1. ¿Achkë ruyaʼon qa Jehová pa kiqʼaʼ ri teʼej tataʼaj?

TAQ Jehová xeruʼän Adán y Eva, xuʼän qa chkë chë nkirayij yejeʼ kalkʼwal. Rma riʼ, le Biblia nuʼij: «Ri akʼalaʼ jun spanïk ri ruyaʼon qa Jehová chkë ri teʼej tataʼaj» (Sal. 127:3). Rchë nqʼax chqawäch achkë ntel chë tzij riʼ, tqabʼanaʼ che rä chë jun qachiʼil nuʼij chqë chë tqakʼoloʼ kʼïy päq chwäch. ¿Tapeʼ chë jaʼäl nqanaʼ rma ri qachiʼil kan nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqij? Ye kʼa xtqakanuj chqä rubʼanik rchë ütz rukʼolik xtqaʼän che rä ri päq. Ke riʼ chqä rubʼanon Jehová, ri utziläj Qachiʼil. Ryä ruyaʼon qa pa kiqʼaʼ ri teʼej tataʼaj jun ri más ruqʼij chwäch ri päq. Ryeʼ kʼo chë yekichajij ri kalkʼwal chqä nkiʼän chë kiʼ kikʼuʼx yejeʼ.

2. ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj chpan re tjonïk reʼ?

² ¿Achkë komä nbʼin we jun kʼlaj winäq xtjeʼ kalkʼwal o manä chqä ajän? Y ¿achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë chë ri kalkʼwal ütz xkebʼä pa kikʼaslemal? Keqatzʼetaʼ jojun naʼoj ri ye kʼo chpan le Biblia ri xketoʼö ri ye kʼlan taq winäq rchë chë yë ri ütz nkichaʼ nkiʼän.

3. a) ¿Achkë kʼo chë nbʼin we jun kʼlaj winäq xkejeʼ kalkʼwal o manä? b) ¿Achkë naʼoj ye kʼo chpan le Biblia nkʼatzin njeʼ pa kijolon ri kichʼalal chqä kichiʼil ri ye kʼlan taq winäq?

³ Chkipan jojun tinamït, ri winäq nkichʼöbʼ chë ri kʼa riʼ yekʼleʼ nkʼatzin yejeʼ yän kalkʼwal. Rkʼë jbʼaʼ, ri kichʼalal chqä nkʼaj chik winäq nkitäj kiqʼij chkij rchë nkiʼän riʼ. Jun Testigo aj Asia ri rubʼiniʼan Jethro * nuʼij: «Chpan ri congregación, ye  kʼo jojun qachʼalal ri ye kʼo kalkʼwal nkitäj kiqʼij chkij ri majun kalkʼwal ta rchë tjeʼ kalkʼwal». Jefri, jun chik qachʼalal achï aj Asia, nuʼij: «Ye kʼo jojun nkiʼij chkë ri ye kʼlan taq winäq ri majun ta kalkʼwal chë majun achkë xkechajin ta taq xkerjïx». Ye kʼa xa xuʼ ri achijilonel chqä ri rixjayil kʼo chë yebʼin we xkejeʼ kalkʼwal o manä. Pa kiqʼaʼ ryeʼ yaʼon wä qa nkiʼän riʼ (Gál. 6:5). Tapeʼ ri kichʼalal chqä ri kichiʼil ri ye kʼlan taq winäq nkajoʼ chë ryeʼ kiʼ kikʼuʼx nkiʼän, jontir röj ütz chë ma nqamestaj ta chë xa xuʼ pa ruqʼaʼ ri achijilonel chqä ri rixjayil kʼo wä we xtkajoʼ xkejeʼ kalkʼwal o manä (1 Tes. 4:11).

4, 5. a) ¿Achkë kaʼiʼ naʼoj ütz nkitzjoj chkiwäch jun kʼlaj winäq? b) Taqʼalajsaj ajän más ütz chë jun kʼlaj winäq nkitzjoj riʼ chkiwäch.

