1, 2. a) ¿Achkë xqatzʼët chpan ri jun qa tjonïk? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

 CHPAN ri jun qa tjonïk, xqanukʼuj kij jojun naʼoj ri ye kʼo chpan ri capítulo 19 rchë Levítico. Jun chkë ri naʼoj riʼ ya riʼ kʼo chpan ri versículo 3 ri akuchï Jehová xuʼij chkë ri israelitas chë ma tkiqasaj ta kiqʼij ri kiteʼ kitataʼ. Xqatamaj chë ri rubʼanik nqasmajij ri naʼoj riʼ ya riʼ taq nqayaʼ chkë ri qateʼ qatataʼ ri nkʼatzin chkë, nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chqä yeqatoʼ rchë más junan nuʼän kiwäch rkʼë Jehová. Chpan chqä ri versículo riʼ, Dios xuʼij chkë ri israelitas chë ma tkiqasaj ta kiqʼij ri sábados. Tapeʼ röj ma nqasmajij ta chik ri pixaʼ riʼ, kʼo jun naʼoj xqatamaj qa chrij: ya riʼ chë kʼo chë nqajäm qawäch rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová ronojel qʼij. We xtqaʼän riʼ, xtqakʼüt chë najin nqatäj qaqʼij rchë nq-ok loqʼoläj, achiʼel nuʼij Levítico 19:2 chqä 1 Pedro 1:15.

² Chpan re tjonïk reʼ xkeqanukʼuj nkʼaj chik naʼoj ri ye kʼo chpan ri capítulo 19 rchë Levítico. Xtqatzʼët achkë rubʼanik xtqrtoʼ rchë 1) ütz qanaʼoj xtqaʼän kikʼë ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän; 2) rchë ma xtqaqʼäj ta rutzij Jehová taq kʼo jun qakʼayij o taq ye kʼo winäq yesamäj qkʼë; y 3) rchë xtqakʼüt chkiwäch ri winäq chë yeqajoʼ. Rma nqajoʼ nq-ok loqʼoläj achiʼel Dios, tqatzʼetaʼ achkë naʼoj xkeqatamaj qa.

3, 4. Rkʼë ri nuʼij chpan Levítico 19:14, ¿achkë kinaʼoj kʼo ta chë xkiʼän ri israelitas kikʼë ri moyiʼ chqä kikʼë ri ye tokän?

³ (Taskʼij ruwäch Levítico 19:14). Jehová nrajoʼ chë rusamajelaʼ ütz kinaʼoj tkibʼanaʼ kikʼë ri winäq ri kʼo ma yekowin  ta nkiʼän. Jun tzʼetbʼäl chrij riʼ ya riʼ taq xuʼij chkë ri israelitas chë ma tkitäq ta itzel chrij jun tokän. ¡Ri naʼän riʼ kan itzel! Rma ma nkʼoxan ta, ri tokän ma xtkowin ta xttoʼ riʼ.

⁴ Pa versículo 14, Dios chqä xuʼij che rä rutinamit chë «ma tkiqʼät ta rubʼey jun moy». Jun wuj nuʼij reʼ chkij ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän: «Ojer qa, chkipan ri tinamït ri ye kʼo chnaqaj Israel, ri winäq kowan wä yekitzʼlaʼ ri winäq riʼ». Rkʼë jbʼaʼ xejeʼ winäq ri kʼo xkiyaʼ qa pa kibʼey ri moyiʼ xa xuʼ rchë yekitzʼlaʼ o rchë yetzeʼen chkij. ¡Kan xajan xkiʼän ri winäq riʼ! Rkʼë ri pixaʼ kʼo chpan Levítico 19:14, Jehová xkʼüt chkiwäch rusamajelaʼ chë kʼo chë ütz kinaʼoj nkiʼän kikʼë ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän.

5. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqapoqonaj kiwäch ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän?

