1-3. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanö chqë chë nq-oqʼ?

 ¿AJÄN rukʼisbʼäl mul xatoqʼ rït? Kʼo mul nq-oqʼ rma kiʼ qakʼuʼx. Ye kʼa kan ronojel bʼaʼ mul nq-oqʼ rma nqbʼison, achiʼel taq nkäm jun qachʼalal. Jun qachʼalal aj Estados Unidos, ri rubʼiniʼan Lorilei, * nuʼij: «Taq xkäm wal, kʼo mul xinnaʼ chë kan majun ta jun nkowin nkʼuqbʼan nkʼuʼx rma kowan wä ntiʼon wan. Ri bʼis xuʼän chë xinnaʼ chë kan majun bʼëy chik kiʼ nkʼuʼx xtinbʼän».

² Rkʼë jbʼaʼ kʼo chik nkʼaj rma ri nq-oqʼ. Ya Hiromi, jun precursora aj Japón, nuʼij: «Kʼo mul yibʼison rma ri winäq ma nkajoʼ ta nkiyaʼ kixkïn chwä taq ntzjoj le Biblia chkë. Y kan npë yaʼ pa nwäch taq nkʼutuj che rä Jehová chë kirutoʼ rchë nwïl jun winäq ri nrajoʼ nutamaj chrij ryä».

³ Rkʼë jbʼaʼ, röj chqä kʼo mul nqanaʼ achiʼel nkinaʼ re qachʼalal reʼ (1 Ped. 5:9). Tapeʼ röj nqajoʼ kan kiʼ qakʼuʼx nqayaʼ ruqʼij Jehová, kʼo mul xa rkʼë oqʼej nqaʼän wä riʼ rma xkäm jun qachʼalal, rma nqbʼison taq nqaʼän rusamaj Dios o rma kʼo jun najin nqaqʼaxaj ri nuʼän chë kʼayewal nqayaʼ ruqʼij Dios (Sal. 6:6; 100:2). Taq ke riʼ nqanaʼ, ¿achkë ütz nqaʼän?

4. ¿Achkë xtqanukʼuj rij chpan re tjonïk reʼ?

⁴ Ri xtqanukʼuj rij ri xuʼän Jesús janina xtqrtoʼ. Ryä kʼo jojun xeruqʼaxaj ri xkiʼän chë xoqʼ (Juan 11:35; Luc. 19:41; 22:44; Heb. 5:7). Chpan re tjonïk reʼ xtqanukʼuj rij ajän riʼ taq ryä xoqʼ. Xtqatzʼët achkë nukʼüt qa riʼ chqawäch chrij ryä chqä chrij Jehová, chqä achkë ütz nqaʼän taq yeqaqʼaxaj kʼayewal ri nkiʼän chë nq-oqʼ.

5. ¿Achkë nukʼüt qa chqawäch chrij Jesús ri nuʼij chpan Juan 11:32-36?

⁵ Taq jbʼaʼ ma nkʼis ri junaʼ 32, Lázaro, jun utziläj rachiʼil Jesús, xpë ruyabʼil chqä xkäm (Juan 11:3, 14). Jesús kowan xrajoʼ ryä chqä María y Marta, ri kaʼiʼ ranaʼ. Ryeʼ kan kowan xebʼison rma xkäm kixbʼal. Taq Lázaro xkäm, Jesús xbʼä Betania, ri tinamït akuchï ye kʼo wä María chqä Marta. Taq Marta xkʼoxaj chë Jesús petenäq pa bʼey, ryä kan chanin xbʼä chukʼulik, y kan rkʼë bʼis xuʼij reʼ che rä: «Wajaw, xa ta rït yït kʼo aweʼ ri nxbʼal ma ta xkäm» (Juan 11:21). Jbʼaʼ chrij riʼ, taq Jesús xtzʼët chë María chqä ri nkʼaj chik winäq najin yeʼoqʼ, ryä chqä xoqʼ (taskʼij ruwäch Juan 11:32-36).

6. ¿Achkë rma xoqʼ Jesús taq Lázaro xkäm?

