1. ¿Achkë kʼayewal nkiqʼaxaj ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová?

CHWÄCH ronojel Ruwachʼulew, ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová najin nkiqʼaxaj kʼayewal y, kʼïy mul, kan nuyaʼ tijöj poqonal pa kiwiʼ. Rkʼë jbʼaʼ yajün pa qa-congregación nqatzʼët wä riʼ. Ye kʼo jojun kʼo jun itzel yabʼil chkë o xkäm jun kichʼalal ri janina nkajoʼ. Ye kʼo chik nkʼaj kan yebʼison rma jun kichʼalal o jun kichiʼil ri kan junan kiwäch rkʼë nuyaʼ qa Jehová. Y ye kʼo chik nkʼaj kan nsach kikʼuʼx rma ri kʼayewal nuyaʼ qa jun qʼeqäl jöbʼ, jun mamaʼ slonel o xa bʼa achkë na chik jun. Jontir ryeʼ nkʼatzin nkʼuqbʼäx kikʼuʼx. ¿Achkë xtqtoʼö röj rchë xtqkowin xtqaʼän riʼ?

2. ¿Achkë rma kʼo mul xkʼatzin xkʼuqbʼäx rukʼuʼx Pablo?

² Ri apóstol Pablo kan kʼïy mul xuxiʼin rij ri rukʼaslemal (2 Cor. 11:23-28). Ryä chqä kʼo chë xköchʼ jun kʼayewal ri «achiʼel ta jun kʼix» kʼo pa ruchʼakul. Ri kʼayewal riʼ rkʼë jbʼaʼ jun yabʼil (2 Cor. 12:7). Chqä kan xbʼison taq xyaʼöx qa rma Demas, ri xok jun chkë ri rachiʼil chutzjoxik ri ruchʼaʼäl Dios. Demas xyaʼ qa Pablo xa rma más xrajoʼ ri nutzüj le ruwachʼulew (2 Tim. 4:10). Tapeʼ Pablo jun cristiano ri kuw wä nupabʼaʼ riʼ chkiwäch ri kʼayewal chqä nutäj wä ruqʼij chkitoʼik ri nkʼaj chik, kʼo mul ryä chqä xkʼatzin xkʼuqbʼäx rukʼuʼx (Rom. 9:1, 2).

3. ¿Achkë rubʼanik xkʼuqbʼäx rukʼuʼx Pablo rma Jehová?

³ Pablo kan xkʼuqbʼäx rukʼuʼx rma Jehová. ¿Achkë rubʼanik xrïl ri toʼïk riʼ? Jehová xksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë xyaʼ ruchqʼaʼ ri apóstol (2 Cor. 4:7; Filip. 4:13). Ye kʼa xeruksaj chqä ri cristianos pa congregación. Ri apóstol xuʼij chë jojun chkë ryeʼ kan xkikʼuqbʼaʼ rukʼuʼx (Col. 4:11). Chkikojöl ri cristianos  riʼ ye kʼo Aristarco, Tíquico chqä Marcos, ri xkikʼuqbʼaʼ rukʼuʼx Pablo chqä xkitoʼ rchë xeruköchʼ ri kʼayewal. ¿Achkë xkiʼän ri oxiʼ cristianos riʼ rchë xekowin xkikʼuqbʼaʼ rukʼuʼx Pablo? ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj röj chkij taq nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik?

4. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Aristarco chë ryä jun utziläj rachiʼil Pablo?

⁴ Aristarco xok jun utziläj rachiʼil Pablo. Ryä aj Tesalónica, jun tinamït rchë Macedonia. Ri naʼäy mul ntzjöx chrij ri cristiano riʼ chpan le Biblia, ya riʼ taq ryä kʼo wä rkʼë Pablo pa Éfeso. Pablo najin wä yerutzʼetaʼ ri congregaciones pa rox mul. Chriʼ Éfeso, jun molaj winäq ri katajnäq kikʼë xkichäp äl Aristarco (Hech. 19:29). Taq ya xkiyaʼ äl qʼij che rä rchë nbʼä äl, ryä xkʼüt chë ütz runaʼoj rma ma xyaʼ ta qa ruyonïl Pablo. Jojun ikʼ chrij riʼ, pa Grecia, taq jojun winäq xkajoʼ xkikamsaj Pablo rma xtzjoj ri kantzij chkë, Aristarco kʼa kʼo na wä rkʼë (Hech. 20:2-4). Chnaqaj ri junaʼ 58, taq Pablo najin wä nukʼwäx Roma rchë nyaʼöx pacheʼ, Aristarco bʼenäq wä äl rkʼë. Chqä junan wä ye kʼo taq ri barco xbʼä qa chuxeʼ yaʼ (Hech. 27:1, 2, 41). Chriʼ chik Roma, rkʼë jbʼaʼ xjeʼ jun tiempo pacheʼ rkʼë ri apóstol (Col. 4:10). Nqʼalajin kʼa chqawäch achkë rma Pablo kan xkʼuqeʼ rukʼuʼx rma ri utziläj rachiʼil riʼ.

