TJONÏK 50
Jehová nuʼän chë nqïl kolotajïk
«Kʼo chë niʼij chë [...] kʼo kolotajïk chkë jontir ri winäq ri ye kʼo chpan ri tinamït» (LEV. 25:10).
BʼIX 22 ¡Que venga el Reino que Dios ha establecido!
RI XTQATZʼËT QA *
1, 2. a) ¿Achkë rma yebʼan mamaʼ taq nmaqʼij chkipan jojun tinamït? (Tatzʼetaʼ ri recuadro « ¿Achkë riʼ ri Junaʼ rchë Kolotajïk?»). b) ¿Achkë xtzjoj Jesús chpan Lucas 4:16 kʼa 18?
CHKIPAN jojun tinamït, ri winäq yekiʼän mamaʼ taq nmaqʼij taq nuʼän 50 junaʼ tbʼanatäj qa jun ri kan kʼo rejqalen chkiwäch. Kʼo mul, ri nmaqʼij riʼ yebʼan pa jun qʼij, jun semana, o rkʼë jbʼaʼ más tiempo. Ye kʼa ri nmaqʼij riʼ xa yekʼis, y ri winäq nkimestaj ri kiʼkʼuxlal xkinaʼ chpan ri nmaqʼij riʼ.
2 Ri israelitas ojer nkiʼän wä chqä jun mamaʼ nmaqʼij ronojel mul ri nbʼeqä 50 junaʼ. Ri nmaqʼij riʼ nukʼwaj wä jun junaʼ chkiwäch chqä xbʼix Junaʼ rchë Kolotajïk che rä. Chpan ri junaʼ riʼ ri israelitas nkïl wä kolotajïk. ¿Achkë rma kʼo rejqalen nqanukʼuj rij ri nmaqʼij riʼ? Rma nunataj chqë jun ri janina ruqʼij xuʼän Jehová pa qawiʼ rchë chë röj nqïl kolotajïk. Jesús xtzjoj rij ri kolotajïk riʼ, jun kolotajïk ri nuyaʼ chik utzil pa qawiʼ komä (taskʼij ruwäch Lucas 4:16-18).
Chpan ri tinamït Israel, ri Junaʼ rchë Kolotajïk kan nuyaʼ wä kiʼkʼuxlal; ri ye xmïl pa samaj yetzolin wä pa kitinamit chqä kikʼë ki-familiares. (Tatzʼetaʼ ri peraj 3). *
3. Achiʼel nuʼij chpan Levítico 25:10 kʼa 12, ¿achkë utzil xkïl ri israelitas chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk?
3 Xtqʼax más chqawäch achkë xrajoʼ xuʼij Jesús taq xtzjoj chrij ri kolotajïk we nqanukʼuj rij ri xuʼij Dios chkë ri israelitas chë tkibʼanaʼ chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk. Ryä xuʼij: «Kʼo chë niʼän loqʼoläj che rä ri junaʼ 50 chqä kʼo chë niʼij chë ri junaʼ riʼ kʼo kolotajïk chkë jontir ri winäq ri ye kʼo chpan ri tinamït. Xttok jun Junaʼ rchë Kolotajïk chiwä rïx, y jontir rïx xttzolïx ijuyuʼ chqä jontir rïx xkixtzolin rkʼë ri i-familia» (taskʼij ruwäch Levítico 25:10-12 * ; 25:8, 9). Chpan ri jun qa tjonïk, xqatzʼët ri utzil xkïl ri israelitas rma xkinmaj ri pixaʼ chrij ri sábado. Komä tqatzʼetaʼ achkë utzil xkïl rma ri Junaʼ rchë Kolotajïk. Tqabʼanaʼ che rä chë jun israelita xnïm riʼ pa kʼas y kʼo wä chë xkʼayij rujuyuʼ rchë nutöj rukʼas. Chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk, ntzolïx wä rujuyuʼ ri achï riʼ, ke riʼ kʼo kijuyuʼ ri ralkʼwal xtyaʼ qa. O tqabʼanaʼ che rä chë jun israelita, rma majun chik rurajil ta rchë nutöj rukʼas, kʼo chë nuyaʼ jun ralkʼwal rchë nxmeʼ pa samaj o kan yë ryä nxmeʼ pa samaj. Chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk, ri winäq ri xmïl pa samaj ntzolin wä rkʼë ru-familia. Ke riʼ, majun ta jun winäq kan ta jurayil xtxmeʼ pa samaj. Kantzij na wä chë ronojel riʼ xkʼüt chë Jehová kan xrajoʼ rutinamit.