⁶ ¿Achkë rma xoqʼ Jesús ri qʼij riʼ? Ri wuj Perspicacia para comprender las Escrituras, nuʼij: «Taq xkäm Lázaro, ri rachiʼil, chqä taq xtzʼët chë ranaʼ kowan najin yeʼoqʼ rma bʼis, Jesús xbʼison chqä xoqʼ». * Rkʼë jbʼaʼ Jesús xquʼ rij jaruʼ rupoqonal xqʼaxaj Lázaro rma ruyabʼil chqä achkë xnaʼ taq xtzʼët chë xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë nkäm. Chqä rkʼë jbʼaʼ xoqʼ taq xtzʼët chë María y Marta kowan wä najin yebʼison rma xkäm kixbʼal. We rït kamnäq jun awachʼalal o jun awachiʼil ri kan junan xuʼän awäch rkʼë, rkʼë jbʼaʼ anaʼon ri xkinaʼ ryeʼ. Tqatzʼetaʼ oxiʼ naʼoj ri nqatamaj qa chrij ri xbʼanatäj ri qʼij riʼ.

7. Taq Jesús xoqʼ chkij rachiʼil, ¿achkë nukʼüt ya riʼ chrij Jehová?

⁷ Jehová nqʼax chwäch ri nanaʼ rït. Jesús kan junan runaʼoj rkʼë Dios (Heb. 1:3). Rma riʼ, taq ryä xoqʼ, xkʼüt achkë xnaʼ Rutataʼ kʼo chkaj (Juan 14:9). We rït kowan najin natäj poqän rma xkäm jun awachʼalal, ütz nayaʼ chwäch awan chë Jehová ma xa xuʼ ta najin nutzʼët pä chë rït kowan najin yabʼison, xa kan nunaʼ chqä ri najin nanaʼ rït. Ryä nrajoʼ yaturtoʼ rma kan sokotajnäq awan (Sal. 34:18; 147:3).

8. ¿Achkë rma ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jesús xkerukʼasoj na pä ri qachʼalal ye kamnäq äl?

 ⁸ Jesús nurayij yerukʼasoj pä ri awachʼalal. Taq majanä ttoqʼ, Jesús xuʼij reʼ che rä Marta: «Ri axbʼal xtkʼastäj na pä». Y Marta xnmaj riʼ (Juan 11:23-27). Rma Marta jun rusamajel Jehová, ryä retaman wä chë ojer ri profeta Elías chqä ri profeta Eliseo xekikʼasoj jojun winäq ri ye kamnäq wä chik (1 Rey. 17:17-24; 2 Rey. 4:32-37). Chqä rkʼë jbʼaʼ xkʼoxaj chkij jojun winäq ri xekʼasöx rma Jesús (Luc. 7:11-15; 8:41, 42, 49-56). Rït chqä ütz nayaʼ chwäch awan chë xkeʼatzʼët na chik ri awachʼalal ye kamnäq äl. Ri oqʼej xuʼän Jesús taq xtzʼët ri najin nkiqʼaxaj rachiʼil, nukʼüt chqawäch chë ryä kan nurayij yerukʼasoj pä ri kamnaqiʼ.

9. Achiʼel xuʼän Jesús, ¿achkë rubʼanik yakowin yeʼatoʼ rït ri xkäm jun kichʼalal? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

⁹ Rït ütz yeʼatoʼ ri xkäm jun kichʼalal. Jesús ma xa xuʼ ta xoqʼ rkʼë Marta chqä María, xa kan xyaʼ ruxkïn chkë chqä xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Röj chqä ütz nqaʼän riʼ kikʼë ri xkäm jun kichʼalal. Dan, jun ukʼwäy bʼey ri kʼo Australia, nuʼij: «Taq xkäm wixjayil janina xkʼatzin ntoʼik. Ye kʼïy qachʼalal chqä kixjayil kan ma xkikʼewaj ta xkiyaʼ kixkïn chwä taq xkʼatzin xinbʼij ri nnaʼ, xa bʼa achkë hora xkʼatzin xinbʼän riʼ. Y ma chiʼin ta xkinaʼ taq xinoqʼ chkiwäch. Y taq nnaʼ wä rïn chë majun ta wuchqʼaʼ rchë yisamäj, ryeʼ xinkitoʼ rkʼë jojun samaj, achiʼel rkʼë ruchʼajik nchʼichʼ, rkʼë rubʼanik nloqʼoj chqä rkʼë rubʼanik rukïl nway. Y kʼïy mul xejeʼ wkʼë rchë xechʼö rkʼë Jehová pa nwiʼ. Ryeʼ xkikʼüt chë kantzij ye wachiʼil chqä chë kan ye wachʼalal taq kʼo kʼayewal» (Prov. 17:17).

