1. ¿Achkë rubʼanik nqachbʼilaj Jehová?

 JONTIR röj kan nqä chqawäch nqjeʼ kikʼë ri winäq ri kowan yeqajoʼ. Achiʼel ri ye kʼlan, kan jaʼäl nkinaʼ yejeʼ rkʼë kikʼlaj; ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ kan nqä chkiwäch yejeʼ kikʼë kichiʼil, y jontir röj kan jaʼäl nqanaʼ nqjeʼ kikʼë ri qachʼalal pa congregación. Ye kʼa, ri más ruqʼij chqawäch röj ya riʼ nqachbʼilaj ri qa-Dios. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Nqaʼän riʼ taq nqchʼö rkʼë, taq nqaskʼij ruwäch Ruchʼaʼäl chqä taq nqaquʼ rij ruraybʼal chqä ri utziläj taq naʼoj ye kʼo rkʼë. Chqawäch röj kan kowan ruqʼij ri tiempo nqaksaj rchë nqachbʼilaj Jehová (Sal. 139:17).

2. ¿Achkë rma kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqachbʼilaj Jehová?

² Tapeʼ kan nqä chqawäch nqachbʼilaj Jehová, kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän riʼ. Ri qasamaj, qa-familia o nkʼaj chik ri nkʼatzin nqaʼän rkʼë jbʼaʼ nkesaj kʼïy qa-tiempo. Rma riʼ rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë ma jamäl ta chik qawäch rchë nqchʼö rkʼë Dios, rchë nqanukʼuj ruwäch le Biblia chqä rchë nqchʼobʼon chrij.

3. ¿Achkë chik jun ri ütz nqachajij qiʼ chwäch?

³ Kʼo na chik jun ri ütz nqachajij qiʼ chwäch. Kʼo jojun ri yeqaʼän, ri tapeʼ ma ye itzel ta, rkʼë jbʼaʼ nkesaj qa-tiempo rchë nqjelun más rkʼë Jehová, achiʼel ri nqkʼastan. Tapeʼ ma itzel ta nqajäm qawäch rchë nqaʼän riʼ, we ma nqachajij ta qiʼ rkʼë jbʼaʼ xa chrij riʼ xtbʼä wä qan. Ya riʼ xtuʼän chë ma xtjameʼ ta chik qawäch rchë nqayaʼ ruqʼij Dios. Rma riʼ, janina ruqʼij nqayaʼ pa qajolon chë ri kʼastanen ma ya riʼ ta ri kʼo más rejqalen (Prov. 25:27; 1 Tim. 4:8).

4. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

 ⁴ Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rma kowan rejqalen nqatzʼët achkë kʼo más ruqʼij chpan qakʼaslemal. Chqä xtqatzʼët achkë ütz nqaʼän rchë kan ütz ruksaxik xtqaʼän che rä ri tiempo ri nqachbʼilaj Jehová chqä achkë utzil xtqïl we xtqaʼän riʼ.

5. ¿Achkë rubʼanik yerutoʼ ri qʼopojiʼ kʼojolaʼ ri nuʼij Efesios 5:15-17 rchë nkichaʼ achkë xtkiʼän rkʼë kikʼaslemal?