4, 5. ¿Achkë rma ütz nqanukʼuj rij ri Junaʼ rchë Kolotajïk?
4 ¿Achkë chik jun utzil xyaʼ qa ri Junaʼ rchë Kolotajïk? Jehová xuʼij: «Kʼo chë majun chiwä rïx nkanaj pa mebʼaʼïl, rma Jehová kantzij na wä chë xtyaʼ utzil pa iwiʼ chpan ri ulew ri xtspaj Jehová ri i-Dios chiwä» (Deut. 15:4). Reʼ kan ma junan ta rkʼë ri nbʼanatäj komä. Komä, ri kʼo kirajil yeʼok más bʼeyomaʼ, ye kʼa ri majun kʼo kikʼë yekanaj más pa mebʼaʼïl.
5 Röj, ri cristianos, ma yoj kʼo ta chik chuxeʼ ri Rupixaʼ Moisés. Riʼ ntel chë tzij chë ma yoj kʼo ta chik chuxeʼ ri pixaʼ ri nuʼij chë ri ye xmïl pa samaj kʼo chë yetzolin rkʼë ki-familia, o kʼo chë nkuy kikʼas ri winäq o ntzolïx rujuyuʼ jun winäq (Rom. 7:4; 10:4; Efes. 2:15). Ye kʼa, kan ütz chë röj nqanukʼuj rij ri Junaʼ rchë Kolotajïk. ¿Achkë rma? Rma nunataj chqë ri xuʼän Jehová pa qawiʼ rchë yojruköl chwäch ri mak.
JESÚS XTZJOJ KOLOTAJÏK
6. ¿Achoq chwäch nkʼatzin nqkol wä jontir?
6 Jontir röj nkʼatzin nqkol rma achiʼel ta yoj xmïl pa ruqʼaʼ ri mak. Rma ri mak, nqrjïx, nqyawäj chqä nqkäm. Nqʼalajin riʼ taq nqatzuʼ qiʼ chpan jun espejo o taq kʼo chë nqbʼä rkʼë jun doctor rma yoj yawaʼ. Chqä kan nqbʼison taq nqqä pa jun mak. Ri apóstol Pablo xuʼij chë achiʼel ta xmïl pa ruqʼaʼ ri mak ri kʼo wä pa ruchʼakul. Chqä xuʼij: «¡Kantzij na wä chë majun nqʼij ta! ¿Achkë xkikolö chwäch re chʼakulaj reʼ ri xa najin nkäm?» (Rom. 7:23, 24).
7. ¿Achkë xuʼij Isaías chrij ri kolotajïk?
7 ¡Xa matyox chë Jehová xkanuj rubʼanik rchë xqrköl pa ruqʼaʼ ri mak! Y Jesús kan kʼo rejqalen chpan ri kolotajïk riʼ. Taq más bʼaʼ 700 junaʼ nrajoʼ rchë npë Jesús chwäch le Ruwachʼulew, ri profeta Isaías xtzjoj chë xtbʼanatäj na jun nimaläj kolotajïk. Ri rubʼanik ri kolotajïk riʼ más wä ütz chwäch ri xbʼanatäj chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk. Ryä xtzʼibʼaj qa: «Ri ru-espíritu Jehová, ri Nimaläj Qʼatöy Tzij, kʼo pa nuwiʼ rïn, rma Jehová xiruchaʼ rchë ntzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë ri chʼuchʼüj kan. Xirutäq rchë yenknaj ri ntiʼon kan, rchë ntzjoj kolotajïk chkë ri ye xmïl» (Is. 61:1). Tqatzʼetaʼ achoq chrij najin ntzjon wä re profecía reʼ.