10. ¿Achkë nuʼij chpan Lucas 19:36-40 chë xbʼanatäj?

¹⁰ Ri qʼij 9 de nisán rchë ri junaʼ 33, Jesús xbʼä Jerusalén. Loman bʼenäq pa bʼey, ye kʼïy winäq xkimöl kiʼ chqä xkiyaʼ tzyäq pa rubʼey rchë xkikʼüt chwäch chë nkajoʼ chë ryä ntok kiqʼatöy tzij. Ri qʼij riʼ kan jontir kiʼ wä kikʼuʼx (taskʼij ruwäch Lucas 19:36-40). Rma riʼ, ri rutzeqelbʼëy rkʼë jbʼaʼ kan ma xqʼax ta pa kijolon ri xuʼän Jesús. Taq xapon chnaqaj ri tinamït chqä xtzʼët apü, ryä xoqʼ chrij ri tinamït. Ryä kan rkʼë oqʼej xuʼij ri kʼayewal xtpë chrij ri tinamït Jerusalén (Luc. 19:41-44).

11. ¿Achkë rma xoqʼ Jesús chkij ri winäq aj Jerusalén?

¹¹ Jesús kan xbʼison, rma tapeʼ kan ütz rukʼulik xkiʼän apü, retaman wä chë kan jontir bʼaʼ chkë ri judíos ma xtkajoʼ ta xtkikʼoxaj ri utziläj taq rutzjol. Ya riʼ xtuʼän wä chë Jerusalén xtchup ruwäch, y ri judíos ri ma xkekäm ta xkeʼukʼwäx äl rchë yexim pa samaj (Luc. 21:20-24). Y kan xbʼanatäj ri xuʼij Jesús, kan jontir bʼaʼ chkë ri judíos ma xkiyaʼ ta kixkïn che rä. ¿Ke riʼ chqä nkiʼän ri winäq akuchï yït kʼo wä rït? We atjon aqʼij rchë nakʼüt ri kantzij taq naʼoj ye kʼa xa qʼalaj yeyaʼö kixkïn chawä, ¿achkë ütz natamaj qa chrij roqʼej Jesús? Tqatzʼetaʼ oxiʼ naʼoj.

12. Taq Jesús xoqʼ chkij ri winäq, ¿achkë nukʼüt qa ya riʼ chrij Jehová?

¹² Jehová kowan yerajoʼ ri winäq. Y kan ya riʼ xqʼalajin rkʼë roqʼej Jesús. Ri Qatataʼ kʼo chkaj «nrajoʼ chë jontir ta ntzolin pä kikʼuʼx rkʼë y ma nrajoʼ ta chë kʼo ta jun nchup ruwäch» (2 Ped. 3:9). Röj xtqakʼüt chë yeqajoʼ ri winäq we kan rkʼë ronojel  qan xtqatäj qaqʼij rchë napon ri utziläj taq rutzjol pa kan (Mat. 22:39).

13, 14. a) ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Jesús chë kan xpoqonaj kiwäch ri winäq? b) ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt röj ri naʼoj riʼ?

¹³ Jesús kan xtäj ruqʼij chbʼanik rusamaj Jehová. Rma kowan xerajoʼ ri winäq, ryä xkʼüt ruchʼaʼäl Dios chkiwäch xa bʼa akuchï kʼo wä (Luc. 19:47, 48). Ryä chqä xuʼän ri samaj riʼ rma kan xpoqonaj kiwäch. Kʼo mul, ryä chqä ri rutzeqelbʼëy, kan ma xjameʼ ta kiwäch rchë xewaʼ rma kan ye kʼïy winäq xkimöl kiʼ rchë xkiyaʼ kixkïn che rä (Mar. 3:20). Ryä chqä kan ma xkʼewaj ta xtzjon rkʼë jun achï tapeʼ chaqʼaʼ chik xapon rkʼë (Juan 3:1, 2). Tapeʼ kan konojel bʼaʼ chkë ri winäq ri xkiyaʼ kixkïn che rä Jesús ma xeʼok ta rutzeqelbʼëy, ryeʼ kan xtzjöx ruchʼaʼäl Dios chkë. Komä chqä nqajoʼ chë jontir winäq tkikʼoxaj ri utziläj taq rutzjol (Hech. 10:42). Ye kʼa rchë nqkowin nqaʼän riʼ rkʼë jbʼaʼ nkʼatzin nqajäl rubʼanik nqatzjoj le Biblia.