⁵ Jesús kan xpoqonaj kiwäch ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän. Ryä xtäq rubʼixik reʼ che rä Juan el Bautista: «Ri moyiʼ yetzuʼun, ri ma yekowin ta yebʼiyïn, yebʼiyïn, ri leprosos yekʼachöj, ri tokän yekʼoxan, ri kamnaqiʼ yekʼasöx». Taq ri winäq xkitzʼët ri milagros xeruʼän Jesús, ryeʼ kan xkiyaʼ ruqʼij Dios (Luc. 7:20-22; 18:43). Röj, ri cristianos, nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús. Rma riʼ ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë ri winäq ri kʼo ma yekowin ta nkiʼän, nqapoqonaj kiwäch chqä ma nikʼo ta qakʼuʼx kikʼë. Kantzij na wä chë Jehová ma ruyaʼon ta qa pa qaqʼaʼ nqaʼän milagros. Ye kʼa ruyaʼon qa jun nimaläj samaj pa qaqʼaʼ: ya riʼ nqayaʼ jun utziläj rutzjol chkë jontir winäq, yajün chkë ri ma yekowin ta yetzuʼun. Röj nqaʼij chkë ryeʼ chë xa jbʼaʼ chik apü le Ruwachʼulew xttok jun kotzʼijaläj ulew ri akuchï majun ta chik jun winäq xtyawäj chqä jontir junan xtuʼän kiwäch rkʼë Dios (Luc. 4:18). Re utziläj rutzjol reʼ rubʼanon chë ye kʼïy winäq najin nkiyaʼ ruqʼij Dios.

6. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri capítulo 19 rchë Levítico rchë yeqʼax más pa qajolon ri Diez Mandamientos?

⁶ Jojun versículos rchë ri capítulo 19 rchë Levítico yojkitoʼ rchë nqʼax más pa qajolon achkë yeʼel chë tzij ri Diez Mandamientos.  Tqatzjoj rij ri octavo mandamiento. Chriʼ xa xuʼ nuʼij: «Ma kaleqʼan ta» (Éx. 20:15). Rkʼë jbʼaʼ, kʼo jun nuquʼ chë rchë nusmajij re pixaʼ reʼ, xa xuʼ nkʼatzin ma nukʼwaj ta äl jun ri ma rchë ta ryä. Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ kʼo chik nkʼaj rubʼanik ri najin nleqʼan.

7. ¿Achkë rubʼanik ri rkʼë jbʼaʼ jun kʼayinel xqʼäj ri octavo mandamiento?

⁷ Jun kʼayinel rkʼë jbʼaʼ nuʼij chë majun bʼëy kanajnäq ta qa rkʼë jun ri ma rchë ta ryä. Ye kʼa, ¿ronojel komä mul tzʼaqät nkʼayin? Chpan Levítico 19:35 chqä 36 Jehová xuʼij reʼ: «Ma keʼiqʼöl ta ri winäq taq yixwetan, taq yixpajon o kikʼë ri kʼojlibʼäl yeʼiksaj. Keʼiksaj tzʼaqät taq balanzas, tzʼaqät taq pesas chqä kʼojlibʼäl ri tzʼaqät kipan». We jun kʼayinel yeruksaj balanzas ri ma tzʼaqät ta yepajö o kʼojlibʼäl ri ma tzʼaqät ta kipan rchë yeruqʼöl ri winäq, reʼ ntel chë tzij chë xa najin nleqʼan. Ya reʼ kan más na chik nqʼalajin chqawäch taq nqanukʼuj kij nkʼaj chik versículos rchë ri capítulo 19 rchë Levítico.

8. ¿Achkë rubʼanik Levítico 19:11 kʼa 13 xerutoʼ ri judíos rchë xkismajij ri naʼoj ri akuchï xel wä pä ri octavo mandamiento, y achkë rubʼanik nqrtoʼ röj?

⁸ (Taskʼij ruwäch Levítico 19:11-13). Levítico 19:11 nchapatäj kikʼë re tzij reʼ: «Ma kixleqʼan ta». Y ri versículo 13 nuʼij: «Ma keʼaqʼöl ta ri awinaq». Ri kʼayinel ri yeruqʼöl ri winäq rkʼë rukʼayij najin chqä nleqʼan. Ri octavo mandamiento nuʼij chë ma ütz ta yaleqʼan, ye kʼa ri nuʼij Levítico xerutoʼ ri judíos rchë xqʼax pa kijolon achkë rubʼanik nkismajij ri naʼoj ri akuchï xel wä pä ri pixaʼ riʼ. Röj ütz nqajäm qawäch rchë nqaquʼ rij achkë rubʼanik nutzʼët Jehová ri eläqʼ. Tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «Taq nquʼ rij ri nuʼij chpan Levítico 19:11 kʼa 13, ¿kʼo komä nkʼatzin njäl pa nkʼaslemal, achiʼel rubʼanik yisamäj o rubʼanik yikʼayin?».

9. ¿Achkë rubʼanik xerutoʼ ri samajelaʼ ri pixaʼ kʼo chpan Levítico 19:13?

