Harvey ya riʼ wä ri naʼäy winäq chkë kajiʼ ruchʼalal. Ri ru-familia xkitamaj ri kantzij pa taq junaʼ 30 chpan jun tinamït ri rubʼiniʼan wä Midland Junction, ri kʼo pa Australia Occidental. Chkipan ri junaʼ riʼ kan kowan wä mebʼaʼïl kʼo chpan ri tinamït. Harvey kan kowan xrajoʼ Jehová, rma riʼ xqasäx pa yaʼ taq 14 wä rujunaʼ. Jbʼaʼ chrij riʼ xtamaj chë kʼo chë nukʼän xa bʼa achkë samaj nyaʼöx che rä chpan rutinamit Jehová. Kʼo jmul, taq kʼa más kʼajol na, xkiʼij che rä chë tskʼij kiwäch ri peraj chpan ri tjonïk chrij ri wuj Ri Chajinel, ye kʼa ryä ma xrajoʼ ta rma xquʼ chë ma xtkowin ta xtuʼän riʼ. Rma riʼ ri qachʼalal ri xtzjon rkʼë Harvey xuʼij reʼ che rä: «Chpan rutinamit Jehová, taq kʼo jun nbʼin chawä che tabʼanaʼ jun samaj, ntel chë tzij chë ri qachʼalal riʼ retaman chë rït xkakowin xtaʼän ri samaj riʼ» (2 Cor. 3:5).

Ri nteʼ, ri nnmal más nüm chqä rïn xqatamaj ri kantzij chpan ri tinamït Inglaterra. Xqʼax na kʼïy junaʼ rchë ntataʼ xok chpan rutinamit Jehová. Rma riʼ, pa naʼäy, kan kïy kʼayewal xyaʼ pa qawiʼ. Tapeʼ ryä ma xrajoʼ ta, rïn xiqasäx pa yaʼ taq kʼo wä 9 njunaʼ. Xinyaʼ chi nwäch yinok precursora rchë ke riʼ jun qʼij xkinok misionera. Ye kʼa ntataʼ ma xtyaʼ ta wä qʼij  chwä rchë xkinok precursora kʼa taq xtuʼän 21 njunaʼ. Rïn ma xinwajoʼ ta xinyoʼej kʼïy junaʼ. Rma riʼ, taq kʼo wä 16 njunaʼ, ri ntataʼ xyaʼ qʼij chwä rchë xibʼä Australia rkʼë nnmal, ri kʼo wä chik chpan ri tinamït riʼ. Y taq xuʼän 18 njunaʼ, xinchäp n-precursorado.

Chriʼ Australia xintamaj ruwäch Harvey. Chöj kaʼiʼ kan nqarayij wä nq-ok misioneros. Xqkʼleʼ pa junaʼ 1951. Kaʼiʼ junaʼ chrij riʼ xkiʼij chqë chë keqabʼechʼaʼej ri congregaciones. Chpan Australia occidental, ri akuchï xqtaq wä, ri congregaciones kan näj kikojöl. Rma riʼ, kʼo wä chë xeqaʼän näj taq bʼey chpan chʼichʼ ri akuchï kan kowan kʼatän nuʼän.

Pa junaʼ 1954, xqskʼïx rchë nqjeʼ chpan ri clase 25 rchë ri Tijobʼäl ri rubʼiniʼan Galaad. ¡Kan xel qakʼuʼx rma xa jbʼaʼ wä nrajoʼ rchë nqabʼeqʼiʼ ri samaj riʼ! Xqapon pa tinamït Nueva York chpan jun barco. Chrij riʼ, xqachäp runukʼuxik le Biblia chpan ri tijobʼäl riʼ. Chkipan ri clases riʼ, kʼo wä chë xqatamaj ri chʼaʼäl kaxlän, ye kʼa Harvey kan kʼayewal xuʼän chwäch rma ma nkowin ta wä nuskʼij ri letra erre.

