1. ¿Achkë xkʼäm pä pa ruwiʼ ri ru-familia José ri itzel xkinaʼ ri runimal che rä?

JOSÉ 17 wä rujunaʼ taq xkʼayïx äl pa samaj kimä ri runimal. Chrij riʼ, ri runimal xkiʼij che rä kitataʼ chë jun chköp ri rchë pa qʼayis xkamsan rchë ri kichaqʼ. ¿Achkë rma xbʼanatäj ronojel riʼ? Rma ri runimal José itzel xkinaʼ che rä taq xkitzʼët chë más wä najowäx rma kitataʼ. Xkiʼän riʼ tapeʼ José ütz wä runaʼoj. Ronojel riʼ xuʼän chë xkʼis ri kiʼkʼuxlal chpan ri ki-familia chqä xuʼän chë xsokotäj ran ri kitataʼ (Gén. 37:3, 4, 27-34).

2. Achiʼel nqatzʼët chpan Gálatas 5:19 kʼa 21, ¿achkë rma nxiʼin taq itzel nanaʼ che rä jun chik xa rma ri achkë kʼo rkʼë?

² Chpan Gálatas 5:19 kʼa 21 (taskʼij ruwäch) yeqïl kʼïy itzel taq naʼoj ri ye kʼo chkipan ri «rubʼanobʼal ri chʼakulaj». Jun chkë riʼ ya riʼ ri itzel nanaʼ che rä jun winäq xa rma ri achkë kʼo rkʼë. * Riʼ rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë jun winäq ma xtrïl ta ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta. Ri itzel naʼoj riʼ, kʼïy mul nuʼän chë ye kaʼiʼ winäq ma nkachbʼilaj ta chik kiʼ, nkichʼäy kiʼ chqä nkatäj kiyowal chkiwäch.

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Ri xkiʼän ri runimal José ma xa xuʼ ta xuʼän chë xkijäch kiʼ, xa xuʼän chqä chë xkʼis ri kiʼkʼuxlal chkikojöl. Reʼ nukʼüt chqawäch ri kʼayewal nukʼäm pä pa qawiʼ ri itzel nqanaʼ che rä jun chik. Tapeʼ röj majun bʼëy xtqaʼän ta ri xkiʼän ri runimal José, nkʼatzin chë majun bʼëy nqamestaj chë xa yoj ajmakiʼ chqä chë ri qan xa nqʼolon (Jer. 17:9). Rma riʼ, kʼo mul npë itzel pa qan chrij jun chik. Keqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl ri ye kʼo chpan le Biblia ri xkojkitoʼ rchë xtqatzʼët achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanö chqë chë itzel nqanaʼ che rä jun  chik. Chrij riʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik ma nqayaʼ ta qʼij chë ri itzel naʼoj riʼ nbʼä rukʼamal pa qan. Chqä xtqatzʼët achkë rubʼanik nqtoʼon rchë más junan nuʼän qawäch chpan rutinamit Jehová.

4. ¿Achkë rma itzel xkinaʼ ri filisteos che rä Isaac?

⁴ Taq jun qachʼalal kʼo rubʼeyomal. Ri filisteos itzel wä xkinaʼ che rä Isaac rma kʼo rubʼeyomal (Gén. 26:12-14). Riʼ xuʼän chkë chë xkitzʼapij rkʼë ulew ri pozos ri akuchï nresaj wä yaʼ Isaac rchë nuyaʼ chkë ruchkop (Gén. 26:15, 16, 27). Komä, ye kʼo winäq chqä ri ye achiʼel ri filisteos. Ri winäq riʼ itzel nkinaʼ chkë ri kʼo más kibʼeyomal chkiwäch ryeʼ. Y ma xa xuʼ ta nkirayij apü ri achkë kʼo rkʼë jun chik, xa kan kʼo ta nkajoʼ ryeʼ chë ma ta jun kʼo rkʼë.

5. ¿Achkë rma ri ukʼwäy taq bʼey judíos kan itzel xkinaʼ che rä Jesús?