⁴ We jun kʼlaj winäq nkichʼöbʼ yejeʼ kalkʼwal, kʼo chë nkichʼöbʼ kij kaʼiʼ naʼoj reʼ: naʼäy, ajän nkajoʼ yejeʼ kalkʼwal y, rukaʼn, jaruʼ kalkʼwal nkajoʼ yejeʼ. Ye kʼa, ¿ajän ütz yetzjon chrij riʼ? ¿Y achkë rma janina rejqalen yetzjon chrij riʼ?

⁵ Kʼïy mul, jun kʼlaj winäq ütz yetzjon chkiwäch we xkejeʼ kalkʼwal o manä taq majanä kekʼleʼ, rma janina rejqalen chë che kaʼiʼ nkiyaʼ chkiwäch achkë xtkiʼän. Chqä kʼo chë nkitzʼët we yekowin nkismajij ri samaj yaʼon qa pa kiwiʼ ri teʼej tataʼaj. Ye kʼo jojun ri kʼa majanäj ta kekʼleʼ qa nkitzʼët chë más ütz nkiyoʼej na jun o kaʼiʼ junaʼ rchë yejeʼ kalkʼwal, rma nukʼwaj tiempo chqä uchqʼaʼ rchë ütz kikʼiytisaxik nbʼan chkë ri akʼalaʼ. Ryeʼ nkichʼöbʼ chë we nkiyoʼej na jbʼaʼ, xtjeʼ tiempo chkiwäch rchë nkʼuluj chkë yejeʼ junan chqä rchë más junan xtuʼän kiwäch (Efes. 5:33).

6. Rma kan kʼayewal kikʼwaxik ri qʼij yoj kʼo komä, ¿achkë kibʼin jojun ye kʼlan taq winäq?

⁶ Ye kʼo qachʼalal kikʼamon kinaʼoj chkij ri oxiʼ rukʼajol Noé chqä ri kixjaylal, ri ma chanin ta xejeʼ kalkʼwal (Gén. 6:18; 9:18, 19; 10:1; 2 Ped. 2:5). Jesús xjnamaj ri qʼij yoj kʼo komä rkʼë ri ruqʼij qa Noé, y kantzij na wä chë chkipan re qʼij reʼ janina kʼayewal ye kʼo chqä kan kʼayewal kikʼwaxik (2 Tim. 3:1; Mat. 24:37). Rma riʼ, jojun ye kʼlan taq winäq kibʼin chë ma xtjeʼ ta na kalkʼwal rchë ke riʼ xkekowin xtkiʼän más pa rusamaj Jehová.

7. ¿Achkë rubʼanik ri naʼoj ye kʼo chpan Lucas 14:28 chqä 29 y Proverbios 21:5 yekitoʼ ri ye kʼlan taq winäq?

⁷ Taq ri ye kʼlan taq winäq nkichʼöbʼ we xkejeʼ kalkʼwal o manä chqä jaruʼ xkejeʼ, xtkikʼüt chë kʼo kinaʼoj we xtkismajij ri naʼoj  kʼo chpan Lucas 14:28 chqä 29 (taskʼij ruwäch). Ri teʼej tataʼaj ri ye nmaʼq chik kalkʼwal kitaman chë nakʼiytisaj jun akʼal nukʼwaj päq, tiempo chqä uchqʼaʼ. Rma riʼ, janina rejqalen chë ri ye kʼlan taq winäq nkikʼutuj qa reʼ chkiwäch: «¿Xtkʼatzin komä xtqsamäj chöj kaʼiʼ rchë xtqïl ri nkʼatzin che rä ri qa-familia? ¿Junan komä nqchʼobʼon chrij ri achkë qäs nkʼatzin chpan qa-familia? We chöj kaʼiʼ kʼo chë xtqsamäj, ¿achkë xkechajin ri akʼalaʼ? ¿Achoq chrij xtkitamaj wä rchë ütz yechʼobʼon chqä rchë yekiʼän ütz taq bʼanobʼäl?». Taq ri ye kʼlan taq winäq yetzjon chkiwäch chkij ri kʼutunïk riʼ, ryeʼ najin nkismajij ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 21:5 * (taskʼij ruwäch).