⁵ Tqachaʼ ri kʼaslemal más ütz. Ye kʼïy qʼopojiʼ kʼojolaʼ kʼayewal nuʼän chkiwäch nkitzʼët achkë xtkiʼän rkʼë kikʼaslemal. Rkʼë jbʼaʼ kitijonelaʼ chqä ri kichʼalal ri ma ye Testigos ta nkiʼij chkë chë kebʼä pa universidad o chë tkikanuj jun utziläj kisamaj rchë nkichʼäk kʼïy päq. Ya riʼ kan xtresaj kʼïy ki-tiempo. Ye kʼa ri kiteʼ kitataʼ chqä ri qachʼalal pa congregación rkʼë jbʼaʼ xtkiʼij chkë chë tkiksaj kikʼaslemal rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. We rït ya riʼ najin nbʼanatäj awkʼë, ¿achkë xkatoʼö rchë kan yë ri ütz xtachaʼ xtaʼän? Rït ütz naskʼij ruwäch Efesios 5:15-17 (taskʼij ruwäch). Taq xachʼöbʼ yän rij re texto reʼ, ütz takʼutuj qa reʼ chawäch: «¿‹Achkë riʼ ri ruraybʼal Jehová› chwij rïn? ¿Achkë ta komä nrajoʼ ryä chë nbʼän? Ri xtinchaʼ xtinbʼän, ¿xkirutoʼ komä rchë kan ütz ruksaxik xtinbʼän che rä ri tiempo?». Tnatäj chqë chë «ri qʼij yoj kʼo komä kan kʼayewal kikʼwaxik» chqä chë re ruwachʼulew reʼ, ri xa pa ruqʼaʼ Satanás kʼo wä, xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë nchup ruwäch. Rma riʼ, más ütz tqakʼwaj jun kʼaslemal ri nuʼän chë Jehová kiʼ rukʼuʼx nuʼän qkʼë.

6. ¿Achkë xuʼän María, y achkë rma kan ütz ri xuʼän?

⁶ Tqatzʼetaʼ achkë kʼo más rejqalen. Rchë kan ütz ruksaxik nqaʼän che rä qa-tiempo, kʼo mul nkʼatzin nqachaʼ achkë xtqaʼän, tapeʼ ma itzel ta ri nqajoʼ nqaʼän. Ya riʼ xbʼanatäj taq Jesús xerubʼechʼaʼej María chqä Marta. Rma Marta kowan nspan chqä kan kiʼ rukʼuʼx rma kʼo Jesús kikʼë, xchäp rubʼanik kʼïy rukïl wäy. Ye kʼa María, ri ruchʼalal, xtzʼyeʼ qa chraqän Jesús rchë xyaʼ ruxkïn che rä. Tapeʼ ri xuʼän Marta ma itzel ta, Jesús xuʼij chë «María xchaʼ nuʼän ri más ütz» (Luc. 10:38-42). María rkʼë jbʼaʼ xmestaj ri xtäj ri qʼij riʼ, ye kʼa ri naʼoj xtamaj rkʼë Jesús rkʼë jbʼaʼ majun bʼëy xmestaj ta. Achiʼel nqatzʼët, María kan xyaʼ rejqalen ri tiempo ri xjeʼ rkʼë Jesús. Röj chqä kan nqayaʼ rejqalen ri tiempo nqachbʼilaj Jehová. ¿Achkë rubʼanik kan ütz ruksaxik nqaʼän che rä ri tiempo riʼ?

7. ¿Achkë rma kan kʼo rejqalen nqchʼö rkʼë Jehová, nqaskʼij ruwäch Ruchʼaʼäl chqä nqchʼobʼon chrij?

⁷ Tqʼax chqawäch chë ri nqchʼö rkʼë Jehová, ri nqanukʼuj ruwäch Ruchʼaʼäl chqä nqchʼobʼon chrij, ya riʼ jojun rubʼanik nqayaʼ ruqʼij. Taq nqchʼö rkʼë ri Qatataʼ kʼo chkaj, ri janina nqrajoʼ, röj ütz nqaʼij che rä jontir ri kʼo pa qan (Sal. 5:7). Taq röj nqanukʼuj ruwäch le Biblia, najin nqïl «retamabʼal Dios», ri majun ta chik jun ri kʼo más runaʼoj chwäch ryä (Prov. 2:1-5). Y taq nqchʼobʼon chrij ri nqaskʼij ruwäch, nqaquʼ rij ri utziläj taq naʼoj kʼo rkʼë Jehová chqä chrij ri ruraybʼal pa qawiʼ röj chqä pa kiwiʼ ri winäq. ¿Kʼo komä jun chik rubʼanik ri más ütz ruksaxik nqaʼän che rä ri qa-tiempo? Ye kʼa, rma ri qa-tiempo xa nkʼis, ¿achkë xtqtoʼö rchë kan ütz ruksaxik xtqaʼän che rä?

8. ¿Achkë nqatamaj chrij Jesús taq xjeʼ chwäch ri tzʼiran ulew?