⁵ Taq jun qachʼalal kowan najowäx. Ri ukʼwäy taq bʼey judíos kan itzel wä xkinaʼ che rä Jesús rma kowan xajowäx kimä ri winäq (Mat. 7:28, 29). Tapeʼ taqon pä rma Dios chqä xkʼüt ri kantzij chrij Dios chkiwäch ri winäq, ri ukʼwäy taq bʼey judíos xkimöl tzij chrij rchë chë ri winäq itzel xkinaʼ che rä (Mar. 15:10; Juan 11:47, 48; 12:12, 13, 19). ¿Achkë nqatamaj qa chrij reʼ? Chë nkʼatzin nqachajij qiʼ rchë ma itzel ta nqanaʼ che rä jun qachʼalal ri kowan nloqʼoqʼëx pa congregación rma kan ütz runaʼoj. Xa más ütz tqakʼamaʼ qanaʼoj chrij (1 Cor. 11:1; 3 Juan 11).

6. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Diótrefes chë itzel wä nunaʼ chkë ri ukʼwäy taq bʼey?

⁶ Taq jun qachʼalal nyaʼöx jun rusamaj pa congregación. Pa naʼäy siglo, jun achï ri rubʼiniʼan Diótrefes kan itzel xnaʼ chkë ri xeʼukʼwan bʼey chpan ri congregación. Ri achï riʼ nrajoʼ wä nyaʼöx más ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik. Rma riʼ xeruʼij itzel taq tzij chrij ri apóstol Juan chqä chkij ri nkʼaj chik ukʼwäy taq bʼey rchë xqasaj kiqʼij (3 Juan 9, 10). Tapeʼ röj ma kan ta nqaʼän achiʼel xuʼän ri achï riʼ, rkʼë jbʼaʼ njeʼ jun kʼix pa qan chrij jun qachʼalal rma nyaʼöx jun samaj pa ruqʼaʼ ri nqarayij wä nqaʼän röj. Y rkʼë jbʼaʼ más itzel nqanaʼ taq nqachʼöbʼ chë röj chqä nqkowin nqaʼän ri samaj riʼ.

7. We xa itzel nqanaʼ che rä jun winäq, ¿achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj qkʼë?

⁷ Ri itzel nanaʼ che rä jun winäq xa rma ri achkë kʼo rkʼë ütz nqajnamaj rkʼë jun itzel qʼayis. Taq ri naʼoj riʼ nbʼä rukʼamal pa qan, kan kʼayewal xtuʼän chqawäch xtqesaj äl. Ri itzel naʼoj riʼ nuʼän chë yekʼiyär nkʼaj chik naʼoj pa qan ri xa ma ye ütz ta, naʼoj achiʼel ri nanimirsaj awiʼ chqä ri xa xuʼ rït nachʼöbʼ qa awiʼ. Chqä ma xtyaʼ ta qʼij rchë xkewachin utziläj taq naʼoj qkʼë, naʼoj achiʼel ri ajowabʼäl, ri joyowanïk chqä ri ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë ri nkʼaj chik. Rma riʼ, taq nqanaʼ chë xa kʼo chik itzel pa qan chrij jun qachʼalal, janina rejqalen chë nqesaj äl ri itzel naʼoj riʼ pa qan. ¿Achkë rubʼanik xtqaʼän riʼ?

8. ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma itzel ta xtqanaʼ che rä jun winäq xa rma ri achkë kʼo rkʼë?

⁸ Kaʼiʼ naʼoj ri xtqtoʼö rchë ma itzel ta xtqanaʼ che rä jun winäq xa rma ri achkë kʼo rkʼë, ya riʼ nqaqasaj qiʼ chqä kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë. Ri kaʼiʼ naʼoj riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtqayaʼ ta qʼij chë ri itzelal nkʼiyär pa qan. We nqaqasaj qiʼ, ma xtqanaʼ ta chë röj kʼo más qaqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik, y ma xtqachʼöbʼ ta chë xa xuʼ röj taqäl chqij nqïl ri ütz (Gál. 6:3, 4). Chqä we kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë, ma xtqajnamaj ta qiʼ kikʼë ri nkʼaj chik (1 Tim. 6:7, 8). We nqaqasaj qiʼ chqä kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë, pa rukʼexel itzel xtqanaʼ che rä jun winäq, xa xttel qakʼuʼx taq xtqatzʼët chë najin nrïl ri ütz pa rukʼaslemal.

9. Achiʼel nuʼij chpan Gálatas 5:16 y Filipenses 2:3 chqä 4, ¿achkë rubʼanik xtqrtoʼ ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová?