8. a) ¿Achkë kʼayewal kʼo chë nkichʼöbʼ rij ri ye kʼlan taq winäq? b) ¿Achkë xtuʼän ri achijilonel ri nrajoʼ ri rixjayil?

⁸ Ri teʼej chqä ri tataʼaj kʼo chë nkiyaʼ kʼïy ki-tiempo chqä kichqʼaʼ rchë yekikʼiytisaj ri kalkʼwal. Rma riʼ, we ma kʼïy ta junaʼ kikojöl ri akʼalaʼ, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal xtuʼän chkiwäch ri teʼej tataʼaj xtkiyaʼ ri nkʼatzin chkë ri akʼalaʼ chkijujnal. Ye kʼo jojun ri kiqʼaxan riʼ nkiʼij chë janina xechʼujïr pa kiqʼaʼ ri kalkʼwal. Rkʼë jbʼaʼ ri teʼej ronojel mul kosnäq, y rma riʼ ma nuʼij ta chik riʼ ran nutjoj riʼ chrij le Biblia, nchʼö rkʼë Jehová o ntel chutzjoxik le Biblia. Chqä rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chwäch nuyaʼ ruxkïn pa taq moloj, y rma riʼ majun ta más xtkʼän qa che rä ri nbʼix. Kantzij na wä chë ri achijilonel ri nrajoʼ ri rixjayil xttäj ruqʼij rchë xttoʼ pa taq moloj o chkachoch. Jojun tzʼetbʼäl. Ryä xttoʼon kikʼë ri samaj pa kachoch, xttäj ruqʼij chë konojel kiʼ kikʼuʼx taq xtkiyaʼ ruqʼij Dios pa kachoch, chqä chaq taqïl xttel chutzjoxik le Biblia rkʼë ru-familia.

9, 10. ¿Achkë kan janina rejqalen kʼo chë nkiʼän ri teʼej tataʼaj ri nkajoʼ yekitoʼ ri kalkʼwal?

⁹ We ri teʼej tataʼaj nkajoʼ chë kalkʼwal nkajoʼ Jehová, ¿achkë ütz nkiʼän? Chqä ¿achkë rubʼanik yekichajij chwäch ri itzel taq naʼoj nkikʼüt ri winäq ri ye kʼo pa ruqʼaʼ Satanás? Keqatzʼetaʼ jojun utziläj taq naʼoj. 

¹⁰ Tikʼutuj itoʼik che rä Jehová taq yixchʼö rkʼë. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän Manóah chqä ri rixjayil. Taq ryä xnaʼej chë xtbʼejeʼ jun kalkʼwal, ri xbʼiniʼaj Sansón, xtäj ruqʼij chrij Jehová chë tkʼutuʼ chwäch achkë rubʼanik xtkʼiytisaj.

11. Achiʼel nuʼij chpan Jueces 13:8, ¿achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj rchë nkikʼän kinaʼoj chrij Manóah?

¹¹ Nihad y ya Alma, ri aj Bosnia-Herzegovina,  xkikʼän kinaʼoj chrij Manóah. Ryeʼ nkiʼij: «Achiʼel xuʼän Manóah, röj chqä xqatäj qaqʼij chukʼutxik che rä Jehová chë tkʼutuʼ chqawäch achkë rubʼanik nq-ok utziläj taq tataʼaj. Y ryä kan kʼïy rubʼanik xqrtoʼ pä. Ryä xqrtoʼ pä rkʼë le Biblia, ri publicaciones, ri moloj chqä ri nimamoloj» (taskʼij ruwäch Jueces 13:8 *).

12. ¿Achkë tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa José chqä María chkiwäch kalkʼwal?

