1. ¿Achkë rubʼanik nkitzʼët ri samaj ye kʼïy winäq?

¿ACHKË rubʼanik nkitzʼët ri samaj ri winäq chpan ri tinamït ri akuchï yoj kʼo wä? Chkipan ye kʼïy tinamït, ri winäq kan nkikamsaj kiʼ pa samaj. Riʼ nuʼän chë ye kʼïy ma njameʼ ta chik kiwäch rchë yeʼuxlan, rchë yejeʼ rkʼë ki-familia o rchë nkitamaj más ruwäch Dios (Ecl. 2:23). Ye kʼo chik nkʼaj winäq kan ma nqä ta chkiwäch yesamäj. Rma riʼ, nkikanuj achkë nkiʼij rchë ma yesamäj ta (Prov. 26:13, 14).

2, 3. ¿Achkë tzʼetbʼäl nkiyaʼ qa chqawäch Jehová chqä Jesús?

² Ri winäq ri nkiʼän riʼ ma pa rubʼeyal ta nkitzʼët ri samaj. Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik nkitzʼët ri samaj Jehová chqä Jesús? Kantzij na wä chë Jehová kan nqä chwäch nsamäj. Jesús xqʼalajsaj riʼ taq xuʼij: «Ri Ntataʼ kʼa najin na nsamäj komä, y rïn chqä kʼa najin na yisamäj» (Juan 5:17). Qchʼobʼon chrij ronojel ri samaj xuʼän Jehová taq xeruʼän pa millón ri ángeles chqä ronojel ri ye kʼo chkaj y ronojel ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Rma riʼ ri salmista xuʼij: «¡Kan kʼïy ri ye abʼanon qa rït, nimaläj Jehová! Kan rkʼë anaʼoj xeʼaʼän ronojel ri ye kʼo. Le Ruwachʼulew nujnäq rkʼë ri ye abʼanon qa» (Sal. 104:24).

³ Jesús xkʼän runaʼoj chrij Rutataʼ. Taq Dios xuʼän ri kaj, ryä xtoʼon rkʼë chqä xok jun nimaläj rusamajel (Prov. 8:27-31). Kʼïy tiempo chrij riʼ, taq Jesús xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew, xuʼän chqä jun utziläj samaj. Ryä kan achiʼel ta ruway xtzʼët ri samaj xyaʼöx che rä rma Rutataʼ, y ronojel ri xuʼän xkʼüt chë yë Dios taqayon pä rchë (Juan 4:34; 5:36; 14:10).

4. ¿Achkë nqatamaj qa chkij Jehová chqä Jesús chrij ri uxlanen?

 ⁴ Rkʼë ri xqatzʼët qa chrij Jehová chqä Jesús, ¿nkikʼüt komä riʼ chë ma nkʼatzin ta nquxlan? Manä. Jehová ma nkos ta, rma riʼ ma nkʼatzin ta nuxlan. Ye kʼa le Biblia nuʼij chë, taq xuʼän yän le kaj chqä le Ruwachʼulew, «ma xsamäj ta chik chqä xuxlan» (Éx. 31:17). Re tzij reʼ achiʼel ta nkikʼüt chë Jehová majun ta chik samaj xuʼän chwäch le Ruwachʼulew chqä xjäm ruwäch rchë xnaʼ kiʼkʼuxlal rma ronojel ri xuʼän. Y Jesús, tapeʼ kowan xsamäj taq xjeʼ chwäch le Ruwachʼulew, xjäm chqä ruwäch rchë xuxlan chqä rchë xwaʼ kikʼë ri rachiʼil (Mat. 14:13; Luc. 7:34).

5. ¿Achkë kʼayewal nuʼän chkiwäch ye kʼïy?