¹⁴ Ma takʼewaj ta najäl jojun ri najowatäj. We ma nqajäl ta hora rchë nq-el chutzjoxik le Biblia, rkʼë jbʼaʼ ma xkeqïl ta ri winäq ri nkajoʼ nkikʼoxaj ri utziläj taq rutzjol. Jun precursora ri rubʼiniʼan Matilda nuʼij: «Ri wachjil y rïn jalajöj horas nq-el chutzjoxik le Biblia. Nmaqʼaʼ yän nqatzjoj le Biblia pa taq kʼayij; taq nuʼän pä nkʼaj qʼij, nqjeʼ chrij exhibidor rma kan ye kʼïy winäq ye kʼo pa bʼey, y taq nqaqa qʼij, nqbʼä chuchiʼ taq jay rma kan ye kʼïy winäq yeqïl chkachoch». Pa rukʼexel nq-el chutzjoxik le Biblia chkipan horas ri más ütz nuʼän chqawäch röj, más ütz tqatzʼetaʼ achkë hora ye kʼo ri winäq chkachoch. We xtqaʼän riʼ, Jehová kan kiʼ rukʼuʼx xtuʼän.

15. ¿Achkë xuʼän Jesús ri aqʼaʼ taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nkamsäx, achiʼel nuʼij chpan Lucas 22:39-44?

¹⁵ Chpan ri 14 de nisán rchë ri junaʼ 33 taq oknäq chik kowan aqʼaʼ, Jesús xbʼä pa juyuʼ ri rubʼiniʼan Getsemaní rchë xuʼij che rä Jehová jontir ri kʼo pa ran (taskʼij ruwäch Lucas 22:39-44). Ri aqʼaʼ riʼ taq kowan wä najin nbʼison, Cristo kan  xtäj ruqʼij chukʼutxik rutoʼik chqä kan rkʼë oqʼej xuʼän wä (Heb. 5:7). Ryä xkʼutuj ruchqʼaʼ che rä Jehová rchë ma nuqʼäj ta rutzij chqä rchë nuʼän ruraybʼal. Jehová xkʼoxaj ri xkʼutuj Rukʼajol che rä rkʼë ronojel ran, rma riʼ xtäq pä jun ángel rchë xbʼerukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx.

16. ¿Achkë rma kowan xtiʼon ran Jesús taq xtzjon rkʼë Rutataʼ pa juyuʼ Getsemaní?

¹⁶ Jesús rkʼë jbʼaʼ xoqʼ taq najin wä ntzjon rkʼë Rutataʼ pa juyuʼ Getsemaní rma kan xtiʼon ran taq xquʼ chë ri winäq xtkiʼij chrij chë xtzʼilbʼisaj rubʼiʼ Dios. Ryä chqä retaman wä chë kan kʼo rejqalen ma nuqʼäj ta rutzij Dios rchë ke riʼ xttoʼon rchë ma xttzʼilbʼisäx ta rubʼiʼ Rutataʼ. We rït kʼo jun najin naqʼaxaj ri nuʼän chë kʼayewal nayaʼ ruqʼij Jehová, ¿achkë ütz natamaj chrij roqʼej Jesús? Tqatzʼetaʼ oxiʼ naʼoj.

17. ¿Achkë nukʼüt chqawäch chrij Jehová ri xuʼän rkʼë Rukʼajol taq xtäj ruqʼij chrij chë ttoʼ pä?

¹⁷ Jehová nukʼoxaj taq rït nakʼutuj atoʼik che rä. Jehová xkʼoxaj taq Jesús xtäj ruqʼij chrij chë ttoʼ pä. ¿Achkë rma? Rma ri más wä ruqʼij chwäch Jesús ya riʼ ma nuqʼäj ta rutzij Rutataʼ chqä ma ntzʼilbʼisäx ta rubʼiʼ. We ri más rejqalen chqawäch röj ya riʼ ma nqaqʼäj ta rutzij Jehová chqä ma nqatzʼilbʼisaj ta rubʼiʼ, ryä xtqrtoʼ pä taq xtqakʼutuj qatoʼik che rä (Sal. 145:18, 19).

18. ¿Achkë rma nqaʼij chë Jesús ya riʼ jun achiʼil ri nqʼax chwäch ri najin nqaqʼaxaj?