¹² Tikʼutuʼ rkʼë ri ibʼanobʼal. Rïx ri yïx teʼej tataʼaj, ri tzij ri niʼij chkë ri iwalkʼwal janina kejqalen. Ye kʼa ryeʼ xtkitamaj más chrij ri tzʼetbʼäl xtiyaʼ chkiwäch. Kantzij na wä chë José chqä María xkiyaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri kalkʼwal, yajün Jesús. José ma xa xuʼ ta xtäj ruqʼij pa samaj rchë xyaʼ ri nkʼatzin chkë ri ru-familia, ryä chqä xkʼüt chkiwäch chë kʼo chë nkiyaʼ rejqalen ri kachbʼilanïk rkʼë Jehová (Deut. 4:9, 10). «Ronojel junaʼ» yerukʼwaj wä kʼa Jerusalén rchë nkinimaqʼijuj ri Pascua, tapeʼ chpan ri Rupixaʼ Moisés ma nuʼij ta riʼ (Luc. 2:41, 42). Rkʼë jbʼaʼ, pa ruqʼij qa José, ye kʼo jojun tataʼaj xkichʼöbʼ chë yabʼä kʼa Jerusalén janina kʼayewal, näj nkanaj wä chqä kan kʼïy päq nasäch. Ye kʼa José kan xloqʼoqʼej xok jun rusamajel Dios y ya riʼ chqä xkʼüt chkiwäch ri ralkʼwal. María chqä kan retaman wä achkë nuʼij chpan ri Ruchʼaʼäl Dios. Kantzij na wä chë rkʼë ri xuʼij chqä ri xuʼän xerutoʼ ral rchë xkajoʼ ri Ruchʼaʼäl Dios.

13. ¿Achkë xkiʼän jun kʼlaj winäq rchë xkikʼän kinaʼoj chkij José chqä María?

¹³ Nihad y ya Alma, ri xeqatzjoj qa chpan ri peraj 11, xkitäj kiqʼij rchë xkikʼän kinaʼoj chkij José chqä María. ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ riʼ rchë xkitoʼ ri kalkʼwal rchë nrajoʼ Dios chqä rchë nuyaʼ ruqʼij? Ryeʼ nkiʼij: «Rkʼë ri rubʼanik kʼaslemal qakʼwan, röj xqajoʼ xqakʼüt chwäch qalkʼwal ri utzil nawïl rma yeʼasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia». Nihad chqä nuʼij: «We nqajoʼ chë ri qalkʼwal nkʼuqeʼ rukʼuʼx chpan ri ruchʼaʼäl Dios, röj kʼo chë kʼuqül qakʼuʼx chpan ri ruchʼaʼäl Dios».

14. ¿Achkë rma ri teʼej tataʼaj kʼo chë nkitamaj achkë kichiʼil ri kalkʼwal?

¹⁴ Keʼitoʼ ri iwalkʼwal rchë yejeʼ utziläj kichiʼil. Ri teʼej chqä ri tataʼaj kʼo chë nkitamaj achoq kikʼë yejeʼ wä ri kalkʼwal chqä achkë yekiʼän. Chqä kʼo chë nkitamaj achoq kikʼë yetzjon wä pa redes sociales chqä pa teléfono. Ri achbʼilanïk riʼ rkʼë jbʼaʼ xa nkijäl kinaʼoj ri kalkʼwal (1 Cor. 15:33).

15. ¿Achkë ütz nkitamaj ri teʼej tataʼaj chrij ri xuʼän Jessie?

¹⁵ ¿Achkë ütz nkiʼän ri teʼej tataʼaj we ma kan ta yekowin nkismajij ri computadora, ri celular o ri tableta? Jun tataʼaj aj Filipinas ri rubʼiniʼan Jessie nuʼij: «Tapeʼ ma kan ta qataman nqasmajij ri tecnología, ma rma ta riʼ ma ta xqaʼij chkë ri qalkʼwal ri kʼayewal nkikʼän pa ri samajbʼäl riʼ we ma ütz ta ruksaxik nkiʼän». Ryä ma xuʼij ta chkë chë kan ma tkiksaj ta ri celular o tableta xa rma ryä ma nkowin ta yeruksaj. Ryä nuʼij: «Xinbʼij chkë ri walkʼwal chë ri ki-celulares o ki-tabletas ütz yekiksaj rchë nkitamaj jun chik chʼaʼäl, rchë nkitjoj äl kiʼ chrij ri moloj chqä rchë nkiskʼij ruwäch le Biblia ronojel qʼij». Rïx ri yïx teʼej tataʼaj, ¿iskʼin chik ruwäch chqä yïx tzjonäq chik kikʼë ri iwalkʼwal chrij ri utziläj taq naʼoj chrij ri natäq mensajes de texto chqä fotos ri ye kʼo chpan ri peraj «Jóvenes» rchë jw.org^®? ¿Inukʼun chik kikʼë iwalkʼwal ri videos ¿Xa xuʼ chkij ri a-dispositivos electrónicos ayaʼon wä awan? chqä Taq naksaj ri redes,  ma natzaq kʼa chpan? * Ronojel re naʼoj reʼ janina xkekʼatzin chiwä rchë nikʼüt chkiwäch ri iwalkʼwal achkë rubʼanik nkiksaj ri ki-dispositivos electrónicos (Prov. 13:20).