⁸ We ütz nuʼän, tqakanuj jun akuchï majun ta achkë nqʼajan. Tqaquʼ achkë  xuʼän Jesús. Taq xchäp rusamaj Jehová chwäch le Ruwachʼulew, ryä xjeʼ 40 qʼij chwäch ri tzʼiran ulew (Luc. 4:1, 2). Chriʼ, ryä xkowin xchʼö rkʼë Rutataʼ chqä xquʼ rij achkë nrajoʼ ryä chë nuʼän. Ya riʼ kan xtoʼ rchë ma xqä ta pa ruqʼaʼ ri Itzel Winäq. ¿Achkë nqatamaj qa röj? We yoj kʼïy chpan qa-familia, rkʼë jbʼaʼ kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqïl jun ri akuchï majun ta achkë nqʼajan. We ke riʼ, rkʼë jbʼaʼ ütz nq-el äl chojay. Ya riʼ nuʼän ya Julie taq nrajoʼ nchʼö rkʼë Jehová. Ri rachjil y ryä ye kʼo chpan jun ti koʼöl jay chlaʼ Francia. Rma riʼ kʼayewal nuʼän chwäch njeʼ ruyonïl chqä majun achkë nnaqö rchë. Ryä nuʼij: «Ronojel qʼij yibʼä pa parque, chriʼ yijeʼ nyonïl chqä yikowin yitzjon rkʼë Jehová».

9. Tapeʼ Jesús kan kʼïy xkʼatzin xuʼän, ¿achkë rma nqaʼij chë chwäch ryä kowan rejqalen ri rachbʼilanïk rkʼë Jehová?

⁹ Jesús kan kʼo kʼïy xkʼatzin xuʼän. Xa bʼa akuchï xbʼä wä, ronojel mul ye kʼo wä winäq ri nkajoʼ yejeʼ rkʼë. Le Biblia nuʼij chë kʼo jmul, «jontir winäq ri ye kʼo pä tinamït xkimöl kiʼ chuchiʼ jun jay» xa xuʼ rchë xkitzʼët. Tapeʼ ke riʼ, Jesús ronojel mul xjäm ruwäch rchë xchʼö rkʼë Rutataʼ. Taq jbʼaʼ ma nsaqirsan qʼanäj, ryä xbʼä akuchï ütz njeʼ ruyonïl rchë xchʼö rkʼë Rutataʼ (Mar. 1:32-35).

10, 11. Rkʼë ri nuʼij chpan Mateo 26:40, 41, ¿achkë utziläj naʼoj xyaʼ Jesús chkë rutzeqelbʼëy pa juyuʼ Getsemaní, ye kʼa achkë xbʼanatäj?

¹⁰ Ri rukʼisbʼäl aqʼaʼ xjeʼ kikʼë rutzeqelbʼëy, taq jbʼaʼ ma nkʼis rusamaj chwäch le Ruwachʼulew, Jesús xbʼä pa juyuʼ rubʼiniʼan Getsemaní, ri akuchï ütz xjeʼ ruyonïl rchë xchʼö rkʼë Rutataʼ chqä xchʼobʼon chrij ruraybʼal (Mat. 26:36). Chriʼ xyaʼ jun utziläj naʼoj chkë rutzeqelbʼëy chrij ri yachʼö rkʼë Dios.

¹¹ Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj. Taq xeʼapon pa juyuʼ Getsemaní, rkʼë jbʼaʼ ya xqʼax nkʼaj aqʼaʼ, ntel chë tzij, ya näj aqʼaʼ chik. Jesús xuʼij chkë ru-apóstoles chë ma kewär ta. Chrij riʼ xbʼä äl rchë xbʼetzjon rkʼë Dios (Mat. 26:37-39). Taq xtzolin pä, ri rutzeqelbʼëy xa najin wä yewär. Rma riʼ xuʼij chik jmul chkë: «Ma kixwär ta chqä chaq taqïl kixchʼö rkʼë Dios» (taskʼij ruwäch Mateo 26:40, 41). Ryä retaman wä chë rutzeqelbʼëy kowan wä najin nchʼpü kikʼuʼx (yemayon) chqä chë kowan ye kosnäq, rma riʼ xpoqonaj kiwäch y xuʼij chkë chë kichʼakul «xa majun ruchqʼaʼ ta». Tapeʼ xuʼij qa chkë chë ma kewär ta, kamul na xebʼerwilaʼ chë xa najin yewär, pa rukʼexel, najin yechʼö rkʼë Dios (Mat. 26:42-45).