8. ¿Achoq chrij xtzjon wä ri profecía ri xuʼij qa Isaías chrij ri Kolotajïk?
8 Taq Jesús xchäp yän rusamaj Dios chwäch le Ruwachʼulew, chriʼ xchapatäj wä ri profecía ri xuʼij qa Isaías. Taq xbʼä pa sinagoga rchë ri tinamït Nazaret, ri akuchï xkʼïy wä pä, xskʼij ruwäch ri profecía riʼ chkiwäch ri judíos ri kimolon wä kiʼ chriʼ. Ryä xuʼij: «Ri ru-espíritu Jehová kʼo pa nuwiʼ rïn, rma ryä xiruchaʼ rchë ntzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë ri ye kʼo pa mebʼaʼïl. Xirutäq rchë ntzjoj kolotajïk chkë ri ye xmïl chqä rchë yentoʼ ri moyiʼ rchë yetzuʼun, rchë nyaʼ kolotajïk chkë ri yaʼon mamaʼ taq ejqaʼn pa kiwiʼ, rchë ntzjoj ri tiempo ri akuchï ri winäq kʼa ütz na nkikanuj rubʼanik rchë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän kikʼë» (Luc. 4:16-19). ¿Achkë rubʼanik xtzʼaqät ri profecía riʼ chrij Jesús?
RI NAʼÄY TAQ WINÄQ RI XEʼILÖ KOLOTAJÏK
Jesús nutzjoj kolotajïk chpan ri sinagoga ri kʼo pa tinamït Nazaret. (Tatzʼetaʼ ri peraj 8 chqä 9).
9. ¿Achkë chë kolotajïk nkajoʼ wä ri winäq pa ruqʼij qa Jesús?
9 Pa naʼäy siglo, ri winäq xkïl ri kolotajïk ri xuʼij qa Isaías chqä ri xskʼij Jesús. Ke riʼ xqʼalajsaj Jesús taq xuʼij: «Komä xtzʼaqät re peraj reʼ rchë ri Ruchʼaʼäl Dios ri kʼa riʼ xikʼoxaj qa» (Luc. 4:21). Ye kʼïy ri xekʼoxan rchë Jesús rkʼë jbʼaʼ kiyoʼen wä chë yë ryä xtkolö kichë pa ruqʼaʼ ri qʼatbʼäl tzij rchë Roma. Rkʼë jbʼaʼ, yajün ri rutzeqelbʼëy ke riʼ chqä xkichʼöbʼ. Rma riʼ, jun tiempo chrij riʼ, kaʼiʼ chkë ryeʼ xkiʼij: «Röj qachʼobʼon wä chë yë ryä ri xtkolö rchë Israel» (Luc. 24:13, 21). Ye kʼa qataman chë Jesús ma xuʼij ta chkë ri rutzeqelbʼëy chë kekatäj chrij ri qʼatbʼäl tzij rchë Roma, ri kʼïy wä kʼayewal ruyaʼon pa kiwiʼ ri judíos. Ryä xa xuʼij chkë chë tkiyaʼ che rä «César ri rchë César» (Mat. 22:21). Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik xeruköl Jesús ri winäq pa ruqʼij qa ryä?
10. ¿Achoq chwäch xeruköl wä Jesús ri winäq?
10 Ri Rukʼajol Dios xpë rchë xerutoʼ ri winäq rchë nkïl kaʼiʼ rubʼanik kolotajïk. Naʼäy, xerutoʼ ri winäq rchë xkiköl kiʼ chkiwäch ri itzel taq naʼoj ri yekikʼüt wä ri ukʼwäy taq bʼey judíos. Kʼïy chkë ri judíos yechaqtiʼïx wä rchë yekismajij costumbres chqä naʼoj ri xa winäq xetzʼukü (Mat. 5:31-37; 15:1-11). Ri ukʼwäy taq bʼey judíos ri nkiʼij wä chë najin yekitoʼ ri winäq, ma najin ta wä nkiyaʼ ruqʼij Dios, rma riʼ xa achiʼel ta ye moyiʼ. Rma xa itzel xkitzʼët ri Mesías chqä ri utziläj taq naʼoj ri xkʼüt, ryeʼ achiʼel ta xekanaj pa qʼequʼn chqä ma xekolotäj ta pa ruqʼaʼ ri mak (Juan 9:1, 14-16, 35-41). Rkʼë ri xuʼij chqä ri xuʼän, Jesús xkʼüt chkiwäch ri winäq achkë rubʼanik yekolotäj chkiwäch ri naʼoj ri ma ye tzij ta (Mar. 1:22; 2:23–3:5).