16. ¿Achkë kibʼanon ye kʼïy teʼej tataʼaj, y achkë utzil kilon?

¹⁶ Ye kʼïy teʼej tataʼaj nkiʼän ronojel ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë chë ri kalkʼwal yejeʼ kikʼë qachʼalal ri najin nkitäj kiqʼij chpan rusamaj Jehová. Ya riʼ xkiʼän Dani y Bella, jun kʼlaj qachʼalal aj Costa de Marfil. Taq ri ukʼwäy bʼey rchë circuito napon wä pa ki-congregación, ryeʼ nkitzüj wä kiʼ rchë nkanaj qa chkachoch. Dani nuʼij: «Riʼ kowan xtoʼ ri qalkʼwal. Komä precursor chqä kʼo mul nbʼä pa rukʼexel ri ukʼwäy bʼey rchë circuito chkitzʼetik ri congregaciones». Rïx ri yïx teʼej tataʼaj, ¿achkë rubʼanik nikʼän inaʼoj chkij re jun kʼlaj qachʼalal reʼ?

17, 18. ¿Ajän kʼo chë nkichäp kitjoxik ri kalkʼwal ri teʼej tataʼaj?

¹⁷ Tichapaʼ yän kitjoxik ri iwalkʼwal. Janina ruqʼij chë ri teʼej tataʼaj nkichäp yän kitjoxik ri kalkʼwal (Prov. 22:6). Ke riʼ xkiʼän Eunice, ri ruteʼ Timoteo, chqä Loida, ri ratiʼt. Ryeʼ xkikʼüt chrij Jehová chwäch Timoteo kan xa xuʼ taq xaläx (2 Tim. 1:5; 3:15). Taq Timoteo xkʼïy qʼanäj, xkʼwäx rma ri apóstol Pablo chkitzʼetik ri congregaciones.

¹⁸ Jun chik kʼlaj qachʼalal ri aj Costa de Marfil ri kibʼiniʼan John y Paula, xekitoʼ ri waqiʼ kalkʼwal rchë nkajoʼ Jehová chqä rchë nkiyaʼ ruqʼij. ¿Achkë xetoʼö ri qachʼalal riʼ? Ryeʼ xkikʼän kinaʼoj chkij Eunice y Loida. Ryeʼ nkiʼij: «Kan xa xuʼ taq xeʼaläx, xqakʼüt ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia chkiwäch ri qalkʼwal» (Deut. 6:6, 7).

19. ¿Achkë ntel chë tzij ri jun teʼej o jun tataʼaj nukʼüt ri Ruchʼaʼäl Dios chkiwäch ralkʼwal?

¹⁹ Achiʼel nuʼij Deuteronomio 6:6 chqä 7, ri teʼej tataʼaj nkʼatzin nkikʼüt o nkikamluj chkë kalkʼwal ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Reʼ nukʼüt chë ri teʼej tataʼaj kʼo chë chaq taqïl nkijäm kiwäch rchë yekitoʼ ri kalkʼwal. Kʼo mul, rkʼë jbʼaʼ nikʼo kikʼuʼx rma kʼo chë nkikamluj kʼïy mul chkë ri kalkʼwal ri achkë kʼo chë nkiʼän. Ye kʼa ri teʼej tataʼaj ütz nkitzʼët riʼ achiʼel ta jun rubʼanik rchë yekitoʼ ri kalkʼwal rchë nqʼax ri Ruchʼaʼäl Dios chkiwäch chqä rchë nkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan.