⁵ Le Biblia nuʼij chqë röj, ri rusamajelaʼ Dios, chë q-ok ajsamajel taq winäq y ma qqʼoran ta (Prov. 15:19). Rkʼë jbʼaʼ, nqsamäj rchë yeqatzüq ri qa-familia. Chqä jontir röj, ri cristianos, kʼo chë nq-el chutzjoxik ri utziläj taq rutzjol. Ye kʼa, nkʼatzin chqä nquxlan. Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik nqïl ri tiempo rchë nqsamäj, rchë nq-el chutzjoxik le Biblia chqä rchë nquxlan? ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma kan ta xtqakamsaj qiʼ pa samaj ye kʼa ma xtqayaʼ ta qiʼ pa qʼoral?

6. ¿Achkë rubʼanik nukʼüt Marcos 6:30 kʼa 34 chë Jesús kan pa rubʼeyal wä xtzʼët ri samaj chqä ri uxlanen?

⁶ Janina ruqʼij chë kan pa rubʼeyal nqatzʼët ri samaj. Salomón, ri qʼatöy tzij, rkʼë ruchqʼaʼ ri loqʼoläj espíritu xuʼij chë ronojel kʼo tiempo che rä. Ryä xuʼij chë kʼo tiempo rchë yatkonäj, rchë nayäk jun jay, rchë yatoqʼ, rchë yatzeʼen chqä rchë yaxajö (Ecl. 3:1-8). Kantzij na wä chë ri samaj chqä ri uxlanen kan yekʼatzin pa qakʼaslemal. Jesús kan pa rubʼeyal xerutzʼët riʼ. Kʼo jun qʼij, taq ri apóstoles xetzolin pä chutzjoxik le Biblia, nixta ütz wä yewaʼ rma kowan winäq ye kʼo kikʼë. Rma riʼ Jesús xuʼij chkë: «Kixampä wkʼë; joʼ akuchï majun ta winäq ye kʼo, ke riʼ yixuxlan jbʼaʼ» (taskʼij ruwäch Marcos 6:30-34). Nixta Jesús nixta ri rutzeqelbʼëy xeʼuxlan achiʼel wä xkajoʼ ryeʼ. Ye kʼa Jesús retaman wä chë jontir ryeʼ nkʼatzin wä yeʼuxlan.

7. ¿Achkë rubʼanik xtqrtoʼ ri xtqanukʼuj rij ri pixaʼ chrij ri sábado?

⁷ Kʼo mul, nkʼatzin nquxlan chkibʼanik ri yeqaʼän ronojel qʼij. Nqʼalajin riʼ chpan jun pixaʼ ri xyaʼ Jehová chkë ri israelitas chpan ri Rupixaʼ Moisés. Ryeʼ kʼo wä chë yeʼuxlan ri qʼij sábado. Tapeʼ röj ma yoj kʼo ta chik chuxeʼ ri Rupixaʼ Moisés, kan kʼïy nqatamaj qa chrij ri nuʼij wä chrij ri sábado. Ri xtqatamaj chrij ri pixaʼ riʼ xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët we pa rubʼeyal najin nqatzʼët ri samaj chqä ri uxlanen.

8. Achiʼel nuʼij chpan Éxodo 31:12 kʼa 15, ¿achkë kʼo wä chë nkiʼän ri israelitas chpan ri qʼij sábado?

⁸ Taq Jehová xuʼän yän ronojel chwäch le Ruwachʼulew chkipan ri waqiʼ qʼij *, le Biblia nuʼij chë xuxlan chubʼanik samaj chwäch le Ruwachʼulew (Gén. 2:2). Ye kʼa Jehová kan nqä chwäch nsamäj, rma riʼ kʼo chik nkʼaj samaj najin nuʼän (Juan 5:17). Ri pixaʼ chrij ri sábado nuʼij wä chë ri israelitas kʼo wä chë yesamäj waqiʼ qʼij y yeʼuxlan pa ruwuq qʼij, achiʼel wä xuʼän Dios taq xuʼän ronojel. Ri sábado xok jun etal chkikojöl Jehová chqä ri israelitas. Ri pixaʼ nuʼij wä chë ri sábado jun qʼij «rchë uxlanen» chqä «loqʼoläj  chwäch Jehová» (taskʼij ruwäch Éxodo 31:12-15 *). Ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë ri winäq yesamäj ri qʼij riʼ, nixta ri akʼalaʼ nixta ri ye xmon pa samaj nixta ri chköp (Éx. 20:10). Riʼ nuyaʼ wä qʼij chkë ri israelitas rchë nkiyaʼ más kan chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová.