⁹ Kʼo chik jun ri ütz nuquʼ rij ri qachʼalal ri ye kʼo rusamajelaʼ. Pa rukʼisbʼäl peraj che rä Levítico 19:13 nuʼij: «Ma tayaʼ ta kʼa chkaʼn qʼij rajäl ruqʼij jun winäq ri xayaʼ rusamaj». Pa Israel ojer, kan konojel bʼaʼ chkë ri winäq ye ajtkoʼn. Ri winäq ri yebʼä wä pa samaj ntoj wä rajäl kiqʼij taq nqä qa ri Qʼij. We jun winäq ma ntoj ta taq nqä qa ri Qʼij, majun ta wä rurajil xtjeʼ rchë nutzüq ru-familia ri qʼij riʼ. Jehová xuʼij reʼ: «Ryä nkʼatzin rurajil chqä rkʼë riʼ nutoʼ wä riʼ» (Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. ¿Achkë naʼoj nqatamaj qa chpan Levítico 19:13?

¹⁰ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, ye kʼïy winäq ma yetoj ta ronojel qʼij, xa jmul o kamul pa jun ikʼ yetoj. Tapeʼ ke riʼ, ri naʼoj kʼo chpan Levítico 19:13 ma jalatajnäq ta. Ye kʼo jojun winäq yewaʼ chkij kisamajelaʼ rma ma nkitöj ta chkë ri kʼo ta chë nkitöj chkë. Ryeʼ kitaman chë ri winäq riʼ nkʼatzin kisamaj, rma riʼ ma xkebʼä ta äl tapeʼ kan jbʼaʼ xttoj chkë. Ütz nqaʼij chë ri winäq riʼ najin yekanaj qa rkʼë «rajäl ruqʼij jun winäq» ri kiyaʼon rusamaj. We jun qachʼalal ye kʼo rusamajelaʼ, kʼo chë nutzʼët we najin nutöj chkë rusamajelaʼ ri kʼo ta chë nutöj chkë. Tqatzʼetaʼ achkë chik nkʼaj naʼoj nqatamaj qa chpan ri capítulo 19 rchë Levítico.

11, 12. ¿Achkë xyaʼ ruqʼij Jesús taq xnataj ri tzij kʼo chpan Levítico 19:17 chqä 18?

¹¹ Jehová nrajoʼ chë röj ma yeqatzʼlaʼ ta ri nkʼaj chik. Ye kʼa kʼo na chik jun nrajoʼ chë nqaʼän, nqʼalajin riʼ chpan Levítico 19:17 chqä 18 (taskʼij ruwäch). Chriʼ nuʼij re pixaʼ reʼ: «Keʼawajoʼ ri winäq achiʼel nawajoʼ qa awiʼ rït». Ri cristiano ri nrajoʼ chë Dios kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë kan nkʼatzin nusmajij re pixaʼ reʼ.

¹² Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xyaʼ Jesús rejqalen  ri pixaʼ kʼo chpan Levítico 19:18. Kʼo jun qʼij, jun fariseo xuʼän re kʼutunïk reʼ che rä: «¿Achkë riʼ ri pixaʼ más ruqʼij chpan ri Rupixaʼ Moisés?». Jesús xuʼij che rä chë «ri naʼäy pixaʼ chqä ri más ruqʼij» ya riʼ tqajoʼ Jehová rkʼë ronojel qan, rkʼë ronojel qakʼaslemal chqä rkʼë ronojel ri qachʼobʼonik. Chrij riʼ xkamluj ri tzij kʼo chpan Levítico 19:18 taq xuʼij: «Ri rukaʼn, ri junan bʼaʼ rkʼë riʼ, ya riʼ: ‹Keʼawajoʼ ri winäq achiʼel nawajoʼ qa awiʼ rït›» (Mat. 22:35-40). Kan kʼïy rubʼanik nqkowin nqakʼüt chkiwäch ri winäq chë yeqajoʼ. Ye kʼa keqatzʼetaʼ jojun rubʼanik ri nqïl chpan ri capítulo 19 rchë Levítico.

13. ¿Achkë rubʼanik xsmajij José ri nuʼij chpan Levítico 19:18?

