1. ¿Achkë kʼayewal najin wä nuqʼaxaj David?

 SAÚL, ri qʼatöy tzij pa Israel, nrajoʼ wä nukamsaj David. Rma riʼ David kʼo chë xanmäj äl chwäch. Kʼo jun qʼij, rma majun ta wä achkë nutäj, xqʼax äl pa tinamït rubʼiniʼan Nob rchë xkʼutuj chë tyaʼöx äl cinco kaxlanwäy che rä (1 Sam. 21:1, 3). Chrij riʼ, ryä chqä ri achiʼaʼ ri ye bʼenäq rkʼë xkewaj kiʼ chpan jun jül (1 Sam. 22:1). ¿Achkë rma David najin wä nuqʼaxaj riʼ?

2. ¿Achkë rma nqaʼij chë Saúl najin wä nutïtzʼ riʼ chpan jun mamaʼ kʼayewal? (1 Samuel 23:16, 17).

² Rma David kowan xajowäx kimä ri winäq chqä kan kʼïy chʼaʼoj ruchʼakon, Saúl kan itzel xnaʼ che rä. Ryä chqä retaman wä chë, rma ma xnmaj ta tzij, Jehová xchaʼ David rchë ntok qʼatöy tzij pa rukʼexel ryä (taskʼij ruwäch 1 Samuel 23:16, 17). Ye kʼa, rma kʼa yë na ryä ri qʼatöy tzij pa Israel, Saúl ye kʼo wä ye kʼïy ru-soldados chqä ye kʼïy ruwinaq. Rma riʼ David kʼo chë xanmäj äl rchë ma xkamsäx ta. ¿Xquʼ komä Saúl chë nkowin nuqʼät ri ruchʼobʼon Jehová chrij David? (Is. 55:11). Le Biblia ma nuʼij ta, ye kʼa nqʼax chqawäch chë Saúl najin wä nutïtzʼ riʼ chpan jun mamaʼ kʼayewal, rma ri yebʼanö chʼaʼoj rkʼë Dios majun bʼëy xkechʼakon ta.

3. ¿Achkë runaʼoj xkʼüt David tapeʼ kʼïy wä kʼayewal najin nuqʼaxaj?

³ David kan ma xnaʼ ta riʼ. Nqaʼij riʼ rma ma yë ta ryä xchaʼö ntok qʼatöy tzij pa Israel, xa kan yë Jehová xchaʼö rchë (1 Sam. 16:1, 12, 13). Ya riʼ xuʼän chë Saúl kan rukʼulel xtzʼët David. Ye kʼa David ma chrij ta Jehová xqʼabʼaj wä jontir ri kʼayewal najin nuqʼaxaj. Ryä chqä ma xchʼojij ta che rä  Jehová rma xa jbʼaʼ ok ruway kʼo o rma xa pa jun jül kʼo chë xrewaj wä riʼ. Pa rukʼexel riʼ, rkʼë jbʼaʼ taq kʼo wä chpan ri jül riʼ, xuʼän ri jaʼäl bʼix ri akuchï nqïl wä ri texto rchë re tjonïk reʼ, ri nuʼij: «Ri yekanun Jehová majun ta jun ütz ri ma ta xtjeʼ kikʼë» (Sal. 34:10).

4. ¿Achkë kʼutunïk xkeqaqʼalajsaj, y achkë rma kan kʼo kiqʼij re kʼutunïk reʼ?