Ri qatijonelaʼ xkiʼij chë ri nkajoʼ yetoʼon chpan ri tinamït Japón ütz wä nkitzʼibʼaj kibʼiʼ rchë yetjöx chrij ri chʼaʼäl japonés. Röj ma xqatzʼibʼaj ta qabʼiʼ rma nqajoʼ wä chë yë rutinamit Jehová nbʼin chqë akuchï xtqbʼä wä. Taq ri qachʼalal Albert Schroeder, jun chkë ri qatijonelaʼ chriʼ Galaad, xtamaj chë ma xqatzʼibʼaj ta qabʼiʼ, xuʼij chqë: «Tiquʼ na chik jbʼaʼ». Rma xtzʼët chë xa kaʼiʼ na rubʼanon qan, xuʼij chqë: «Ri nkʼaj chik tijonelaʼ chqä rïn xqatzʼibʼaj yän qa ibʼiʼ. Titzʼetaʼ na we yixkowin nitamaj ri chʼaʼäl japonés». Harvey ma kan ta kʼayewal xuʼän chwäch xtamaj ri chʼaʼäl riʼ.

Xqapon Japón chpan ri junaʼ 1955. Chpan ri junaʼ riʼ, xa xuʼ wä 500 publicadores ye kʼo chpan ri tinamït. Harvey 26 wä rujunaʼ y rïn 24. Xqtaq chpan ri tinamït ri rubʼiniʼan Kobe, y kajiʼ junaʼ xqjeʼ chriʼ. Chrij riʼ, xbʼix chqë chë keqabʼetzʼetaʼ ri congregaciones ri ye kʼo chnaqaj ri tinamït Nagoya, y riʼ xuʼän chë kan xel qakʼuʼx. Kan qajnäq wä chqawäch ri kʼaslemal qakʼwan Japón. Ye kʼa jbʼaʼ chrij riʼ, xkʼüt pä chik riʼ jun samaj chqawäch ri xuʼän chë xqakʼüt we nqajoʼ nqaʼän xa bʼa achkë samaj nuyaʼ Jehová chqë o manä.

Taq qʼaxnäq wä chik oxiʼ junaʼ ri yoj bʼenäq chkitzʼetik ri congregaciones, ri sucursal rchë Japón xkʼutuj chqë we nqajoʼ nqbʼä Taiwán rchë nqatzjoj le Biblia chkë ri winäq ri amis kijatzul. Jojun chkë ri qachʼalal amis xeʼok wä apóstatas y chpan ri sucursal rchë Taiwán nkʼatzin wä jun qachʼalal ri ntzjon  japonés rchë ntoʼon rkʼë rusolik ri kʼayewal riʼ. * Kan qajnäq wä chqawäch yoj kʼo Japón. Rma riʼ kan kʼayewal xuʼän chqawäch xqachaʼ achkë xqaʼän. Ye kʼa Harvey xtamaj wä chë xa bʼa achkë samaj nyaʼöx chqë, kʼo wä chë nqakʼän. Rma riʼ, xqachaʼ xqbʼä Taiwán.

Taq xqapon pa tinamït Taiwán pa noviembre rchë ri junaʼ 1962, ye kʼo wä 2,271 publicadores chriʼ. Kan konojel bʼaʼ chkë riʼ, amis kijatzul. Chqä kʼo wä chë xqatamaj ri chʼaʼäl chino, ye kʼa xa xuʼ wä jun libro kʼo qkʼë rchë nqatjoj qiʼ chrij chqä jun tijonel ri ma retaman ta wä ntzjon inglés. Tapeʼ ke riʼ, xqatamaj ri chʼaʼäl riʼ.

Taq majanäj ta tqapon Taiwán, Harvey xok ri ukʼwäy bʼey ri paʼäl pa ruwiʼ ri samaj pa sucursal. Rma chë ri sucursal xa koʼöl ok, Harvey xkowin xuʼän ri samaj xyaʼöx pa ruqʼaʼ chpan ri sucursal chqä xkowin xel chutzjoxik le Biblia kikʼë ri qachʼalal amis kʼïy mul chpan jun ikʼ. Ryä chqä kʼo mul xok ukʼwäy bʼey rchë distrito. Rma riʼ kʼo chë xeruyaʼ tzijonem chkipan ri nimamoloj. Ryä ütz ta xeruyaʼ ri tzijonem riʼ pa japonés, y ri qachʼalal amis kan xqʼax ta pa kijolon. Ye kʼa ri qʼatbʼäl tzij xa xuʼ wä nuyaʼ qʼij chkë ri religiones yekiʼän kimoloj pa chʼaʼäl chino. Rma riʼ, Harvey kʼo chë xeruyaʼ ri tzijonem pa chʼaʼäl riʼ tapeʼ kan kʼayewal xuʼän chwäch, y jun qachʼalal nqʼaxan wä rutzij pa chʼaʼäl amis.