¹³ Jun rubʼanik nqakʼüt chkiwäch ri nkʼaj chik chë yeqajoʼ ya riʼ taq nqasmajij ri nuʼij Levítico 19:18. Chriʼ nuʼij: «Ma tatzolij ta rukʼexel jun itzelal xbʼan chawä chqä ma takʼöl ta qa itzel pan awan chkij ri awinaq». Kan jontir bʼaʼ chqë röj qataman ruwäch jun winäq ri rukʼolon qa itzel pa ran chrij jun rachiʼil pa samaj, pa tijobʼäl o chrij jun ru-familiar, y rkʼë jbʼaʼ kan pa junaʼ runaʼon riʼ. Tnatäj chqë chë runimal José, rma kan kʼïy itzel xkikʼöl qa pa kan chrij, kʼo jun kan itzel xkiʼän che rä (Gén. 37:2-8, 25-28). Ye kʼa José ma xtzolij ta rukʼexel chkë. Tapeʼ kʼo wä chik uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, ryä kan xpoqonaj kiwäch. Pa rukʼexel xkʼöl itzel pa ran chkij, ryä xuʼän ri nuʼij Levítico 19:18 ri kʼo chë nqaʼän (Gén. 50:19-21).

14. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri naʼoj kʼo chpan Levítico 19:18 kan kowan na nkʼatzin chkipan ri qʼij yoj kʼo komä?

¹⁴ Ri cristiano ri nrajoʼ chë ütz ntzʼet rma Dios kʼo chë nukʼän runaʼoj chrij José. Ntel chë tzij, kʼo chë yeruküy ri nkʼaj chik pa rukʼexel nukʼöl qa itzel pa ran o nutzolij rukʼexel chkë. Re naʼoj reʼ kan rukʼwan riʼ rkʼë ri xuʼij Jesús taq xkʼüt chkiwäch ri rutzeqelbʼëy achkë rubʼanik yechʼö rkʼë Dios. Ryä xuʼij chë nkʼatzin yeqaküy ri winäq ri kʼo jun ma ütz ta nkiʼän chqë (Mat. 6:9, 12). Ri apóstol Pablo xyaʼ chqä re naʼoj reʼ chkë ri cristianos: «Wachʼalal, ma titzolij ta rukʼexel jun itzelal nbʼan chiwä» (Rom. 12:19). Ryä chqä xuʼij reʼ chkë: «Ronojel mul tikochʼolaʼ iwiʼ chqä ma  tikʼewaj ta tikuyulaʼ imak chiwäch. Tibʼanaʼ riʼ tapeʼ kʼo rma yixchʼojin chrij jun chik» (Col. 3:13). Ri naʼoj yeruyaʼ Jehová ma yejalatäj ta. Rma riʼ, chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, kan kowan na ruqʼij ri naʼoj kʼo chpan Levítico 19:18.

15. ¿Achkë tzʼetbʼäl nukʼüt chqawäch chë kowan rejqalen nqaküy rumak jun winäq chqä nqamestaj ri xuʼän chqë?

¹⁵ Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Ri nkisök awan ütz nqajnamaj rkʼë ri nasök awiʼ, kʼo koköj chqä kʼo nmaʼq taq sokotajïk. Tqabʼanaʼ che rä chë taq najin nqaʼän rukïl qaway nqasök qaqʼaʼ. Pa naʼäy rkʼë jbʼaʼ kowan xttiʼon, ye kʼa xa jun kayoxiʼ qʼij xtkʼwaj rchë xtkʼachöj. Chrij riʼ rkʼë jbʼaʼ kan ma xtnatäj ta chik chqë. Ke riʼ rkʼë jbʼaʼ nbʼanatäj taq jun qachiʼil kʼo jun nuʼij o kʼo jun nuʼän ri ma kan ta kʼo rejqalen, ye kʼa nusök qan. Taq nbʼanatäj riʼ, rkʼë jbʼaʼ ma kʼayewal ta nuʼän chqawäch nqaküy rumak. Ye kʼa, ¿achkë nbʼanatäj taq kan jun mamaʼ sokotajïk nqaʼän? Rkʼë jbʼaʼ ri doctor kʼo chë xttʼïs chqä xtpïs pä. We röj chaq taqïl xtqachäp ri sokotajïk riʼ, xa qayonïl más xtqatzʼlaʼ qa qiʼ. Rkʼë jbʼaʼ, ya riʼ chqä nbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri kowan xkisök ran. We ronojel mul nuquʼ rij ri itzelal xbʼan che rä, xa ruyonïl más xttzʼlaʼ qa riʼ. Nqʼalajin kʼa chë más ütz nqasmajij ri naʼoj kʼo chpan Levítico 19:18.