11. ¿Achkë rukaʼn rubʼanik xyaʼ kolotajïk Jesús?
11 Rukaʼn, Jesús xuʼän chë ri winäq xekolotäj pa ruqʼaʼ ri mak taq xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk. Rma riʼ, Dios nuküy kimak ri nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij ri xuʼän Jesús chqä nkikʼüt ri kʼuqbʼäl kʼuʼx riʼ rkʼë ri rubʼanik kʼaslemal kikʼwan (Heb. 10:12-18). Jesús xuʼij: «We yë ri Rukʼajol Dios yixkolö, kantzij chë xkixkolotäj» (Juan 8:36). Ri kolotajïk riʼ kantzij na wä chë más rejqalen chwäch ri xkïl wä ri israelitas chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk. Jun tzʼetbʼäl. Jun winäq ri nrïl wä kolotajïk chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk, rkʼë jbʼaʼ xtxmeʼ chik jmul pa samaj. Chqä ri winäq riʼ xa xtkäm, ye kʼa ri kolotajïk xyaʼ Jesús nuyaʼ kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta.
12. ¿Achkë naʼäy xeʼilö utzil rma ri kolotajïk xtzjoj Jesús?
12 Chpan ri Pentecostés rchë ri junaʼ 33, Jehová xyaʼ ri loqʼoläj espíritu pa kiwiʼ ri apóstoles chqä pa kiwiʼ nkʼaj chik rusamajelaʼ. Dios xeruchaʼ ri winäq riʼ rchë xeʼok ralkʼwal chqä rchë xkerukʼasoj rchë xtkiqʼät tzij rkʼë Jesús chlaʼ chkaj (Rom. 8:2, 15-17). Ri winäq riʼ ya riʼ ri naʼäy ri xeʼilö utzil rma ri kolotajïk xtzjoj Jesús pa sinagoga rchë Nazaret. Ryeʼ xekol pa kiqʼaʼ ri naʼoj ri xa yetzʼukun chqä ri costumbres ri ma yelitäj ta chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Chwäch Dios ri winäq riʼ xekolotäj chqä pa ruqʼaʼ ri mak ri nqrkʼwaj pa kamïk. Ri nukʼambʼej tzij chrij ri Junaʼ rchë Kolotajïk, ri xchapatäj taq xyaʼöx loqʼoläj espíritu pa kiwiʼ ri rutzeqelbʼëy Cristo pa junaʼ 33, xtbʼekʼis kʼa taq xtkʼis ri Mil Junaʼ ri Xtqʼatö Tzij Jesús. ¿Achkë chik más utzil xkeqïl?
PA MILLÓN CHKË RI WINÄQ XKEʼILÖ KOLOTAJÏK
13, 14. ¿Achkë chik más yeʼilö ri kolotajïk xtzjoj qa Jesús ri xkïl yän ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj?
13 Komä, pa millón chkë ri winäq ri nkiqasaj kiʼ chqä jalajöj kitinamit ye kʼo chpan ri molaj ri yejnamäx rkʼë jun chik «molaj karneʼl» (Juan 10:16). Jehová ma xeruchaʼ ta ri winäq riʼ rchë nkiqʼät tzij rkʼë Jesús chlaʼ chkaj. Achiʼel wä nuʼij le Biblia, ryeʼ kiyoʼen wä jun kʼaslemal ri ma nkʼis ta chwäch le Ruwachʼulew. ¿Ya riʼ qayoʼen röj chqä?