5. Achiʼel nuʼij Proverbios 17:17, ¿achkë rubʼanik nq-ok utziläj taq achiʼil?

⁵ Röj chqä ütz nq-ok utziläj taq achiʼil achiʼel Aristarco taq ma yeqayaʼ ta qa ri qachʼalal taq najin nkiqʼaxaj mamaʼ taq kʼayewal (taskʼij ruwäch Proverbios 17:17 *). Rkʼë jbʼaʼ ri qachʼalal nkʼatzin na yeqatoʼ tapeʼ qʼaxnäq chik kʼïy tiempo ri xkiqʼaxaj qa jun kʼayewal. Jun tzʼetbʼäl. Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Fernanda * xa pa oxiʼ ikʼ xekäm ruteʼ rutataʼ rma cáncer. Ryä nuʼij: «Rïn nnaʼ chë ri nimaläj bʼis nkiyaʼ qa ri kʼayewal chqë ma chaq bʼaʼ ta nkʼis. Janina ntyoxij chë ye kʼo utziläj taq wachiʼil ri ma nkimestaj ta chë, tapeʼ qʼaxnäq chik kʼïy tiempo ye kamnäq ri nteʼ ntataʼ, rïn kʼa yibʼison na».

6. ¿Achkë xtqaʼän we yoj utziläj taq achiʼil?

 ⁶ Ri utziläj taq achiʼil nkiyaʼ ki-tiempo chqä kichqʼaʼ rchë yekitoʼ ri kichʼalal. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Pedro. Ri doctor xuʼij che rä chë kʼo jun itzel yabʼil pa ruchʼakul ri chanin xtkamsaj äl. Ya Katerin, ri rixjayil, nuʼij: «Jun kʼlaj qachʼalal pa congregación xojkikʼwaj rkʼë ri doctor taq xbʼix chqë achkë yabʼil kʼo che rä Pedro. Ri qʼij riʼ, xkiʼij chë ma xkojkiyaʼ ta qa qayonïl chpan ri kʼayewal riʼ, y kan ke riʼ wä kibʼanon pä». Kantzij na wä chë kan nkʼuqeʼ qakʼuʼx rma ye kʼo utziläj qachiʼil ri yojkitoʼ taq yoj kʼo chpan jun kʼayewal.

7, 8. Achiʼel nuʼij Colosenses 4:7 kʼa 9, ¿achkë rma Pablo xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Tíquico?

⁷ Pablo kantzij na wä chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Tíquico. Ri cristiano riʼ rchë wä ri tinamït Asia, ri kʼo wä pa ruqʼaʼ Roma (Hech. 20:4). Chnaqaj ri junaʼ 55, Pablo xchäp rumolik päq rchë yerutoʼ ri cristianos rchë Judea, y rkʼë jbʼaʼ xuʼij che rä Tíquico chë ttoʼ rkʼë ri samaj riʼ (2 Cor. 8:18-20). Jun tiempo chrij riʼ, taq Pablo xyaʼöx pacheʼ naʼäy mul chlaʼ Roma, yë Tíquico xok rutaqoʼn. Yë wä ryä nukʼwan ri cartas chqä nukʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx ri congregaciones rchë Asia kikʼë ri tzij ri yeruʼij äl ri apóstol (Col. 4:7-9).