⁹ Xtkʼatzin rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová chqë rchë ma npë ta itzel pa qan chrij jun  qachʼalal. Ri ruchqʼaʼ Dios xtqrtoʼ chqä rchë xtqkowin xtqaqasaj qiʼ chqä rchë kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë (taskʼij ruwäch Gálatas 5:16; Filipenses 2:3, 4). Ri loqʼoläj uchqʼaʼ riʼ xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët achkë qäs kʼo pa qajolon chqä pa qan. Rkʼë rutoʼik Jehová, xtqkowin xtqesaj äl ri itzel taq chʼobʼonïk pa qajolon chqä ri itzelal pa qan, ke riʼ xkeqayaʼ qa utziläj taq naʼoj chkipan (Sal. 26:2; 51:10). Tqatzʼetaʼ ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa Moisés chqä Pablo. Ryeʼ xkitäj kiqʼij rchë ma itzel ta xkinaʼ che rä jun chik winäq.

10. ¿Achkë xkʼutü chë Moisés ma itzel ta xnaʼ chkë ri nkʼaj chik? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹⁰ Tapeʼ Moisés yaʼon wä qa rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch ri israelitas, ryä ma xchʼöbʼ ta chë xa xuʼ ryä taqäl chrij nyaʼöx ri samaj riʼ pa ruqʼaʼ. Jun tzʼetbʼäl. Jun qʼij, Jehová xresaj jbʼaʼ ri uchqʼaʼ ri ruyaʼon pa ruwiʼ Moisés rchë xyaʼ pa kiwiʼ jun molaj ukʼwäy taq bʼey israelitas. Ri achiʼaʼ riʼ ye kʼo wä chnaqaj ri tabernáculo. Jbʼaʼ chrij riʼ, Moisés xnaʼej chë ye kaʼiʼ ukʼwäy taq bʼey ri ma ye kʼo ta wä chkikojöl ri nkʼaj chik xyaʼöx chqä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios pa kiwiʼ. Ri achiʼaʼ riʼ xkiʼän chqä rusamaj jun profeta. ¿Achkë xuʼän Moisés taq Josué xuʼij che rä chë kebʼeruqʼataʼ? Ryä ma itzel ta xnaʼ chkë ri kaʼiʼ achiʼaʼ riʼ xa rma Jehová xyaʼ ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa kiwiʼ. Ryä xa xel rukʼuʼx rma ri achiʼaʼ riʼ xyaʼöx qʼij chkë rchë xkiʼän rusamaj jun profeta (Núm. 11:24-29). ¿Achkë nqatamaj qa chrij Moisés?

11. ¿Achkë rubʼanik nkikʼän kinaʼoj chrij Moisés ri ukʼwäy taq bʼey?

¹¹ Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Tqabʼanaʼ che rä chë jun ukʼwäy bʼey janina nqä chwäch nuqʼaxaj ri tjonïk chrij ri wuj Ri Chajinel chkipan ri qamoloj. Ye kʼa nbʼix che rä chë ttjoj chik jun qachʼalal ri kʼa más kʼajol na chwäch ryä. Ke riʼ, yë chik ri qachʼalal kʼajol xtqʼaxan ri tjonïk riʼ chqawäch apü. We ri ukʼwäy bʼey ri kʼo chik rujunaʼ nuqasaj riʼ achiʼel xuʼän Moisés, ma xtnaʼ ta chë achiʼel ta najin nesäx rusamaj, xa rkʼë kiʼkʼuxlal xtuʼän wä ri xbʼix che rä.

12. ¿Achkë rubʼanik nkikʼüt ye kʼïy qachʼalal chë nkiqasaj kiʼ chqä kiʼ kikʼuʼx nkiʼän rkʼë ri kʼo kikʼë?

¹² Tqatzʼetaʼ chik jun tzʼetbʼäl. Ye kʼïy qachʼalal achiʼaʼ rkʼë jbʼaʼ kan pa junaʼ ye oknäq pä coordinador kichë ri ukʼwäy taq bʼey pa congregación. Ye kʼa taq nuʼän 80 kijunaʼ kan rkʼë ronojel kan nkiyaʼ qa ri samaj riʼ. Chqä ri ukʼwäy taq bʼey rchë circuito ri nuʼän 70 kijunaʼ nkikʼüt chë nkiqasaj kiʼ taq nkiyaʼ qa ri samaj riʼ chqä nkikʼän chik jun ri ma junan ta rkʼë ri samaj ri kibʼanon pä. Y chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, ye kʼïy betelitas chwäch ronojel le Ruwachʼulew kiyaʼon qa Betel chqä yaʼon chik jun samaj pa kiqʼaʼ. Ri utziläj qachʼalal riʼ ma itzel ta nkinaʼ chkë ri qachʼalal ri najin yebʼanö ri samaj ri xkiʼän wä ryeʼ pa Betel.