14 Röj ya najin chik nqïl jojun utzil ri kilon ri xkeqʼatö tzij rkʼë Jesús chlaʼ chkaj. Jun tzʼetbʼäl. Rma qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij ri kʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk, röj ütz nqakʼutuj che rä Jehová chë tkyuʼ qamak. Riʼ nuʼän chë Dios kiʼ rukʼuʼx qkʼë chqä ma rkʼë ta bʼis nqayaʼ wä ruqʼij (Efes. 1:7; Rev. 7:14, 15). Qchʼobʼon chqä chrij ri utzil qlon rma xqkol pa kiqʼaʼ jalajöj taq naʼoj ri xa yetzʼukun. Jesús xuʼij: «Xtitamaj ri kantzij, y ri kantzij xkixruköl» (Juan 8:32). Ri kolotajïk riʼ kantzij na wä chë nuyaʼ kiʼkʼuxlal pa qan.
15. ¿Achkë kolotajïk xtbʼanatäj chqawäch apü, chqä achkë utzil xkeqïl?
15 Chqawäch apü, xtqïl jun kolotajïk más nüm. Xa jbʼaʼ chik apü, Jesús xtchüp kiwäch jontir ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios chqä jontir ri qʼatbʼäl taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Dios xkeruchajij ri molaj winäq ri majun nkowin najlan kichë chqä xtyaʼ kʼïy utzil pa kiwiʼ chwäch jun Kotzʼijaläj Ulew (Rev. 7:9, 14). Chkipan ri qʼij riʼ, Jehová xkerukʼasoj pä ye kʼïy winäq. Ri xtkichaʼ xtkiyaʼ ruqʼij Jehová ma xkeyawäj ta chik, ma xkerjïx ta chik chqä ma xkekäm ta chik (Hech. 24:15).
16. ¿Achkë nimaläj kolotajïk xtkïl ri winäq chqawäch apü?
16 Chpan ri Mil Junaʼ, Jesús chqä ri xkeqʼatö tzij rkʼë xkekitoʼ ri winäq rchë xkeʼok tzʼaqät taq winäq chqä rchë xkeʼok ralkʼwal Dios. Ri nimaläj kolotajïk xtkïl jontir winäq chpan ri Mil Junaʼ ri Xtqʼatö Tzij Jesús xtjunmatäj rkʼë ri Junaʼ rchë Kolotajïk ri xbʼan pa Israel. Jontir ri winäq ri ma xtkiyaʼ ta qa Jehová xkeʼok tzʼaqät taq winäq chqä xkekolotäj pa ruqʼaʼ ri mak.
Chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew, xtqanaʼ kiʼkʼuxlal rma xkeqaʼän utziläj taq samaj ri yeqä chqawäch. (Tatzʼetaʼ ri peraj 17).
17. Achiʼel nuʼij chpan Isaías 65:21 kʼa 23, ¿achkë rubʼanik xtuʼän kikʼaslemal ri rusamajelaʼ Dios chwäch ri Kotzʼijaläj Ulew? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).
17 Chpan Isaías 65:21 kʼa 23 * (taskʼij ruwäch) nuʼij achkë rubʼanik xtuʼän ri kʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew. Ri rusamajelaʼ Dios ma xkeqʼoran ta chwäch ri Kotzʼijaläj Ulew. Pa rukʼexel riʼ, le Biblia nuʼij chë xtkiʼän utziläj taq samaj ri xtyaʼ kiʼkʼuxlal chkë. Ütz nqayaʼ chwäch qan chë taq xtbʼekʼis ri Mil Junaʼ, ri winäq, «ri ye xmïl pa ruqʼaʼ ri kamïk, xkekol y xtyaʼöx ri nimaläj utzil pa kiwiʼ ri yaʼon pa kiwiʼ ri ralkʼwal Dios» (Rom. 8:21).
18. ¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë chqawäch apü xtqïl jun utziläj kʼaslemal?