Chkipan ri qʼij riʼ, kʼo wä chë nqakʼutuj qʼij che rä ri qʼatbʼäl tzij taq nqajoʼ wä nqaʼän jun qanimamoloj. Ye kʼa ri wuj ri nkikʼüt chë xyaʼöx qʼij chqë, ma chaq bʼaʼ ta yeyaʼöx. Kïy mul ri policías kʼa runaj wä yekiyaʼ ri wuj riʼ chqë. We nbʼeqä ri semana rchë ri qanimamoloj ye kʼa ri policías majanä wä tkiyaʼ ri wuj riʼ chqë, Harvey nbʼä wä akuchï ye kʼo wä ryeʼ chqä ntzʼyeʼ wä chriʼ kʼa taq yeyaʼöx ri wuj riʼ che rä. Ri policías kan yekʼïx wä rma jun winäq ri ma rchë ta kitinamit njeʼ wä chriʼ rchë nuyoʼej ri wuj riʼ. Rma riʼ, kan chanin wä yekiyaʼ pä ri wuj riʼ che rä.

Taq nq-el wä chutzjoxik le Biblia kikʼë ri qachʼalal, kʼïy mul nqbʼiyïn wä jun o más horas. Y kan kʼïy wä rojyuʼ nqaʼän chqä yeqaqʼaxaj wä kʼïy raqän taq yaʼ. Nnatäj chwä ri naʼäy mul ri kʼo chë xijoteʼ chwäch jun mamaʼ rojyuʼ. Ri nmaqʼaʼ riʼ kan chanin wä xiwaʼ äl. A las 5:30 xqbʼä äl chpan jun chʼichʼ rchë nqapon pa jun tinamït ri kʼa näj nkanaj wä. Kʼo chë xqaqʼaxaj jun mamaʼ raqän yaʼ y chrij riʼ xqjoteʼ pa ruwiʼ jun mamaʼ juyuʼ. Y rma kan kowan rojyuʼ ruwäch, ri raqän ri qachʼalal ri bʼenäq wä chi nwäch napon wä kʼa akuchï kʼo wä ri runaqʼ nwäch rïn.

Ri nmaqʼaʼ riʼ, Harvey xbʼä wä chutzjoxik le Biblia kikʼë jojun qachʼalal ri ye rchë wä ri tinamït riʼ. Ye kʼa rïn xikanaj qa nyonïl chpan jun koʼöl tinamït rchë ntzjoj le Biblia chkë ri winäq ri yetzjon wä japonés. Taq xuʼän pä la una tqaqʼij, ya xkʼis wä wuchqʼaʼ, rma kan kʼïy horas ma yïn winäq ta wä. Taq xqïl qiʼ rkʼë Harvey, ri qachʼalal ma ye kʼo ta wä chik rkʼë. Che rä Harvey xeyaʼöx oxiʼ saqmoloʼ chkiwäch jojun revistas. Ryä xkʼüt chi nwäch achkë rubʼanik yentäj saqmoloʼ ri ma yechäqʼ ta. Naʼäy xqaʼän kaʼiʼ jül chkë, y xqajïkʼ kipan chpan jun chkë ri jül riʼ. Tapeʼ ma kan ta más wä nwajoʼ ntäj, xikowin xintäj jun. Ye kʼa kʼa kʼo na jun xkanaj. Rïn kʼo chë xitjö rchë, rma Harvey ma xtkowin ta wä xkiruchʼelej äl chqä xtxulbʼaʼ ri mamaʼ rojyuʼ we rïn yibʼayabʼoʼ qa rma ri nmïk.