⁴ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, ye kʼïy rusamajelaʼ Jehová ma kʼïy ta kiway kʼo o ma kan ta kʼo ri achkë nkʼatzin chkë rchë ütz kiwäch yejeʼ. * Ya riʼ kan más bʼanatajnäq pä chpan ri yabʼil ri najin nqaqʼaxaj, ri COVID-19. Y rma xa más naqaj chik kʼo pä ri «nimaläj tijöj poqonal», xa kan más na lawaloʼ xtuʼän jontir (Mat. 24:21). Rma riʼ, keqaqʼalajsaj re kajiʼ kʼutunïk reʼ: ¿achkë rma nqaʼij chë David «majun ta jun ütz» ri ma ta xjeʼ rkʼë?, ¿achkë rma nkʼatzin kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë?, ¿achkë rma ütz nqayaʼ chwäch qan chë Jehová ronojel mul xtqrchajij pä? y ¿achkë rubʼanik nqatjoj apü qiʼ rchë xtqkowin xtqapabʼaʼ qiʼ chkiwäch ri kʼayewal xkepë chqawäch apü?

5, 6. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri Salmo 23 rchë nqatamaj achkë xrajoʼ xuʼij David taq xuʼij chë ri rusamajelaʼ Dios «majun ta jun ütz ri ma ta xtjeʼ kikʼë»?

⁵ ¿Achkë komä xrajoʼ xuʼij David taq xuʼij chë ri rusamajelaʼ Jehová «majun ta jun ütz ri ma ta xtjeʼ kikʼë»? Jun ri xtqtoʼö rchë xtqatamaj riʼ ya riʼ nqanukʼuj kij jojun tzij ri junan bʼaʼ rkʼë riʼ ri kʼo chpan ri Salmo 23 (taskʼij ruwäch Salmo 23:1-6). David xchäp re salmo reʼ kikʼë re tzij reʼ: «Jehová ya riʼ nyuqʼun wchë. Majun ta jun ri ma ta xtjeʼ wkʼë». Chpan re salmo reʼ, David nutzjoj kij jojun ri kan kʼo kejqalen, achiʼel ri utzil xrïl rma xyaʼ qʼij che rä Jehová rchë xok achiʼel jun ri nyuqʼun rchë. David chqä xuʼij chë Jehová nukʼwaj chkipan bʼey ri nkitoʼ rchë nukʼwaj «jun jïk  kʼaslemal», chqä chë nutoʼ pä taq ütz bʼenäq chpan rukʼaslemal chqä taq kʼo kʼayewal najin nuqʼaxaj. David xqʼax chwäch chë ma rma ta kʼo chkipan rujuyuʼ Jehová «ri kowan qʼayis kʼo chkiwäch», ryä ma ta jun kʼayewal xtqʼaxaj. Ryä chqä xqʼax chwäch chë kʼo mul xtbʼison, kan achiʼel ta bʼenäq «chwäch ri juyuʼ ri akuchï kan kowan qʼequʼn rubʼanon», y retaman wä chë xkejeʼ winäq ri itzel xtkinaʼ che rä. Tapeʼ ke riʼ, rma yë wä Jehová ri nyuqʼun rchë, David xuʼij: «Ma xtinxiʼij ta wiʼ».

⁶ Rma riʼ, ¿achkë rma nqaʼij chë David «majun ta jun ütz» ri ma ta xjeʼ rkʼë? Nqaʼij riʼ rma ryä kʼo wä jontir ri nkʼatzin che rä rchë junan nuʼän ruwäch rkʼë Jehová. Ryä ma xkʼatzin ta na xjeʼ rubʼeyomal rchë kiʼ rukʼuʼx xuʼän. Pa rukʼexel riʼ, kan kiʼ rukʼuʼx xuʼän rkʼë ri xyaʼ pä Jehová che rä. Ri más wä rejqalen chwäch David ya riʼ chë ru-Dios kiʼ rukʼuʼx rkʼë chqä chë chajin pä rma ryä.