9. ¿Achkë naʼoj ri ma yë ütz ta chrij ri sábado ye kʼo wä pa ruqʼij Jesús?

⁹ Ri sábado kan kʼo wä utzil xkʼän pä pa kiwiʼ ri rusamajelaʼ Dios. Ye kʼa pa ruqʼij Jesús, ye kʼïy ukʼwäy taq bʼey judíos xekiyalaʼ pixaʼ ri kan kʼayewal kikʼwaxik chrij ri sábado. Ryeʼ nkiʼij wä chë kan majun ta chik ütz nbʼan, achiʼel ri nchʼup jojun ruwäch trigo o nkʼachojsäx jun yawaʼ (Mar. 2:23-27; 3:2-5). Ri nkiʼij wä chrij ri sábado ma xkʼüt ta runaʼoj Jehová, y Jesús kan xqʼalajsaj riʼ chkë ri xekʼoxan rchë.

10. ¿Achkë nukʼüt Mateo 12:9 kʼa 12 chrij ri rubʼanik xtzʼët Jesús ri qʼij sábado?

¹⁰ Jesús chqä ri rutzeqelbʼëy xeʼuxlan wä ri sábado rma nkinmaj wä ri Rupixaʼ Moisés. * Ye kʼa, rkʼë ri xuʼij chqä ri xuʼän, Jesús xkʼüt chë, tapeʼ sábado, ütz yetoʼöx ri winäq chqä yebʼan ütz taq bʼanobʼäl. Ryä xuʼij: «Ma  itzel ta nbʼan jun ütz bʼanobʼäl chpan ri qʼij sábado» (taskʼij ruwäch Mateo 12:9-12). Chwäch Jesús, jun winäq ma nuqʼäj ta ri pixaʼ chrij ri sábado we xa jun ütz bʼanobʼäl nuʼän. Jesús xkʼüt rkʼë ri rubʼanobʼal chë qʼaxnäq wä chwäch achkë rma Dios xuʼij chkë ri israelitas chë ma kesamäj ta ri qʼij riʼ. Ke riʼ, ri israelitas ütz wä nkiyaʼ kan chrij ruyaʼik ruqʼij Jehová. Ri ru-familia Jesús nkiyaʼ wä ruqʼij Dios pa taq sábados. Qataman riʼ rma ri nuʼij le Biblia chrij ri xuʼän Jesús taq kʼo wä pa tinamït Nazaret. Chriʼ nuʼij: «Achiʼel wä nuʼän ronojel sábados, ryä xok apü pa sinagoga chqä xpaʼeʼ qʼanäj rchë nuskʼij ruwäch jun rollo» (Luc. 4:15-19).

11. ¿Achkë xyaʼö jun utziläj tzʼetbʼäl chwäch Jesús chrij ri natäj aqʼij pa samaj?

¹¹ Taq José xkʼüt chwäch Jesús ri samaj chrij ri carpintería, kantzij na wä chë xkʼüt chqä chwäch achkë rubʼanik nutzʼët Jehová ri samaj (Mat. 13:55, 56). Y Jesús kantzij na wä chë xtzʼët achkë rubʼanik José kowan xsamäj rchë xyaʼ ri nkʼatzin che rä ri ru-familia. Jojun junaʼ chrij riʼ, Jesús xuʼij reʼ chkë ri rutzeqelbʼëy: «Ri samajel kʼo chë nyaʼöx rajäl ruqʼij» (Luc. 10:7). Reʼ nukʼüt chqawäch chë ryä retaman wä achkë riʼ ri natäj aqʼij pa samaj.