Kʼo jmul, taq xqbʼä pa jun nimamoloj, kʼo jun xbʼanatäj wkʼë ri ma nyoʼen ta wä. Xqkanaj qa chrachoch jun qachʼalal ri kʼo wä chuxkïn ri Salón del Reino. Chkiwäch ri amis, ri atinïk kan janina rejqalen. Rma riʼ, ri rixjayil ri ukʼwäy bʼey ri nbʼechʼaʼen kichë ri congregaciones xuʼän ri najowatäj rchë chë röj ütz nqatin. Rma chë Harvey kan kʼïy wä najin nuʼän, ri qachʼalal xuʼij chwä chë rïn naʼäy kinatin. Ri qachʼalal ixöq riʼ xnujsaj jun cubeta rkʼë tiw yaʼ, jun chik rkʼë kʼatän yaʼ chqä xyaʼ qa jun palangana chwä. Kan jun wä jbʼaʼ xinnaʼ taq xintzʼët chë ri qachʼalal riʼ, chojay xyaʼ wä qa ronojel, chkiwäch ri qachʼalal ri ye kʼo wä pa Salón del Reino ri najin wä nkitzʼët achkë nbʼan rkʼë ri nimamoloj. Rma riʼ, xinbʼij che rä chë tyaʼ jun cortina chwä o jun ri achoq rkʼë nküch wä wiʼ. Ye kʼa xyaʼ jun cortina chwä ri xa kan chöj yatzuʼun chpan. Rma riʼ, xinquʼ chë rkʼë jbʼaʼ más ütz yibʼä chrij jay. Ye kʼa chriʼ ye kʼo wä jojun gansos ri kan yekitzöp xa bʼa achkë njelun apü kikʼë. Rma riʼ, xinbʼij qa reʼ chi nwäch: «Ri qachʼalal ri ye kʼo pa Salón kan ye chʼujirnäq chrij kisamaj, rma riʼ ma xtkinaʼej ta taq xkinatin. We ma xkinatin ta, rkʼë jbʼaʼ xa ma ütz ta xtkitzʼët. Rma riʼ xkinatin». Y kan xinatin wä.

Harvey xtzʼët chë ri qachʼalal amis kan kʼayewal wä nuʼän chkiwäch nkʼuqeʼ kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios rma kʼïy chkë ryeʼ ma kitaman ta wä nkiskʼij ruwäch wuj; y majun ta wä publicaciones pa kichʼaʼäl. Y rma kʼa majanäj ta tchapatäj rutzʼibʼaxik ri chʼaʼäl ami —ri rkʼë ri alfabeto latino xbʼan wä—, kan ütz xqatzʼët chë xqakʼüt chkiwäch ri qachʼalal nkiskʼij ruwäch ri kichʼaʼäl. Jontir riʼ kan jun mamaʼ samaj xkʼwaj. Ye kʼa eqal eqal, ri qachʼalal xekowin xkinukʼuj ruwäch le Biblia pa kiyonïl. Taq jbʼaʼ ma yekʼis ri junaʼ 60, xchap kilesaxik publicaciones pa chʼaʼäl ami. Y pa junaʼ 1968, xchap rulesaxik ri wuj Ri Chajinel.

Ye kʼa ri qʼatbʼäl tzij xa xuʼ wä nrajoʼ chë yejach wuj pa chʼaʼäl chino. Rma riʼ, rchë ma nqakanuj ta qa kʼayewal chqij, ri wuj Ri Chajinel pa chʼaʼäl ami jalajöj rubʼanik xesäx. Jun tzʼetbʼäl. Kʼo jun tiempo, ri wuj Ri Chajinel kan kaʼiʼ chʼaʼäl xeyaʼöx äl chpan: ri chino mandarín chqä ri ami. Ke riʼ xqʼalajin chë achiʼel ta xa najin nqakʼüt chino chkiwäch ri winäq. Kan chkipan qa ri junaʼ riʼ kʼa komä, ri rutinamit Jehová resan kʼïy publicaciones pa chʼaʼäl ami rchë yerutoʼ ri winäq rchë nkitamaj ri kantzij kʼo chpan le Biblia (Hech. 10:34, 35).

Chkipan ri junaʼ 60 chqä 70, ye kʼïy qachʼalal amis ma nkismajij ta wä rupixaʼ Jehová pa kikʼaslemal. Rma ma kan ta nqʼax wä chkiwäch achkë nrajoʼ Jehová chë nkiʼän, jojun chkë ryeʼ yekiʼän wä tzʼil taq bʼanobʼäl, yeqʼabʼär, yeskʼan o yekiqächʼ wä nuez de areca (o de betel). Rma riʼ, Harvey xbʼä chkitzʼetik kʼïy congregaciones rchë xerutoʼ ri qachʼalal rchë nqʼax chkiwäch achkë rubʼanik nutzʼët Jehová jontir riʼ. Taq yoj bʼenäq wä chutzʼetik jun congregación, xbʼanatäj ri xintzjoj chiwä pa naʼäy.