7. Rkʼë ri nuʼij chpan Lucas 21:20-24, ¿achkë kʼayewal xkiqʼaxaj jojun cristianos aj Judea?

⁷ Ri xuʼij qa David nukʼüt chqawäch chë nkʼatzin ma yë ta ri bʼeyomäl nqayaʼ más rejqalen chpan qakʼaslemal. Kantzij na wä chë ma itzel ta we nqaksaj o nqalöqʼ ri nqajoʼ, ye kʼa ma tqayaʼ ta qʼij chë xa ya riʼ nqayaʼ naʼäy chpan qakʼaslemal. Ya riʼ kan xkʼatzin xkismajij ri cristianos aj Judea pa naʼäy siglo (taskʼij ruwäch Lucas 21:20-24). Jesús xuʼij qa chkë chë jun qʼij «xtstïx na rij Jerusalén kimä soldados». Ryä chqä xuʼij qa chkë chë taq xtbʼanatäj riʼ, keʼanmäj äl pa taq juyuʼ. We xtkiʼän riʼ, xtkiköl kiʼ. Ye kʼa nkʼatzin wä nkiyaʼ qa kʼïy chkë ri achkë kʼo kikʼë. Ojer qa jbʼaʼ, ri wuj La Atalaya xuʼij reʼ: «Ryeʼ xkiyaʼ qa kachoch chqä kijuyuʼ, y ma xkikʼwaj ta äl jontir ri kʼo pa kachoch. Ryeʼ kan xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë Jehová xkeruchajij chqä xkerutoʼ pä. Rma riʼ kan yë Dios xkiyaʼ pa naʼäy chwäch ri nkʼaj chik ri achiʼel ta kʼo kejqalen».

8. ¿Achkë naʼoj ri kan kʼo rejqalen nqatamaj qa chkij ri cristianos aj Judea?

⁸ ¿Achkë naʼoj ri kan kʼo rejqalen nqatamaj qa chkij ri cristianos aj Judea? Ri wuj La Atalaya, ri xqatzjoj chpan ri jun qa párrafo, nuʼij: «Chqawäch apü, rkʼë jbʼaʼ xkepë kʼayewal chqij ri xtkikʼüt jaruʼ rejqalen kʼo ri bʼeyomäl chqawäch. Taq xtbʼanatäj riʼ, ¿xtqayaʼ komä más rejqalen ri kolotajïk nutzüj Dios chkë ri yenman rutzij, o xa yë ri bʼeyomäl xtqayaʼ más ruqʼij? Rkʼë jbʼaʼ xkeqaqʼaxaj kʼayewal chqä ma xtjeʼ ta qkʼë ri xtqajoʼ. Tapeʼ ke riʼ, kʼo chë nqayaʼ chwäch qan chë xtqaʼän ri xtajowatäj, kan achiʼel xkiʼän ri cristianos pa naʼäy siglo ri xeʼanmäj äl Judea». *

9. ¿Achkë rubʼanik nukʼuqbʼaʼ akʼuʼx rït ri naʼoj xyaʼ ri apóstol Pablo chkë ri cristianos hebreos?

⁹ Ri cristianos riʼ rkʼë jbʼaʼ kan kʼayewal xuʼän chkiwäch xkiyaʼ qa jontir ri achkë kʼo kikʼë chqä xkichäp chik jun kʼaslemal jukʼan chik tinamït. Ryeʼ xkʼatzin xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë Jehová xtyaʼ pä ri achkë xtkʼatzin chkë. Ye kʼa kʼo jun naʼoj ri kan kowan xerutoʼ. Taq nrajoʼ na cinco junaʼ rchë yeʼapon ri romanos rchë nkibʼestij rij Jerusalén, ri apóstol Pablo xyaʼ re utziläj naʼoj reʼ chkë ri cristianos hebreos: «Tikʼutuʼ rkʼë ikʼaslemal chë ma chrij ta ri päq bʼenäq wä iwan, chqä kiʼ ikʼuʼx tibʼanaʼ rkʼë ri kʼo iwkʼë. Rma ryä rubʼin qa: ‹Majun bʼëy xkatinyaʼ ta qa chqä majun bʼëy xkatinmestaj ta qa›. Rma riʼ, ütz nqaʼij reʼ rkʼë ronojel qan: ‹Jehová ya riʼ ri ntoʼö wchë. Ma xtinxiʼij ta wiʼ. ¿Achkë ta komä nkowin nuʼän jun winäq chwä?›» (Heb. 13:5, 6). ¿Achkë rubʼanik  xerutoʼ ri cristianos ri xesmajin re naʼoj reʼ taq ri romanos majanä keʼapon chkij? Rkʼë jbʼaʼ xerutoʼ rchë ma kan ta más kʼayewal xuʼän chkiwäch xkikʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik chpan ri tinamït ri akuchï xebʼä wä. Ryeʼ kan kiyaʼon wä chwäch kan chë Jehová xtyaʼ pä ri achkë xtkʼatzin chkë. Ri xuʼij qa Pablo nukʼüt chqawäch chë röj chqä ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová xtyaʼ pä ri achkë xtkʼatzin chqë.