¹⁸ Jesús nqʼax chwäch ri achkë nanaʼ rït. Taq kowan nchʼpü qakʼuʼx (yojmayon), kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx nqatamaj chë kʼo jun qachiʼil ri nqʼax chwäch achkë najin nqaqʼaxaj. Más we ri winäq riʼ ruqʼaxan pä kʼayewal achiʼel najin nqaqʼaxaj röj. Ütz nqaʼij chë ri achiʼil riʼ ya riʼ Jesús. Ryä retaman ajän riʼ taq majun chik qachqʼaʼ ta chqä nkʼatzin qatoʼik. Ryä chqä retaman achkë qabʼanik röj winäq y xtuʼän ri najowatäj rchë röj xtqïl qatoʼik taq más xtkʼatzin chqë (Heb. 4:15, 16). Achiʼel xuʼän Jesús, ri xkʼän ri toʼïk ri xyaʼ jun ángel che rä taq kʼo pa juyuʼ Getsemaní, röj chqä kʼo chë nqakʼän ri toʼïk nuyaʼ pä Jehová chqë, ri ruyaʼon pä chpan jun publicación, jun video, jun tzijonem, o taq  jun ukʼwäy bʼey o jun qachiʼil ri kʼuqül rukʼuʼx chpan ruchʼaʼäl Dios nqrbʼechʼaʼej.

19. ¿Achkë rubʼanik xtawïl awchqʼaʼ we kʼo jun kʼayewal najin naqʼaxaj? Tayaʼ jun tzʼetbʼäl.

¹⁹ Jehová xtyaʼ pä chqë ri uxlanen ri kʼo rkʼë ryä. ¿Achkë rubʼanik xtyaʼ pä qachqʼaʼ Jehová? Taq röj nqchʼö rkʼë, ryä xtyaʼ pä chqë «ri uxlanen ri kʼo rkʼë Dios, ri majun ta jun winäq nkowin nqʼax pa rujolon» (Filip. 4:6, 7). Ri uxlanen nuyaʼ Jehová nuʼän chë ma kan ta kowan nchʼpü qakʼuʼx y nqrtoʼ rchë kan pa rubʼeyal nqchʼobʼon. Ya riʼ xnaʼ jun qachʼalal ixöq ri rubʼiniʼan Luz. Ryä nuʼij: «Kʼo mul, rïn nnaʼ chë xa nyonïl yïn kʼo; ya riʼ nuʼän chwä chë nquʼ chë Jehová ma yirajoʼ ta. Ye kʼa taq nbʼanatäj riʼ, kan chanin yichʼö rkʼë Jehová rchë nbʼij che rä achkë najin nnaʼ. Ya riʼ yirutoʼ rchë eqal nkʼis qa ri bʼis nnaʼ». Ri nbʼanatäj rkʼë ya luz nukʼüt chqawäch chë ri nqchʼö rkʼë Jehová nqrtoʼ rchë nqanaʼ uxlanen pa qan.

20. ¿Achkë naʼoj xqatamaj qa chrij roqʼej Jesús?

²⁰ Ri naʼoj xqatamaj qa chrij roqʼej Jesús kan nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Xkʼüt chqawäch chë nkʼatzin yeqatoʼ qachiʼil ri xkäm jun kichʼalal chqä chë ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová chqä Jesús xkojkitoʼ pä taq röj xtkäm jun qachʼalal. Ri roqʼej Jesús xkʼüt chqä chqawäch chë nkʼatzin yeqatoʼ ri winäq rchë nkitamaj ruwäch Dios rma nqapoqonaj kiwäch, kan achiʼel nkiʼän Jehová chqä Jesús. Pa rukʼisbʼäl, xqatzʼët chë roqʼej Jesús kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rma nukʼüt chë Jehová chqä Jesús nqʼax chkiwäch achkë nqanaʼ, achkë nbʼanö chqë chë nkʼis qachqʼaʼ chqä chë nkajoʼ yojkitoʼ rchë nqkochʼon. Ma tqayaʼ ta qa kisamajxik ri naʼoj xqatamaj chpan re tjonïk reʼ, rma xa jbʼaʼ chik apü, Jehová xtuʼän chë xkebʼetzʼaqät re utziläj taq tzij reʼ: «Ryä xtsuʼ ruyiʼal ri runaqʼ kiwäch» (Apoc. 21:4).