16. Rkʼë ri nuʼij chpan Levítico 19:33 chqä 34, ¿achkë kinaʼoj kʼo wä chë nkiʼän ri israelitas kikʼë ri ma ye israelitas ta, y achkë nqatamaj qa röj chrij riʼ?

¹⁶ Taq Jehová xuʼij chkë ri israelitas chë kekajoʼ ri nkʼaj chik, ryä ma xuʼij ta chkë chë xa xuʼ kiwinaq kekajoʼ. Xa kan xuʼij chqä chkë chë kekajoʼ ri winäq ri ma ye israelitas ta ri ye kʼo chriʼ kikʼë. Ya riʼ nuʼij chpan Levítico 19:33 chqä 34 (taskʼij ruwäch). Ryeʼ kʼo wä chë «kan kiwinaq nkiʼän chkë ri winäq ri ma ye israelitas ta» chqä kʼo wä chë yekajoʼ achiʼel nkajoʼ qa kiʼ ryeʼ. Tqaquʼ rij reʼ, ryeʼ kʼo wä chë nkiyaʼ qʼij chë ri winäq ri ma ye israelitas ta chqä ri majun ta kirajil nkimöl ri ruwäch tkoʼn ri ma xkimöl ta äl ryeʼ (Lev. 19:9, 10). Röj, ri cristianos, nkʼatzin chqä nqasmajij ri naʼoj ri nuʼij chë keqajoʼ ri winäq ri ma ye qawinaq ta (Luc. 10:30-37). ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Chwäch le Ruwachʼulew kan ye kʼïy winäq ye kʼo chkipan tinamït ri ma kitinamit ta ryeʼ, y rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun ri ye kʼo chqanaqaj röj. We ke riʼ, kan kowan rejqalen chë ma nqaqasaj ta kiqʼij ri winäq riʼ.

17, 18. a) ¿Achkë nuʼij Levítico 19:2 chqä 1 Pedro 1:15 chë tqabʼanaʼ? b) ¿Achkë samaj ri kan kowan rejqalen xuʼij ri apóstol Pedro chë tqabʼanaʼ?

¹⁷ Chpan Levítico 19:2 chqä 1 Pedro 1:15, nuʼij chë ri rusamajelaʼ Dios kʼo chë yeʼok loqʼoläj. Chpan ri capítulo 19 rchë Levítico kʼo chik nkʼaj versículos ri nkikʼüt achkë ütz nqaʼän rchë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän qkʼë. Xqanukʼuj kij jojun versículos ri xkikʼüt chqawäch achkë ütz nqaʼän chqä achkë kʼo chë ma nqaʼän ta. * Chqä xqatzʼët chë ri Escrituras Griegas Cristianas nkikʼüt chë ri naʼoj riʼ kan yekʼatzin na chkipan ri qʼij yoj kʼo komä. Ye kʼa ri apóstol Pedro kʼo na chik jun xuʼij.

¹⁸ Kantzij na wä chë röj, ri cristianos, nqatäj qaqʼij rchë nqayaʼ ruqʼij Dios chqä rchë kʼo ütz nqaʼän pa kiwiʼ ri nkʼaj chik. Ye kʼa Pedro xtzjoj rij jun samaj ri kan kʼo rejqalen. Taq majanä tuʼij chë q-ok loqʼoläj rkʼë jontir ri bʼanobʼäl yeqaʼän, ryä xuʼij reʼ: «Titjoj ichʼobʼonik rchë nitamaj achkë kʼo chë niʼän» (1 Ped. 1:13, 15). ¿Achkë xrajoʼ xuʼij Pedro? Ryä xuʼij chë ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj xtkitzjoj chrij ri runaʼoj chqä ri nimaläj taq bʼanobʼäl yerubʼanon ri xskʼin kichë, chqä chë xtkiʼän riʼ xa bʼa akuchï na kʼa ye kʼo wä (1 Ped. 2:9). Komä, jontir röj, ri cristianos, yaʼon qa pa qaqʼaʼ nqaʼän re nimaläj samaj reʼ ri kan yerutoʼ ri winäq. Chwäch ri loqʼoläj rutinamit Dios kan jun nimaläj spanïk ri nkitzjoj chqä yekitjoj ri winäq chrij le Biblia (Mar. 13:10). We röj xtqatäj qaqʼij rchë xkeqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan Levítico 19, xtqakʼüt chë nqajoʼ Jehová ri qa-Dios chqä ri winäq y chë nqajoʼ nq-ok loqʼoläj kikʼë jontir ri bʼanobʼäl yeqaʼän.