10. ¿Achkë naʼoj xtamaj Pablo ri kʼa nkʼatzin na chqë röj?

¹⁰ Pablo xyaʼ chqä re naʼoj reʼ che rä Timoteo, jun naʼoj ri kʼa nkʼatzin na chqë röj komä. Ryä xuʼij: «Rma riʼ, we kʼo qaway chqä qatzyaq, kiʼ qakʼuʼx tqabʼanaʼ rkʼë riʼ» (1 Tim. 6:8). ¿Ntel chë tzij riʼ chë ma ütz ta nqatäj jun utziläj rukïl qaway, njeʼ jun jaʼäl qachoch o nqalöqʼ jun kʼakʼakʼ qatzyaq? Manä, Pablo ma ya riʼ ta xrajoʼ xuʼij. Kikʼë re tzij reʼ, Pablo xrajoʼ xuʼij chë kiʼ qakʼuʼx tqabʼanaʼ rkʼë ri achkë kʼo qkʼë (Filip. 4:12). Ya riʼ jun chkë ri naʼoj ri xtamaj Pablo. Ri bʼeyomäl más nüm kʼo qkʼë ya riʼ ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová, ma yë ta ri achkë jun kʼo qkʼë (Hab. 3:17, 18).

11. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xuʼij Moisés chkë ri israelitas?

¹¹ Rkʼë jbʼaʼ, ri nqaquʼ röj chë nkʼatzin chqë ma ya riʼ ta nuquʼ Jehová chë nkʼatzin chqë. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼij Moisés chkë ri israelitas taq kikʼwan wä chik jun 40 junaʼ chwäch ri tzʼiran ulew. Ryä xuʼij:  «Jehová ri a-Dios rubʼanon chë ütz alenäq jontir chawäch. Ryä kan xaturchajij pä taq rït xaqʼax pä chwäch re mamaʼ tzʼiran ulew reʼ. Chkipan re 40 junaʼ reʼ, Jehová a-Dios majun bʼëy yaturyaʼon ta qa y ruyaʼon jontir ri nkʼatzin chawä» (Deut. 2:7). Chkipan ri 40 junaʼ riʼ, Jehová xerutzüq ri israelitas rkʼë maná. Y kitzyaq ma xjar ta, tapeʼ kan ya riʼ kikʼamon pä pa Egipto (Deut. 8:3, 4). Rkʼë jbʼaʼ, ye kʼo jojun israelitas xkiquʼ chë ma kan ta kʼïy ri xyaʼöx chkë, ye kʼa Moisés xnataj chkë chë xyaʼöx pä jontir ri xkʼatzin chkë. Jehová kan kiʼ rukʼuʼx xtuʼän we röj kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë. Ryä nrajoʼ chë röj nqtyoxin tapeʼ ma kan ta achkë kʼo qkʼë chqä chë tqʼax chqawäch chë jontir riʼ jun spanïk ri nuyaʼ pä ryä chqë.