13. ¿Achkë ta komä xbʼanö che rä Pablo chë itzel ta xnaʼ chkë ri 12 apóstoles?

¹³ Jun chik rusamajel Dios ri xqasaj riʼ chqä kiʼ rukʼuʼx xuʼän rkʼë ri kʼo rkʼë ya riʼ ri apóstol Pablo. Ryä xtäj ruqʼij rchë ma itzel ta xnaʼ che rä jun chik. Tapeʼ kowan xtäj ruqʼij chutzjoxik ri Ruchʼaʼäl Dios, ryä xkʼüt chë xqasaj riʼ taq xuʼij: «Rïn riʼ ri ma kan ta kʼo nqʼij chkikojöl ri apóstoles, y ma taqäl ta chwij nbʼix apóstol chwä» (1 Cor. 15:9, 10). Ri 12 apóstoles xejeʼ wä rkʼë Jesús taq xtzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq, ye kʼa Pablo xok cristiano taq Jesús xkʼasöx yän chkikojöl ri kamnaqiʼ. Tapeʼ xtaq rchë xbʼerutzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq ri ma ye judíos ta, majun bʼëy xok ta jun chkë ri 12 apóstoles (Rom. 11:13; Hech. 1:21-26). Tapeʼ ke riʼ, ryä kiʼ rukʼuʼx xuʼän rkʼë ri kʼo rkʼë chqä ma itzel ta xnaʼ chkë ri 12 apóstoles rma junan wä xuʼän kiwäch rkʼë Jesús.

14. ¿Achkë xtqaʼän we nqaqasaj qiʼ chqä kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë?

¹⁴ We nqaqasaj qiʼ chqä kiʼ qakʼuʼx nqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë, xtq-ok achiʼel Pablo chqä xtqayaʼ ruqʼij ri samaj ruyaʼon Jehová pa kiwiʼ ri nkʼaj chik qachʼalal (Hech. 21:20-26). Ryä yeruyaʼon qa ri ukʼwäy taq bʼey rchë nkitzʼët ri congregación.  Y tapeʼ xa ye ajmakiʼ, Jehová achiʼel ta jun «spanïk» yerutzʼët (Efes. 4:8, 11). Taq nqayaʼ kiqʼij chqä nqanmaj kitzij, más junan xtuʼän qawäch rkʼë Jehová chqä chpan ri congregación.

15. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän taq nqanaʼ chë xa najin npë itzel pa qan chrij jun qachʼalal?

¹⁵ Jun molaj winäq ma junan ta xtuʼän kiwäch we xa itzel nkitzʼët kiʼ. Rma riʼ, we xa najin npë itzel pa qan chrij jun qachʼalal, nkʼatzin nqesaj äl ri itzel naʼoj riʼ pa qan, chqä ma tqaʼän ta chë ri nkʼaj chik npë chqä ri itzel naʼoj riʼ pa kan. Nkʼatzin nqaʼän riʼ we nqajoʼ nqasmajij ri naʼoj kʼo chpan Romanos 14:19, ri nuʼij: «Ma tqayaʼ ta qa kibʼanik ronojel ri yebʼanö chë junan nuʼän qawäch chqä ronojel ri yekʼatzin rchë nqakʼuqbʼalaʼ qakʼuʼx chqawäch». Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik yeqatoʼ ri qachʼalal rchë ma npë ta itzel pa kan chkij ri nkʼaj chik, chqä achkë rubʼanik nqtoʼon rchë más junan nuʼän qawäch kikʼë?

16. ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri qachʼalal rchë ma npë ta itzel pa kan?