18 Jehová xuʼän chë ri israelitas xjeʼ ki-tiempo rchë xesamäj chqä rchë xeʼuxlan, y ke riʼ chqä xtuʼän kikʼë ri rusamajelaʼ chpan ri Mil Junaʼ ri Xtqʼatö Tzij Cristo. Kantzij na wä chë ri winäq riʼ xtkijäm kiwäch rchë xtkiyaʼ ruqʼij Dios. Achiʼel komä, chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew ri ruyaʼik ruqʼij Jehová kan xtkʼatzin chqä rchë xtqanaʼ kiʼkʼuxlal. Jontir ri utziläj taq rusamajelaʼ Dios kan kiʼ kikʼuʼx xkesamäj chqä kan xtkinaʼ kiʼkʼuxlal rma xtkiyaʼ ruqʼij Jehová chwäch ri Kotzʼijaläj Ulew.
BʼIX 142 Aferrémonos a nuestra esperanza
^ pàrr. 5 Chpan ri Rupixaʼ Moisés, Jehová xuʼij chkë ri israelitas chë tkinimaqʼijuj ri Junaʼ rchë Kolotajïk, jun junaʼ akuchï ri israelitas ri ye xmïl pa samaj yekol chqä nyaʼöx qʼij chkë rchë yetzolin chkachoch. Tapeʼ röj ma yoj kʼo ta chik chuxeʼ ri pixaʼ riʼ, nkʼatzin nqanukʼuj rij ri Junaʼ rchë Kolotajïk. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik ri Junaʼ rchë Kolotajïk rukʼwan riʼ rkʼë jun ri xuʼän Jehová pa qawiʼ chqä achkë rubʼanik nqïl utzil rma riʼ.
^ pàrr. 3 Levítico 25:10-12: «Kʼo chë niʼän loqʼoläj che rä ri junaʼ 50 chqä kʼo chë niʼij chë ri junaʼ riʼ kʼo kolotajïk chkë jontir ri winäq ri ye kʼo chpan ri tinamït. Xttok jun Junaʼ rchë Kolotajïk chiwä rïx, y jontir rïx xttzolïx ijuyuʼ chqä jontir rïx xkixtzolin rkʼë ri i-familia. Ri junaʼ 50 xttok jun Junaʼ rchë Kolotajïk chiwä rïx. Kʼo chë ma nitïk ta ruwäch ri ijuyuʼ chqä taq xtyaʼ ruwäch ri ijaʼtz ri xetzaq qa, rïx kʼo chë ma nimöl ta, chqä kʼo chë ma nimöl ta ri uvas ri ye kʼo chwäch ri rucheʼel ri ma xiwesaj ta ruwäch. Rma ri junaʼ riʼ kan jun Junaʼ rchë Kolotajïk. Kʼo chë ntok loqʼoläj chiwäch rïx. Xa xuʼ ütz nitäj ri ruyon nkʼïy pä chwäch ri ulew».
^ pàrr. 17 Isaías 65:21-23: «Ryeʼ xkekiyäk jay chqä xkejeʼ chpan; xkekitïk uva y xtkitäj ruwäch. Ma xkekiyäk ta jay rchë chë jun chik njeʼ chpan; ma xketkonäj ta rchë chë nkʼaj chik yetjö ruwäch. Rma ri qʼij ri xkekʼaseʼ ri winäq ri ye kʼo chpan ntinamit, xtuʼän achiʼel ri qʼij ri nkʼaseʼ jun cheʼ; y ri ye nchaʼon, kan xtkinaʼ kiʼkʼuxlal rma ri samaj xtkiʼän. Ma chaq tzij ta xtkitäj kiqʼij pa samaj chqä ma xkejeʼ ta kalkʼwal rchë nbʼekitjaʼ poqän, rma ryeʼ chqä ri kalkʼwal ya riʼ ri molaj winäq ri yaʼon utzil pa kiwiʼ rma Jehová».
^ pàrr. 63 RUQʼALAJSAXIK RI ACHBʼÄL: Chpan ri Junaʼ rchë Kolotajïk, jojun achiʼaʼ ri ye xmïl pa samaj xkïl kolotajïk, rma riʼ xetzolin pa kitinamit chqä rkʼë ri ki-familias.