12. ¿Achkë rma qataman chë David kan chrij Jehová xkʼuqbʼaʼ wä rukʼuʼx y ma chrij ta qa ryä?

¹² David retaman wä chë Jehová majun bʼëy yeruyaʼ ta qa ri yejowan rchë. Rma riʼ, tapeʼ kan xxiʼin rij taq xuʼän ri Salmo 34, ryä kan kowan wä rukʼuqbʼan rukʼuʼx chrij Jehová. Ryä xnaʼ chë kan achiʼel ta najin nchajïx pä rma ru-ángel (Sal. 34:7). David achiʼel ta xjnamaj ru-ángel Jehová rkʼë jun soldado ri yeruchajij rachiʼil chkiwäch kikʼulel. Tapeʼ David kan retaman wä nuksaj ri onda chqä ri espada chqä Jehová xuʼij che rä chë xtbʼeʼok na qʼatöy tzij, ryä ma chrij ta ryä xkʼuqbʼaʼ wä qa rukʼuʼx (1 Sam. 16:13; 24:12). Pa rukʼexel riʼ, ryä kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Dios chqä chë ri ru-ángel yeruköl ri ma nkiqasaj ta ruqʼij. Röj komä ma nqayoʼej ta chë Jehová yeruʼän milagros rchë nqrköl. Ye kʼa kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë xtyaʼ qakʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta tapeʼ xtqïl kamïk.

13. Taq Gog aj Magog xtkatäj pä chqij, ¿achkë rma xtquʼ chë kan chaq bʼaʼ xtchüp qawäch, ye kʼa achkë rma röj ma xtqaxiʼij ta qiʼ? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹³ Xa jbʼaʼ chik apü, xttzʼetetäj we kantzij qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë Jehová nkowin nqrchajij pä o manä. Taq Gog aj Magog, jun molaj qʼatöy tzij, xtkatäj pä chqij, rkʼë jbʼaʼ xtqaquʼ chë xtqrkamsaj. Ya riʼ taq más kʼo chë xtqayaʼ chwäch qan chë Jehová nkowin nqrköl chqä chë kan xtuʼän riʼ. Chkiwäch ri qʼatöy taq tzij riʼ, röj xtq-ok achiʼel karneʼl ri majun ta jun achkë nchajin kichë (Ezeq. 38:10-12). Ryeʼ xtkiquʼ chë kan chaq bʼaʼ xtkichüp qawäch, rma majun ta qasamajbʼal rchë chʼaʼoj chqä ma qatjon ta qiʼ rchë nqbʼä pa chʼaʼoj. Ryeʼ ma kitaman ta chë ru-ángeles Jehová xkejeʼ chriʼ rchë xkojkichajij. ¿Achkë ta rubʼanik xtkitamaj riʼ si ma kikʼuqbʼan ta kikʼuʼx chrij Jehová? Ye kʼa röj qataman riʼ rma kʼo qakʼuqbʼäl kʼuʼx. ¡Ri qʼatöy taq tzij riʼ kan xtsach kikʼuʼx taq xtkitzʼët chë ri ángeles xkepë chqatoʼik! (Apoc. 19:11, 14, 15).

14. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë nqatjoj apü qiʼ?

¹⁴ ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqatjoj apü qiʼ? Naʼäy, tqayaʼ pa qajolon chë jontir ri kʼo qkʼë ma ya riʼ ta ri kʼo más ruqʼij, rma xtbʼeqä ri qʼij ri kʼo chë xtqayaʼ qa jontir riʼ. Chqä kiʼ qakʼuʼx tqabʼanaʼ rkʼë ri achkë kʼo qkʼë y tqaloqʼoqʼej chë yoj rachiʼil Jehová. We más xtqatamaj ruwäch ri qa-Dios, más xtqayaʼ chwäch qan chë ryä xtkowin xtqrchajij pä taq Gog aj Magog xtkatäj pä chqij.