¹⁶ Ri qanaʼoj chqä ri qabʼanobʼal rkʼë jbʼaʼ xkerutoʼ o xkerutzʼlaʼ ri qachʼalal. Ri winäq ri ma nkinmaj ta rutzij Jehová nkajoʼ chë röj nqanimirsaj qiʼ rkʼë ri achkë kʼo qkʼë (1 Juan 2:16). Ye kʼa riʼ xa xtuʼän chë ye kʼo itzel xtkinaʼ chqë xa rma ri achkë kʼo qkʼë. Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik ma nqaʼän ta chë ri qachʼalal npë ri itzel naʼoj riʼ pa kan? Jun rubʼanik ya riʼ ma nqatzjoj ta ronojel mul ri achkë kʼo qkʼë o achkë qachʼobʼon nqalöqʼ. Jun chik ya riʼ ma nqanimirsaj ta qiʼ xa rma yaʼon jun qasamaj pa congregación. We xa xuʼ riʼ nqatzjoj, rkʼë jbʼaʼ ye kʼo qachʼalal xa itzel xtkinaʼ  chqë rma ri qlon pa rutinamit Jehová. Ye kʼa, we nqakʼüt chkiwäch chë yeqajoʼ chqä nqatyoxij chkë ri ütz nkiʼän, riʼ xkerutoʼ ryeʼ rchë kiʼ kikʼuʼx xtkiʼän chqä más junan xtuʼän qawäch pa congregación.

17. ¿Achkë xekowin xkiʼän ri runimal José, y achkë rma?

¹⁷ Röj xtqkowin xtqesaj ri itzelal kʼo pa qan chrij jun winäq. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Tqatzʼetaʼ chik jmul achkë xkiʼän ri runimal José. Taq qʼaxnäq chik kʼïy junaʼ kikʼayin äl kichaqʼ, ryeʼ xbʼekilaʼ chik jmul kiʼ rkʼë José chriʼ Egipto. Ye kʼa José ma xuʼij ta chkë achkë riʼ ryä, xa xrajoʼ xtzʼët na we xkijäl kinaʼoj o manä. Rma riʼ xuʼän jun waʼin kikʼë ri ruchʼalal, ye kʼa xuʼij chkë ri rusamajelaʼ chë tkiyaʼ más rukïl wäy che rä Benjamín, ri ruchaqʼ (Gén. 43:33, 34). Majun akuchï nqïl wä chpan le Biblia chë ri runimal José itzel ta xkinaʼ che rä Benjamín rma ri xbʼan rkʼë. Pa rukʼexel riʼ, ryeʼ xkikʼüt chë kantzij nkajoʼ Benjamín chqä Jacob, ri kitataʼ (Gén. 44:30-34). Ri runimal José xekowin xkesaj äl ri itzel naʼoj riʼ pa kan. Riʼ xuʼän chë chpan ri ki-familia junan chik xuʼän kiwäch (Gén. 45:4, 15). Ke riʼ chqä xtbʼanatäj qkʼë röj, we ma nqayaʼ ta qʼij chë njeʼ itzel pa qan chrij jun qachʼalal, xtqtoʼon rchë junan xtuʼän qawäch chpan qa-familia chqä chpan ri congregación.

18. Achiʼel nuʼij chpan Santiago 3:17 chqä 18, ¿achkë xtbʼanatäj we nqtoʼon rchë junan nuʼän qawäch chpan ri rutinamit Jehová?

¹⁸ Jehová nrajoʼ chë röj nqatäj qaqʼij rchë nqesaj äl ri itzel kʼo pa qan chrij jun winäq. Ryä chqä nrajoʼ chë nqtoʼon rchë más junan nuʼän qawäch chpan rutinamit. Ye kʼa rchë nqkowin nqaʼän riʼ, nkʼatzin nqatäj qaqʼij, rma, achiʼel xqatzʼët chpan re tjonïk reʼ, kan qchë wä röj winäq ri kan chaq bʼaʼ njeʼ itzel pa qan chrij jun chik (Sant. 4:5). Chqä ma tqamestaj chë yoj kʼo chkikojöl winäq ri ke riʼ kinaʼoj. Tapeʼ ke riʼ, röj ma xtpë ta ri itzel naʼoj riʼ pa qan we xtqaqasaj qiʼ chqä xtqtyoxin, chqä we kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän rkʼë ri kʼo qkʼë. Ronojel riʼ xtuʼän chë junan xtuʼän qawäch kikʼë ri qachʼalal chqä xtqrtoʼ rchë xkewachin utziläj taq naʼoj qkʼë ri xeqatzʼët chpan re tjonïk reʼ (taskʼij ruwäch Santiago 3:17, 18).