼo rkʼë Jehová, naʼoj ri yetzʼetetäj chrij ri rubʼanon qa. Ri xtqatamaj más chkij ri naʼoj riʼ xtqrtoʼ rchë xtqanmaj chë Jehová kantzij kʼo (Éx. 34:6, 7; Sal. 145:8, 9). Taq röj xtqatamaj más ruwäch Jehová, más xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij, más xtqajoʼ chqä más junan xtuʼän qawäch rkʼë.

15. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri nqatzjoj chkë ri nkʼaj chik chë röj nqanmaj chë kʼo Dios?

¹⁵ Tqatzjoj chkë ri nkʼaj chik achkë rma röj nqanmaj chrij Dios. Ya riʼ xtkowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Ye kʼa, ¿achkë ütz nqaʼän we ma qataman ta achkë nqaʼij che rä jun winäq ri nuʼij chqë chë ma kan ta nunmaj chrij Dios? Tqakanuj chkipan ri publicaciones jun naʼoj ri elesan pä chpan le Biblia chqä tqakʼutuʼ ri naʼoj riʼ chwäch ri winäq (1 Ped. 3:15). Chqä ütz nqakʼutuj qatoʼik che rä jun chik qachʼalal. Xtnmaj ri winäq ri xtqaʼij che rä o manä, ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx röj más xtkowïr rma xqakanuj más naʼoj chrij riʼ. Ya riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtqanmaj ta ri nkiʼij ri winäq ri nkiʼij chë majun ta Dios, tapeʼ kan nbʼix chë kʼïy kinaʼoj kʼo.

16. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj we ma xtqatäj ta qaqʼij rchë nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

¹⁶ Xa bʼa jaruʼ na kʼa junaʼ qayaʼon pä ruqʼij Jehová, nkʼatzin chë ronojel mul nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij. ¿Achkë rma? Rma, we ma xtqaʼän ta riʼ, ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx xa xtkʼis qa. Tnatäj chqë chë ri kʼuqbʼäl kʼuʼx ntel chë tzij chë kan kʼo rma nanmaj chë ri ma yeʼatzʼët ta kantzij ye kʼo. Y jun ri ma natzʼët ta kan más chanin nmestäj. Rma riʼ, Pablo xuʼij chrij ri majun ta akʼuqbʼäl kʼuʼx chë ya riʼ «ri mak ri kan chaq bʼaʼ nqqä chpan» (Heb. 12:1). Rma riʼ, ¿achkë ütz nqaʼän rchë ma nkʼis ta qa ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx? (2 Tes. 1:3).

17. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ronojel mul kuw xtuʼän ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

¹⁷ Naʼäy, chaq taqïl tqakʼutuj che rä Jehová chë tyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ. ¿Achkë rma? Rma xa xuʼ xtqkowin xtjeʼ qakʼuqbʼäl kʼuʼx rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj uchqʼaʼ riʼ (Gál. 5:22, 23). We majun ta ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios qkʼë, röj ma xtqkowin ta xtqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová. Rma riʼ ronojel mul tqakʼutuj che  rä Dios chë tyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ, y ryä kan xtuʼän riʼ (Luc. 11:13). Röj ütz nqaʼij reʼ che rä: «Kojatoʼ rchë njeʼ más qakʼuqbʼäl kʼuʼx» (Luc. 17:5).

18. Rkʼë ri nuʼij chpan Salmo 1:2 chqä 3, ¿achkë nimaläj utzil qlon röj komä?

¹⁸ Chqä nkʼatzin chë ronojel qʼij nqanukʼuj ruwäch le Biblia (taskʼij ruwäch Salmo 1:2, 3). Taq xtzʼibʼäx re salmo reʼ, ma kan ta kʼïy wä copias rchë Ruchʼaʼäl Dios kʼo pa Israel. Y xa ye qʼalaj wä ütz yetzʼetö rchë, achiʼel ri qʼatöy taq tzij chqä ri sacerdotes. Y ronojel mul taq nbʼeqä 7 junaʼ, «ri achiʼaʼ, ri ixoqiʼ, ri akʼalaʼ chqä ri winäq ri ma ye aj Israel ta», kʼo wä chë nkimöl kiʼ rchë nkikʼoxaj ruskʼixik ri Rupixaʼ Dios (Deut. 31:10-12). Pa ruqʼij qa Jesús, xa ye qʼalaj winäq kʼo wä rollos kikʼë ri tzʼibʼatäl Ruchʼaʼäl Dios chkipan, y kan jontir bʼaʼ chkë ri rollos riʼ ye kʼo chkipan ri sinagogas. Ye kʼa komä, kan jontir bʼaʼ chqë röj kʼo le Biblia qkʼë o kʼo jun peraj qkʼë. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt röj chë nqtyoxin rma kʼo le Biblia qkʼë?

19. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë ronojel mul kuw xtuʼän ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

¹⁹ Röj xtqakʼüt chë kan janina nqtyoxin rma kʼo le Biblia qkʼë we ronojel qʼij xtqaskʼij ruwäch. Röj kʼo ta chë nqajäm qawäch rchë nqaskʼij chqä nqanukʼuj ruwäch le Biblia, y ma xa xuʼ ta taq kʼo qa-tiempo. We chaq taqïl xtqanukʼuj ruwäch le Biblia, ya riʼ xtqrtoʼ rchë kuw xtuʼän ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx.

20. ¿Achkë kʼo chë nqayaʼ chwäch qan nqaʼän?

²⁰ Röj ma yoj junan ta kikʼë ri winäq ri nbʼix chkij chë kowan kinaʼoj, rma röj kan kʼo rma nqanmaj chë kʼo Dios y le Biblia nqtoʼö rchë röj nqanmaj riʼ (Mat. 11:25, 26). Rma nqanukʼuj ruwäch re Loqʼoläj Wuj reʼ, röj qataman achkë rma ri winäq xa más itzel najin nuʼän kinaʼoj chqä achkë xtuʼän Jehová kikʼë ri winäq riʼ. Rma riʼ tqayaʼ chwäch qan chë ronojel mul nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chqä keqatoʼ xa bʼa jaruʼ winäq nqkowin rchë nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová, ri bʼanayon qchë (1 Tim. 2:3, 4). Chqä ma tikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej ri qʼij taq jontir ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew xtkiyaʼ ruqʼij Jehová chqä xtkiʼij ri tzij ye kʼo chpan Apocalipsis 4:11, ri nuʼij: «Jehová, ri qa-Dios, xa xuʼ rït taqäl chawij rchë nyaʼöx aqʼij [...] rma rït xabʼanö jontir».