12. We kʼo mul ma nuʼij ta riʼ qan nqchʼö rkʼë Dios rma kowan nchʼpü qakʼuʼx o kowan yoj kosnäq, ¿achkë ütz nqaʼän?

¹² Tqatzʼetaʼ ajän más ütz nqchʼö rkʼë Dios. Rkʼë jbʼaʼ kʼo mul, rma kowan nchʼpü  qakʼuʼx o kowan yoj kosnäq, ma nuʼij ta riʼ qan nqchʼö rkʼë Dios. Ye kʼa ma xuʼ ta röj nbʼanatäj riʼ qkʼë. Rma riʼ, ¿achkë ütz nqaʼän? Jojun qachʼalal ri rubʼanon qa yechʼö rkʼë Jehová taq jbʼaʼ ma yewär, kitzʼeton chë más ütz nkiʼän riʼ taq kʼa kʼo na nrajoʼ rchë yewär rma ma kan ta kowan ye kosnäq. Jojun chik más jaʼäl nkinaʼ yechʼö rkʼë Dios taq yetzʼyeʼ o taq yexkeʼ. Ye kʼa, we ma nuʼij ta riʼ qan nqchʼö rkʼë Dios rma kowan nchʼpü qakʼuʼx o kowan nqbʼison, ¿achkë ütz nqaʼän? Tqatzjoj ya riʼ che rä Jehová, rma ryä kan nupoqonaj qawäch chqä retaman achkë najin nqaqʼaxaj (Sal. 139:4).

13. ¿Achkë rubʼanik ri dispositivos electrónicos nkiʼän chë xa jukʼan chik nbʼä wä qan taq nqchʼö rkʼë Dios, nqanukʼuj ruwäch le Biblia o yoj kʼo chkipan ri qamoloj?

¹³ Taq nqatjoj qiʼ chrij le Biblia, kan chrij riʼ tqayaʼ wä qan. Tapeʼ ri nqchʼö rkʼë Dios nuʼän chë más junan nuʼän qawäch rkʼë, kan nkʼatzin chqä nqanukʼuj ruwäch ri Ruchʼaʼäl chqä nqbʼä chkipan ri qamoloj. ¿Kʼo komä jun ri ütz nqaʼän rchë kan ütz ruksaxik nqaʼän che rä ri tiempo ri nqanukʼuj ruwäch le Biblia o taq nqjeʼ chkipan ri qamoloj? Jaʼ kʼo. Tqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Achkë nbʼanö chë ma nyaʼ ta chik wan chrij ri najin nbʼän? ¿Nbʼanatäj komä ya riʼ wkʼë taq kʼo jun yiskʼin pä, ntok pä jun correo electrónico o jun mensaje chpan n-teléfono o chpan jun chik dispositivo electrónico?». Re samajbʼäl reʼ kowan yekʼatzin y kan pa millón winäq yeksan. Ye kʼa jojun ri yenukʼun kinaʼoj ri winäq nkiʼij chë taq jun winäq nrajoʼ nuyaʼ ran chrij ri najin nuʼän, rkʼë jbʼaʼ ma xtkowin ta xtuʼän riʼ we kʼo jun teléfono chnaqaj. Jun tijonel ri kan retaman chrij riʼ nuʼij: «Ma yakowin ta nayaʼ awan chrij ri najin naʼän, rma ajolon xa jukʼan chik kʼo wä». Rma riʼ, chkipan ri qanimamoloj nbʼix chë tqaqasaj kichqʼaʼ ri qa-dispositivos rchë chë ri nkʼaj chik ütz nkiyaʼ kixkïn. ¿Ütz komä nqaʼän ya riʼ röj taq nqatjoj qiʼ chrij le Biblia rchë nqkowin nqayaʼ qan chrij qatjonik?