12. ¿Achkë textos nkikʼüt ri rubʼanik xtzʼët Pablo ri natäj aqʼij pa samaj?

¹² Ri apóstol Pablo chqä retaman wä achkë riʼ ri natäj aqʼij pa samaj. Chwäch ryä, ri samaj ri más wä ruqʼij ya riʼ nutzjoj chkë ri winäq chrij Jesús chqä chrij ri xkʼüt qa. Ye kʼa xkʼatzin chqä xsamäj rchë xchʼäk ruway. Ri cristianos aj Tesalónica kitaman wä chë Pablo «paqʼij chë chaqʼaʼ» xsamäj rchë ma xyaʼ ta jun ejqaʼn pa kiwiʼ ri cristianos riʼ (2 Tes. 3:8; Hech. 20:34, 35). Pablo rkʼë jbʼaʼ xpë pa rujolon ri xuʼän pa tinamït Corinto. Chriʼ xkanaj chkachoch Áquila y Priscila chqä «xsamäj kikʼë», rma ryeʼ yekiʼän wä koköj taq jay rkʼë tzyäq. Ri nuʼij chë «paqʼij chë chaqʼaʼ» xsamäj ma ntel ta chë tzij chë kan xkamsaj riʼ pa samaj. Jun tzʼetbʼäl. Ryä xksaj wä ri sábados rchë xtzjoj ruchʼaʼäl Dios chkë ri judíos, ri ma yesamäj ta wä ri qʼij riʼ chqä (Hech. 13:14-16, 42-44; 16:13; 18:1-4).

13. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa Pablo?

¹³ Ri apóstol Pablo xyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch. Tapeʼ kʼo chë xsamäj rchë xchʼäk ruway, ryä xtäj ruqʼij rchë ma xyaʼ ta qa rubʼanik ri «loqʼoläj samaj chrij ri utziläj taq rutzjol nuyaʼ Dios» (Rom. 15:16; 2 Cor. 11:23). Chqä xuʼij chkë ri nkʼaj chik chë tkibʼanaʼ achiʼel wä najin nuʼän ryä. Rma riʼ, Áquila y Priscila junan xetoʼon rkʼë chubʼanik rusamaj Dios (Rom. 12:11; 16:3). Pablo xuʼij chkë ri cristianos aj Corinto chë ronojel mul tkiyaʼ kan chrij ri samaj ruyaʼon qa ri Ajaw pa kiwiʼ (1 Cor. 15:58; 2 Cor. 9:8). Chqä rkʼë ruchqʼaʼ ri loqʼoläj espíritu xtzʼibʼaj: «We kʼo jun ma nrajoʼ ta nsamäj, ma twaʼ ta chqä» (2 Tes. 3:10).

14. ¿Achkë ntel chë tzij ri xuʼij qa Jesús chpan Juan 14:12?

¹⁴ Ri samaj ri más rejqalen chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij yoj kʼo wä ya riʼ ntzjöx le Biblia chkë ri winäq chqä yetoʼöx rchë yeʼok rusamajelaʼ Dios. Jesús xuʼij qa chë ri rutzeqelbʼëy xkekiʼän samaj más nmaʼq chwäch ri xuʼän ryä (taskʼij ruwäch Juan 14:12). Riʼ ma ntel ta chë tzij chë xtkiʼän milagros achiʼel wä xuʼän ryä, xa ntel chë tzij chë xtkitzjoj ri ruchʼaʼäl Dios chkipan más tinamït, xkekitjoj más winäq chqä kan kʼïy junaʼ xtkiʼän riʼ.

15. ¿Achkë kʼutunïk kʼo chë yeqaʼän qa chqawäch, y achkë rma?