Ri qachʼalal ri ma xkinaʼ ta kiʼ kan xkijäl kinaʼoj, ye kʼa kan xbʼison qan rma kan ye kʼïy ma xkiʼän ta riʼ. Rma riʼ, xa xuʼ chkipan 20 junaʼ, ri publicadores ye kʼo Taiwán, pa rukʼexel yekʼiyär, xa más xekʼis qa, rma chkë más ye 2,450 publicadores xa jun 900 xekanaj qa. Riʼ kan janina bʼis xyaʼ chqë. Ye kʼa qataman wä chë Jehová majun bʼëy xtyaʼ ta utzil pa ruwiʼ rutinamit we ma chʼajchʼöj ta (2 Cor. 7:1). Eqal eqal ronojel ri itzel taq bʼanobʼäl riʼ ma xebʼanatäj ta chik chkipan ri congregaciones. Y matyox che rä Jehová komä ye kʼo más 11,000 publicadores chpan ri tinamït Taiwán.

Ya chkipan chik ri junaʼ 80, ri congregaciones amis eqal eqal xkʼuqeʼ pä kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ Harvey xkowin xerutoʼ más ri winäq ri yetzjon chino. Ryä kan janina jaʼäl xnaʼ ran rma xkowin xerutoʼ kichjil jojun qachʼalal ri ma ye Testigos ta. Nnatäj chwä chë kʼo jmul kan janina kiʼ rukʼuʼx xuʼän taq jun chkë ri winäq riʼ xtzjon qʼanäj rkʼë Jehová naʼäy mul. Rïn chqä kan janina kiʼ nkʼuʼx nnaʼ rma xikowin xentoʼ ye kʼïy winäq rchë xejelun rkʼë Jehová. Chqä kan kowan jaʼäl xinnaʼ rma xikowin xisamäj chpan ri sucursal ri kʼo Taiwán kikʼë ye kaʼiʼ ral jun winäq ri xintjoj chrij le Biblia.

Komä, ri wachjil ma kʼo ta chik wkʼë, 59 junaʼ xqakʼwaj qiʼ rkʼë. Harvey xkäm ri 1 de enero pa junaʼ 2010, chqä yë ri cáncer xkamsan äl rchë. Ryä jbʼaʼ ma 60 junaʼ xksaj rukʼaslemal rchë xyaʼ ruqʼij Jehová. Kan kowan nbʼisoj, ye kʼa kan janina kiʼkʼuxlal nnaʼ rma xqkowin xqtoʼon rkʼë chkipan kaʼiʼ utziläj taq tinamït taq kʼa riʼ xchapatäj rutzjoxik le Biblia chkipan. Xqatamaj xqtzjon kaʼiʼ chʼaʼäl ri janina kʼayewal natamaj, y Harvey kan xtamaj xerutzʼibʼaj ri chʼaʼäl riʼ.

Jun kayoxiʼ junaʼ kamnäq Harvey, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼij chë más ütz yitzolin Australia rma ya xirjïx. Pa naʼäy xinquʼ: «Nwajoʼ yikanaj qa aweʼ Taiwán». Ye kʼa Harvey xkʼüt chi nwäch chë kʼo chë nkʼän xa bʼa achkë samaj nuyaʼ rutinamit Jehová chwä. Rma riʼ, xitzolin Australia. Eqal eqal xqʼax chi nwäch chë ya riʼ wä ri más ütz ri xinbʼän.

Komä yisamäj chpan ri sucursal ri kʼo Australasia, y ri sábados o domingos yinel chutzjoxik le Biblia rkʼë jun congregación. Ri samaj yaʼon chwä ya riʼ nkʼüt chkiwäch ri winäq ri yetzjon chino o japonés ri samaj nbʼan chpan Betel. ¡Y janina nqä chi nwäch ri samaj riʼ! Ye kʼa kan rkʼë ronojel wan nyoʼen ri qʼij taq Jehová xkerukʼasoj pä ri kamnaqiʼ. Y ntaman chë ryä kan ma rumestan ta ri wachjil, rma Harvey xkʼän xa bʼa achkë samaj xyaʼöx che rä rma Jehová (Juan 5:28, 29).