14. Rkʼë ri nuʼij chpan Filipenses 4:6, 7, ¿achkë rubʼanik nqrtoʼ pä Jehová we ma nqkowin ta nqayaʼ qan chrij ri najin nqaʼän?

¹⁴ Tqaʼij che rä Jehová chë tqrtoʼ pä rchë nqayaʼ qan chrij ri najin nqaʼän. We taq najin nqatjoj qiʼ chrij le Biblia o taq yoj kʼo pa qamoloj xa jukʼan chik nbʼä wä qajolon,  tqakʼutuj qatoʼik che rä Jehová. We kʼo jun najin nbʼanö chë kowan nchʼpü qakʼuʼx, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal xtuʼän chqawäch ma xtqaquʼ ta chik rij riʼ chqä xtqayaʼ qan chrij Ruchʼaʼäl Dios, ye kʼa kan nkʼatzin nqaʼän riʼ. Rma riʼ, tqaʼij che rä Jehová chë tyaʼ pä chqë ri uxlanen ri kʼo rkʼë ryä, ri ma xa xuʼ ta nuchajij qan, xa kan nuchajij chqä qachʼobʼonik (taskʼij ruwäch Filipenses 4:6, 7).

15. ¿Achkë jun utzil xtqïl we xtqajäm qawäch rchë xtqachbʼilaj Jehová?

¹⁵ Kan kʼïy utzil xtqïl we xtqajäm qawäch rchë nqchʼö rkʼë Jehová, nqayaʼ qaxkïn che rä chqä nqchʼobʼon chrij. Jun chkë ri utzil riʼ ya riʼ chë kan yë ri ütz xtqachaʼ xtqaʼän. Le Biblia nuʼij chë «ri yerachbʼilaj ajnaʼoj taq winäq xttok jun ajnaʼoj winäq» (Prov. 13:20). Rma riʼ, we más xtqachbʼilaj Jehová —ri majun ta chik jun ri kʼo más runaʼoj chwäch ryä—, röj xtq-ok más ajnaʼoj taq winäq, xtqʼax más pa qajolon achkë nkʼatzin nqaʼän rchë kiʼ rukʼuʼx nuʼän chqä achkë kʼo chë ma nqaʼän ta rchë ma nbʼison ta.

16. ¿Achkë rma ri nqachbʼilaj Jehová nuʼän chë nq-ok utziläj taq tijonelaʼ?

¹⁶ Jun chik utzil xtqïl ya riʼ xtq-ok utziläj taq tijonelaʼ. Taq nqatjoj jun winäq chrij le Biblia, jun ri nqajoʼ chrij ri winäq riʼ ya riʼ chë tjelun rkʼë Jehová. We chaq taqïl xtqchʼö rkʼë Qatataʼ kʼo chkaj chqä más xtqatamaj chrij, röj más xtqajoʼ chqä más xtqkowin xtqakʼüt chwäch ri qatijoxel achkë nkʼatzin nuʼän rchë nrajoʼ Dios. Ya riʼ xuʼän Jesús. Rkʼë ri rubʼanik xtzjon kikʼë rutzeqelbʼëy chrij Rutataʼ xkʼüt chë kowan nrajoʼ, ya riʼ xuʼän chë ryeʼ xkajoʼ chqä kowan Jehová (Juan 17:25, 26).

17. ¿Achkë rma ri nqchʼö rkʼë Dios chqä nqanukʼuj ruwäch Ruchʼaʼäl nukowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx?

¹⁷ Jun rox utzil ya riʼ chë más xtkowïr ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx. Tqaquʼ achkë nbʼanatäj taq nqaʼij che rä Dios chë tkʼwaj qabʼey, tkʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chqä tqrtoʼ pä. Ronojel mul ri nuʼän o nuyaʼ pä ri nqakʼutuj che rä ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx más nkowïr (1 Juan 5:15). Jun chik ri xtbʼanö chë más xtkowïr ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx ya riʼ nqanukʼuj le Biblia pa qayonïl. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma «jun winäq njeʼ rukʼuqbʼäl kʼuʼx rma ri naʼoj yerukʼoxaj» (Rom. 10:17). We nqajoʼ chë kuw nuʼän ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx, ma xa xuʼ ta nkʼatzin njeʼ qatamabʼal. ¿Achkë chik nkʼaj nkʼatzin nqaʼän?