⁸ Tíquico xok jun utziläj rachiʼil Pablo (Tito 3:12). Ma jontir ta wä ri cristianos chkipan ri qʼij riʼ junan wä kinaʼoj rkʼë Tíquico. Jun tzʼetbʼäl. Chnaqaj ri junaʼ 65, taq pa rukaʼn mul xyaʼöx Pablo pacheʼ chlaʼ Roma, ryä xtzʼibʼaj chë ye kʼïy cristianos rchë ri tinamït Asia ma xkachbʼilaj ta chik, rkʼë jbʼaʼ, rma nkixiʼij wä kiʼ chkiwäch ri itzel yetzʼetö ri ruchʼaʼäl Dios (2 Tim. 1:15). Ye kʼa ryä kan rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chrij Tíquico y rma riʼ xyaʼ chik jun samaj pa ruqʼaʼ (2 Tim. 4:12). Nqʼalajin kʼa chë ri apóstol kan xloqʼoqʼej wä ri utziläj rachiʼil riʼ.

9. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt ri naʼoj ri xkʼüt Tíquico?

⁹ Achiʼel xuʼän Pablo rkʼë Tíquico, ¿achkë ütz nqaʼän röj rchë ri qachʼalal nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chqij? Jun rubʼanik ya riʼ nqayaʼ ri toʼïk ri xqatzüj yän (Mat. 5:37; Luc. 16:10). Ri nkʼatzin kitoʼik kan jaʼäl nkinaʼ rma  kitaman chë kʼo jun achoq chrij ütz nkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx. Jun qachʼalal ixöq nuʼij achkë rma: «Ma nsach ta akʼuʼx rma ataman chë kʼo jun winäq ri xtyaʼö ri toʼïk ri xtzüj chawä».

10. Achiʼel nuʼij Proverbios 18:24, ¿achkë ütz nkʼuqbʼan kikʼuʼx ri najin nkiqʼaxaj jun kʼayewal?

¹⁰ Ri winäq ri najin nkiqʼaxaj jun kʼayewal kan jaʼäl nunaʼ kan taq yetzjon rkʼë jun kichiʼil ri achoq chrij nkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx (taskʼij ruwäch Proverbios 18:24 *). Ke riʼ xnaʼ jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Billy. Taq ri rukʼajol xesäx qa pa congregación, ryä xuʼij: «Rïn kan xinnaʼ chë nkʼatzin yitzjon rkʼë jun ri achoq chrij ütz nkʼuqbʼaʼ wä nkʼuʼx rchë nwesaj chrij wan ronojel ri wlon pä». Jun chik qachʼalal ri rubʼiniʼan Carlos, rma kʼo jun ri ma ütz ta xuʼän, xesäx qa jun rusamaj pa congregación ri janina wä nuloqʼoqʼej. Ryä nuʼij: «Rïn kan xinnaʼ chë nkʼatzin wä yitzjon rkʼë jun winäq ri ma itzel ta yirutzʼët xa rma ri xinbʼän». Ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación ya riʼ xetoʼö rchë Carlos rchë xkowin xqʼax chwäch ri kʼayewal. Chqä kan jaʼäl xnaʼ ran rma retaman wä chë ri ukʼwäy taq bʼey majun achoq che rä nkiʼij wä ri nuʼij wä ryä chkë.

11. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nq-ok utziläj taq achiʼil?

¹¹ Rchë nq-ok utziläj taq achiʼil nkʼatzin chë ma chanin ta nikʼo qakʼuʼx kikʼë ri nkʼaj chik. Jun tzʼetbʼäl. Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Zara xyaʼöx qa rma ri rachjil. ¿Achkë xtoʼö ri qachʼalal riʼ? Ri xtzjoj chkë ri rachiʼil ri junan ruwäch kikʼë ri achkë nunaʼ. Ryä nuʼij: «Tapeʼ xa xuʼ nkamluj ri nbʼin chik chkë, ryeʼ kan ma xikʼo ta kikʼuʼx xinkikʼoxaj». Röj chqä xtq-ok utziläj taq achiʼil we xtqayaʼ qaxkïn chkë ri qachʼalal.

12. ¿Achkë riʼ Marcos, chqä achkë rubʼanik xkʼüt chë kan kiʼ rukʼuʼx xsamäj pa kiwiʼ ri nkʼaj chik?

¹² Marcos ya riʼ wä jun cristiano judío ri aj Jerusalén. Bernabé ya riʼ wä ru-primo, jun misionero ri kan tamatäl wä ruwäch (Col. 4:10). Achiʼel ta ri ru-familia Marcos kan kʼo wä kibʼeyomal, ye kʼa ryä ma ya riʼ ta xyaʼ más rejqalen. Jontir rukʼaslemal xkʼüt chë kan kiʼ rukʼuʼx rma xsamäj pa kiwiʼ ri nkʼaj chik. Jun tzʼetbʼäl. Kan kʼïy mul xerachbʼilaj Pablo chqä Pedro taq ryeʼ xkiʼän ri samaj ri yaʼon wä qa pa kiqʼaʼ. Ronojel mul riʼ, yë wä ryä ri nloqʼö kiway, ri nkanun akuchï yekanaj wä qa o xa bʼa achkë na chik jun samaj nuʼän (Hech. 13:2-5; 1 Ped. 5:13). Pablo xuʼij chë kan xkʼuqbʼäx rukʼuʼx rma Marcos chqä chë kan xok jun rachiʼil chubʼanik ri samaj chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios (Col. 4:10, 11).