¹⁵ We najin nqsamäj, tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Tamatäl nwäch chë rïn yïn jun samajel winäq? ¿Nkʼïs ri samaj chpan ri tiempo  bʼin chwä chqä ntäj nqʼij chë kan ütz nbʼän che rä?». We ke riʼ, rkʼë jbʼaʼ ri qa-patrón rukʼuqbʼan rukʼuʼx chqij chqä ri qachiʼil pa samaj más xtkajoʼ xtqatzjoj le Biblia chkë. Chqä rma nqatzjoj le Biblia y yeqatjoj ri winäq, ütz tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Tamatäl nwäch chë ntäj nqʼij chpan ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia? ¿Ütz ütz ntjoj wiʼ rchë ütz rubʼanik yitzjon ri naʼäy mul kikʼë ri winäq? ¿Yitzolin yän chkichʼbʼexik ri winäq ri jaʼäl xinkikʼoxaj? Chqä, ¿ntäj komä nqʼij rchë jalajöj rubʼanik ntzjoj le Biblia?». We ke riʼ, röj xtqanaʼ kiʼkʼuxlal chpan re samaj reʼ.

16. ¿Achkë wä rubʼanik xkitzʼët Jesús chqä ri ru-apóstoles ri uxlanen, y achkë rma ma junan ta rkʼë ri nkiʼän ye kʼïy winäq komä?

¹⁶ Jesús retaman wä chë ryä chqä ri rutzeqelbʼëy kʼo wä mul nkʼatzin yeʼuxlan. Ye kʼa chkipan qa ri qʼij riʼ, achiʼel nbʼanatäj komä chqä, ye kʼïy winäq junan kinaʼoj rkʼë ri bʼeyon achï ri xtzjoj Jesús chpan jun kʼambʼäl tzij. Ri achï riʼ nuʼij wä qa chwäch: «Katuxlan, kawaʼ, kakʼuyaʼ, tjeʼ kiʼkʼuxlal awkʼë» (Luc. 12:19; 2 Tim. 3:4). Ri más wä ruqʼij chwäch ri achï riʼ ya riʼ ri uxlanen chqä ri kʼastanen. Ye kʼa Jesús chqä ri ru-apóstoles ma xkiyaʼ ta qʼij chë ya riʼ xjeʼ más rejqalen chpan kikʼaslemal.

17. ¿Achkë nqaʼän rkʼë ri qa-tiempo taq ma najin ta nqsamäj?

¹⁷ Röj nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús taq, pa rukʼexel xa xuʼ nquxlan taq ma najin ta nqsamäj, nq-el chutzjoxik le Biblia chqä nqbʼä pa qamoloj. Reʼ kan janina kiqʼij chqawäch röj, rma riʼ nqatäj qaqʼij chë chaq taqïl yeqaʼän (Heb. 10:24, 25). Yajün taq yoj bʼenäq jukʼan chik tinamït rchë nquxlan, röj nqbʼä pa qamoloj chqä nqakanuj rubʼanik rchë nqatzjoj le Biblia chkë ri winäq (2 Tim. 4:2).

18. ¿Achkë nrajoʼ Jesús chë nqaʼän?

¹⁸ Janina nqatyoxij che rä Jesús, ri Qʼatöy Tzij pa qawiʼ, rma ma nukʼutuj ta chqë ri ma nqkowin ta nqaʼän chqä rma nqrtoʼ rchë pa rubʼeyal nqatzʼët ri samaj chqä ri uxlanen (Heb. 4:15). Tapeʼ nrajoʼ chë nquxlan, nrajoʼ chqä chë kuw nqsamäj rchë nqïl ri nkʼatzin chqë chqä chë nqatäj qaqʼij chkitjoxik ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy. Chpan ri jun chik tjonïk, xtqatzʼët achkë rubʼanon Jesús rchë xojruköl chwäch jun nimaläj kʼayewal.