15. ¿Achkë xqʼaxaj pa rukʼaslemal David ri xkikʼüt chwäch chë majun bʼëy xtyaʼöx ta qa rma Jehová?

¹⁵ Tqatzʼetaʼ achkë chik nkʼaj xtoʼö David chkiwäch ri kʼayewal. Ryä xuʼij: «Titzʼetaʼ chë Jehová kan ütz runaʼoj; kiʼ rukʼuʼx ri  winäq ri nukanuj rutoʼik rkʼë» (Sal. 34:8). Re tzij reʼ nkikʼüt chqawäch achkë rma David kan rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chë xttoʼöx pä rma Jehová. David kan ronojel bʼaʼ mul xtoʼ riʼ rkʼë, y Jehová majun bʼëy xyaʼ ta qa ruyonïl. Taq kʼa kʼajol na, David kʼo chë xchʼeyon rkʼë Goliat, jun soldado ri mamaʼ raqän. Ryä xuʼij che rä: «Re qʼij reʼ Jehová xkaturyaʼ pa nqʼaʼ» (1 Sam. 17:46). Chrij riʼ, taq David najin wä nsamäj rkʼë Saúl, ri qʼatöy tzij, Saúl kʼïy mul xrajoʼ xkamsaj, ye kʼa «Jehová kʼo wä rkʼë David» (1 Sam. 18:12). Rma kʼïy mul xtzʼët rutoʼik Jehová, ya riʼ xuʼän chë David xyaʼ chwäch ran chë ronojel mul xttoʼöx pä rma ryä. Ya riʼ chqä xtqtoʼö röj rchë xtqatjoj apü qiʼ chkiwäch ri kʼayewal.

16. ¿Achkë rubʼanik nqatzʼët chë Jehová kan ütz runaʼoj?

¹⁶ We más xtqakanuj qatoʼik rkʼë Jehová, más xtqayaʼ chwäch qan chë ryä xtqrchajij chqawäch apü. Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Kan nkʼatzin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová taq nqaʼij che rä qa-patrón chë ma xtqapon ta jojun qʼij rma kʼo qanimamoloj, o chë tjalaʼ ri horas nqsamäj rchë ütz nqbʼä chkipan jontir ri qamoloj chqä rchë nqatzjoj más le Biblia. Ye kʼa tqabʼanaʼ che rä chë xesäx qasamaj xa rma riʼ. ¿Xtqakʼuqbʼaʼ komä qakʼuʼx chë Jehová majun bʼëy xtqryaʼ ta qa chqä majun bʼëy xtqrmestaj ta qa, y chë ronojel mul xtyaʼ pä ri achkë xtkʼatzin chqë? (Heb. 13:5). Ye kʼïy qachʼalal ri kiksan kikʼaslemal chpan rusamaj Jehová yekowin nkiʼij achkë rubʼanik xerutoʼ pä Jehová taq más xkʼatzin kitoʼik. Jehová majun bʼëy yeruyaʼ ta qa rusamajelaʼ.

17. ¿Achkë riʼ ri texto rchë ri junaʼ 2022, y achkë rma kan ütz chë yë re texto reʼ xchaʼöx?

¹⁷ Majun rma nqaxiʼij qiʼ rkʼë ri xkebʼanatäj chqawäch apü, rma Jehová kʼo qkʼë. We röj xtqayaʼ ryä naʼäy chpan qakʼaslemal, ryä majun bʼëy xtqryaʼ ta qa. Rchë nqayaʼ pa qajolon chë nkʼatzin nqatjoj apü qiʼ chkiwäch ri kʼayewal xkepë chqawäch apü chqä rchë nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová majun bʼëy xtqryaʼ ta qa, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xchaʼ Salmo 34:10 rchë ntok ri texto rchë ri junaʼ 2022, ri nuʼij: «Ri yekanun Jehová majun ta jun ütz ri ma ta xtjeʼ kikʼë».