13. ¿Achkë rubʼanik nukʼüt 2 Timoteo 4:11 chë Pablo kan xloqʼoqʼej jontir ri xuʼän Marcos?

¹³ Kantzij na wä chë Pablo kan xloqʼoqʼej jontir ri xuʼän Marcos. Che kaʼiʼ kan junan wä xuʼän kiwäch. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Taq ri apóstol kʼo wä pacheʼ chlaʼ Roma, chnaqaj ri junaʼ 65, xtzʼibʼaj ri rukaʼn wuj che rä Timoteo. Chpan ri wuj riʼ, ryä xuʼij äl che rä Timoteo chë tbʼä Roma chqä chë tkʼwaj äl Marcos rkʼë (2 Tim. 4:11). Chkipan qa ri qʼij riʼ, Pablo achiʼel ta retaman chik chë ya xa xtkamsäx, rma riʼ xrajoʼ chë Marcos xapon rkʼë. Ryä kan kʼïy rubʼanik xtoʼ Pablo, rkʼë jbʼaʼ xkʼwaj äl ruway o ri samajbʼäl ri xkʼatzin che rä Pablo rchë xerutzʼibʼaj ruwuj. Ri toʼïk xrïl Pablo kimä ri rachiʼil kantzij na wä chë xtoʼ rchë ma xbʼison ta chkipan ri rukʼisbʼäl taq qʼij che rä rukʼaslemal.

14, 15. ¿Achkë nukʼüt Mateo 7:12 chqawäch chrij ri yeqatoʼ ri nkʼaj chik?

¹⁴ (Taskʼij ruwäch Mateo 7:12). Taq yeqaqʼaxaj kʼayewal, kan rkʼë ronojel qan nqatyoxij wä ri toʼïk nyaʼöx chqë. Ryan,  ri xkäm rutataʼ chpan jun accidente, nuʼij: «Kʼïy ri yeʼaʼän ronojel qʼij, kan ma yakowin ta chik yeʼaʼän taq xa kowan yabʼison. Rma riʼ kan janina natyoxij ri toʼïk nkiyaʼ ri nkʼaj chik chawä, tapeʼ ri nkiʼän, chkiwäch ryeʼ, ma kan ta kʼo ruqʼij».

¹⁵ We nqatäj qaqʼij rchë nqatzʼët achkë najin nkiqʼaxaj ri qachʼalal, riʼ xtuʼän chë xtqakanuj rubʼanik rchë xkeqatoʼ. Tqatzjoj chik jbʼaʼ chkij Pedro y ya Katerin, ri xeqatzjoj qa chpan ri peraj 6. Rma ri kʼayewal kilon, ryeʼ ma yekowin ta wä nkikʼwaj chʼichʼ. Rma riʼ, jun qachʼalal ixöq xkanuj rubʼanik rchë xerutoʼ. Ri qachʼalal riʼ xuʼän jun programa rchë chë jojun qachʼalal xkijalalaʼ kiʼ kikʼë rchë xekikʼwaj äl rkʼë ri doctor. ¿Achkë xkinaʼ ri jun kʼlaj qachʼalal riʼ? Ya Katerin nuʼij: «Xqanaʼ chë achiʼel ta xkesaj jun mamaʼ ejqaʼn chqij». Majun bʼëy tqamestaj chë janina xtqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri najin nkitäj poqän taq yeqaʼän utzil chkë, tapeʼ chqawäch röj, ma kan ta achkë xqaʼän.

16. ¿Achkë utziläj naʼoj nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa Marcos?