18. Taqʼalajsaj rkʼë jun tzʼetbʼäl achkë rma kan nkʼatzin nqaquʼ rij ri nqaskʼij ruwäch.

¹⁸ Röj nkʼatzin nqachʼöbʼ rij ri nqaskʼij ruwäch. Tqaquʼ rij ri xtzʼibʼan rchë ri Salmo  77. Ryä kowan wä najin nbʼison rma xnaʼ chë Jehová ma kiʼ ta chik rukʼuʼx rkʼë ryä chqä kikʼë ri nkʼaj chik israelitas. Ya riʼ xuʼän chë kan ma ntok ta wä chik ruwaran (versículos 2-8). ¿Achkë xuʼän? Ryä xuʼij reʼ che rä Jehová: «Xtinquʼ kij jontir ri samaj abʼanon pä y xtinquʼ rij ri anaʼoj akʼutun pä» (versículo 12). Tapeʼ ryä retaman achkë xuʼän Jehová pa ruwiʼ rutinamit ojer, xkʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Kan ma kiʼ ta chik komä rukʼuʼx Jehová qkʼë, o xa yë ri ruyowal najin nbʼanö chë ma nupoqonaj ta chik qawäch?» (versículo 9). Ri xtzʼibʼan rchë re salmo reʼ xquʼ rij jontir ri rubʼanon Jehová chqä ri rubʼanik xpoqonaj kiwäch ri ratiʼt rumamaʼ (versículo 11). Ya riʼ xuʼän chë ryä kan xyaʼ chwäch ran chë Jehová ma xtyaʼ ta qa rutinamit (versículo 15). Ke riʼ chqä xtbʼanatäj qkʼë röj komä. Röj kan xtkowïr ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx we xtqaquʼ rij achkë rubʼanon Jehová pa ruwiʼ rutinamit chqä pa qawiʼ röj.

19. ¿Achkë chik jun utzil xtqïl we xtqajäm qawäch rchë nqachbʼilaj Jehová?

¹⁹ Jun rukʼisbʼäl utzil ya riʼ chë xtqajoʼ más Jehová. Ya reʼ ri utzil ri kʼo más rejqalen. ¿Achkë rma? Rma we nqajoʼ Jehová, ya riʼ xtbʼanö chë xtqanmaj rutzij, chë ma xtqakʼewaj ta kʼo xtqayaʼ qa rchë kiʼ rukʼuʼx nuʼän qkʼë chqä rchë xtqaköchʼ xa bʼa achkë kʼayewal (Mat. 22:37-39; 1 Cor. 13:4, 7; 1 Juan 5:3). Majun ta chik jun más ruqʼij chwäch ri nq-ok rachiʼil Jehová, ri nimaläj qa-Dios (Sal. 63:1-8).

20. ¿Achkë achʼobʼon naʼän rït rchë najäm más awäch rchë nachbʼilaj Jehová?

²⁰ Majun bʼëy tqamestaj ta chë ri nqchʼö rkʼë Dios, nqanukʼuj ruwäch ri Ruchʼaʼäl chqä nqchʼobʼon chrij, ya riʼ jojun rubʼanik rchë nqayaʼ ruqʼij. Rma riʼ tqakanuj jun akuchï majun achkë nqʼajan ta rchë nqachbʼilaj Jehová, kan achiʼel xuʼän Jesús. Ma tqayaʼ ta qʼij chë kʼo jun nbʼanö chqë chë ma nqachbʼilaj ta Jehová. Y taq najin nqayaʼ ruqʼij, tqaʼij che rä chë tqrtoʼ pä rchë nqkowin nqayaʼ qan chrij riʼ. We kan ütz ruksaxik xtqaʼän che rä qa-tiempo, Jehová xtyaʼ jun qakʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew (Mar. 4:24).