20. Taʼij achkë rma ütz nuksäx Salmo 127:4 taq nqtzjon chrij ri kikʼiytisaxik ri akʼalaʼ.

 ²⁰ Ütz ütz titamaj kiwäch ri iwalkʼwal. Ri Salmo 127 yerujnamaj ri akʼalaʼ kikʼë flechas (taskʼij ruwäch Salmo 127:4 *). Achiʼel wä ri flechas ri jalajöj kiwäch, ri akʼalaʼ chqä majun ta jun ri kan ta junan rkʼë chik jun. Rma riʼ, ri teʼej tataʼaj kʼo chë nkitzʼët achkë rubʼanik xkekitjoj ri kalkʼwal chkijujnal. Jun kʼlaj qachʼalal ri aj Israel, ri xekowin xekitoʼ ri kaʼiʼ kalkʼwal rchë xeʼok rusamajelaʼ Jehová, nkiʼij achkë xetoʼö: «Ri wixjayil nutjoj wä jun qalkʼwal chrij le Biblia, ye kʼa rïn ntjoj wä chik ri jun». Kantzij na wä chë yë ri ukʼwayon bʼey chpan jun jay ntzʼetö we nkʼatzin ke riʼ rubʼanik yekitjoj ri kalkʼwal chqä we ütz nuʼän chkiwäch nkiʼän riʼ.

21. ¿Achkë toʼïk ruyaʼon Jehová chkë ri teʼej tataʼaj?

²¹ Kʼo mul, rkʼë jbʼaʼ ri teʼej tataʼaj nkinaʼ chë kan kʼayewal yekitjoj ri kalkʼwal, ye kʼa ri kalkʼwal jun spanïk ruyaʼon pä Jehová chkë. Ryä nrajoʼ yerutoʼ ri teʼej tataʼaj chqä nukʼoxaj kichʼonïk. Ryä yerutoʼ pä rkʼë le Biblia, ri publicaciones chqä rkʼë ri naʼoj yekiyaʼ ri teʼej tataʼaj ri kʼo chik kitamabʼal chqä ye kʼo pa congregación.

22. ¿Achkë rubʼanik nkikʼüt ri teʼej tataʼaj chë yekajoʼ ri kalkʼwal?

²² Ye kʼo winäq yebʼin chë rukʼiytisaxik jun akʼal xa xuʼ jun 20 junaʼ nukʼwaj. Tapeʼ nkiʼij riʼ, ri ajowabʼäl nkinaʼ ri teʼej tataʼaj chkij ri kalkʼwal majun bʼëy xtjalatäj ta. Ryeʼ xtkikʼüt chkiwäch kalkʼwal chë yekajoʼ taq nkijäm kiwäch rchë yejeʼ kikʼë chqä taq yekitjoj chrij le Biblia. Kantzij na wä chë ri akʼalaʼ jalajöj rubʼanik xtkitzʼët ri xtkʼut chkiwäch. Tapeʼ ke riʼ, ye kʼïy ri xekʼiytisäx pä kimä ri teʼej tataʼaj ri nkajoʼ Jehová nkinaʼ achiʼel nunaʼ Anna, jun qachʼalal aj Asia ri nuʼij: «Taq yichʼobʼon chrij ri rubʼanik xikʼiytisäx pä kimä ri nteʼ ntataʼ, ntyoxij chkë rma xinkiqʼïl chqä xinkitoʼ rchë nwajoʼ Jehová. Ma xa xuʼ ta xkiyaʼ nukʼaslemal, ryeʼ xkiʼän chë nnaʼ chë kʼo rma yïn kʼäs» (Prov. 23:24, 25). Pa millón chkë ri rusamajelaʼ Jehová nkinaʼ achiʼel nunaʼ ryä.