¹⁶ Kantzij na wä chë Marcos, ri rachiʼil Pablo, kan kʼïy samaj xyaʼöx pa ruqʼaʼ. Kʼo samaj ri kan kʼo kejqalen xyaʼöx che rä rma Jehová, achiʼel ri xtzʼibʼaj jun Evangelio. Tapeʼ ke riʼ, xjäm ruwäch rchë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx Pablo, y ryä kan retaman wä chë ütz wä nukʼutuj rutoʼik che rä Marcos. Ya Ángela, ri xkamsäx jun chkë ri ruchʼalal, janina xtyoxij chë ri qachʼalal ri xetoʼö rchë xkikʼüt ri naʼoj ri xkʼüt Marcos. Ryä nuʼij: «Taq ri qachʼalal kantzij nkajoʼ yatkitoʼ, ma naxiʼij ta awiʼ yatzjon kikʼë. Ryeʼ kan rkʼë wä ronojel kan yatkitoʼ». Rma riʼ, tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Tamatäl komä nwäch chë rïn yïn jun winäq ri nqä chwäch yerutoʼ ri ruchʼalal?».

17. ¿Achkë rubʼanik xtqrtoʼ ri nqchʼobʼon chrij ri nuʼij chpan 2 Corintios 1:3 chqä 4?

¹⁷ Kantzij na wä chë ma kʼayewal ta yeʼawïl qachʼalal ri nkʼatzin nkʼuqbʼäx kikʼuʼx. Rkʼë jbʼaʼ, ri rubʼanik xkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx röj ütz chqä nqaksaj kikʼë ri qachʼalal. Ya Mirna, jun qachʼalal ri xkäm ratiʼt, nuʼij: «Jehová xtqrksaj rchë xtqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj  chik we xtqayaʼ qʼij che rä» (taskʼij ruwäch 2 Corintios 1:3, 4 *). Ya Fernanda, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 5, nuʼij: «Janina ruqʼij ri nqasmajij ri nuʼij chpan 2 Corintios 1:4. Röj ütz nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik rkʼë ri kʼuqbʼäl kʼuʼx yaʼon chqë röj».

18. a) ¿Achkë rma ye kʼo nkixiʼij kiʼ nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik? b) ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

¹⁸ Röj kʼo chë nqakanuj rubʼanik rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal tapeʼ nqaxiʼij qiʼ nqaʼän riʼ. Jun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ nqaxiʼij qiʼ rma ma nkanüy ta achkë nqaʼän o nqaʼij che rä jun winäq ri najin nutäj poqän. Jun ukʼwäy bʼey ri rubʼiniʼan Paul nuʼij achkë xkiʼän nkʼaj qachʼalal taq xkäm rutataʼ. Ryä nuʼij: «Rïn xintzʼët chë ryeʼ kʼayewal xuʼän chkiwäch xetzjon wkʼë rma ma kitaman ta achkë nkiʼij chwä. Ye kʼa janina ntyoxij ri xaläx pa kan chë xinkitoʼ». Jun chik qachʼalal ri rubʼiniʼan Byron xuʼij reʼ taq pa rutinamit xuʼän jun mamaʼ slonel: «Kantzij na wä chë ma nnatäj ta chwä achkë wä nkiʼij ri mensajes ri xetaq pä chwä taq xqʼax ri slonel. Ye kʼa ri ma nmestäj ta chwä ya riʼ chë ri xetaqö pä ri mensajes riʼ, nkajoʼ wä nkitamaj we ütz nwäch». Kantzij na wä chë we nqakʼüt chkiwäch ri qachʼalal chë yeqaloqʼoqʼej, riʼ janina xkerutoʼ.

19. ¿Achkë rma qayaʼon chwäch qan nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal?

¹⁹ Rma xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë nchup ruwäch ronojel ri itzelal, ri kʼayewal xa más xkenmatäj (2 Tim. 3:13). Chqä rma xa yoj ajmakiʼ, kʼïy mul kʼo akuchï xtqsach wä. Rma ronojel riʼ, xtkʼatzin chë chaq taqïl xtkʼuqbʼäx qakʼuʼx. Ri toʼïk xkiyaʼ ri cristianos che rä ri apóstol Pablo xtoʼ rchë xkowin xpabʼaʼ riʼ chkiwäch ri kʼayewal. Rma riʼ, ma keqayaʼ ta qa ri qachʼalal achiʼel xuʼän Aristarco, q-ok utziläj taq achiʼil achiʼel Tíquico chqä qsamäj pa kiwiʼ ri qachʼalal achiʼel Marcos. We xtqaʼän riʼ, xkeqatoʼ ri qachʼalal rchë ma xtkiyaʼ ta qa Jehová (1 Tes. 3:2, 3).