Ri nteʼ ntataʼ xkitamaj ruwäch Jehová pa taq junaʼ 20 taq majanä wä kekʼleʼ. Rïn xinaläx Inglaterra pa junaʼ 1939. Ryeʼ ya yinkikʼwaj wä chik chkipan ri moloj taq kʼa yïn koʼöl na y kan nqä wä chi nwäch ri Escuela del Ministerio Teocrático. Kʼa nnatäj na chwä taq xinqʼaxaj ri naʼäy ntzijonem. Rma kʼa riʼ wä 6 njunaʼ, kʼo chë xipaʼeʼ pa ruwiʼ jun kaxon rchë xikowin xitzuʼun pa ruwiʼ ri atril. Kan xinxiʼij wiʼ taq xintzʼët chë ruyon winäq ri kʼo chik kijunaʼ ri xkekʼoxan wchë.

Ri ntataʼ xtzʼibʼaj jojun tzij chwäch jun wuj rchë chë rïn ütz nyaʼ chkë ri winäq rchë nkiskʼij ruwäch taq yinel chutzjoxik le Biblia. Ri naʼäy mul ri xibʼä nyonïl chuchiʼ jun jay kʼa riʼ wä 8 njunaʼ. Ri achï ri kʼo wä chpan ri jay riʼ xskʼij ruwäch ri wuj chqä xkʼän qa ri wuj «Sea Dios veraz». Rïn kan xel nkʼuʼx rma ri xbʼanatäj. Rma riʼ, kan xinkʼäq anin rchë xinbʼeʼij che rä ntataʼ. Kan jaʼäl wä nnaʼ yinel chutzjoxik le Biblia chqä yibʼä chkipan ri moloj. Ya riʼ janina xinkitoʼ rchë kan xinrayij xinksaj nkʼaslemal rchë nyaʼ ruqʼij Jehová.

Ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia kan más xeʼapon pa wan taq ri ntataʼ xtzʼibʼaj nbʼiʼ rchë ntaq pä ri wuj Ri Chajinel chwä. Kan xa xuʼ wä yebʼeyaʼöx qa ri wuj riʼ chwachoch, rïn kan chanin wä nchäp kiskʼixik. Rma kan xkowïr ri nkʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová, rïn xinjäch wiʼ pa ruqʼaʼ.

Pa junaʼ 1950, ri nteʼ ntataʼ chqä rïn xqbʼä Nueva York pa jun nimamoloj ri xbʼiniʼaj «Aumento de la Teocracia». Ri rubʼiʼ ri programa xyaʼöx ri qʼij jueves 3 de agosto ya riʼ «Día del misionero». Ri tzijonem chkë ri yeqasäx pa yaʼ xyaʼöx rma ri qachʼalal Carey Barber, ri xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Taq ya nukʼïs rutzijonem, xuʼän ri kaʼiʼ kʼutunïk chqë röj ri xtqqasäx wä pa yaʼ. Rïn xipaʼeʼ qʼanäj y kan kuw xinbʼij: «¡Jaʼ!». Kʼa riʼ wä 11 njunaʼ,  ye kʼa ya nqʼax wä chik chi nwäch chë kan janina rejqalen ri xtinbʼän. Tapeʼ ke riʼ, nxiʼin wä wiʼ rma kʼo chë yinok pa yaʼ, rma ma ntaman ta wä yimuxan. Ri nchʼutataʼ xbʼä äl wkʼë kʼa taq xqapon chuchiʼ ri piscina y xuʼij chwä chë jontir ütz xttel apü. Y kan chaninäq xbʼanatäj jontir, rma nixta xinbʼewlaʼ qa rupan ri piscina; jun qachʼalal xiruqasaj pa yaʼ y jun chik xiresaj pä chpan ri piscina. Kan chpan qa ri qʼij riʼ kʼa komä, Jehová rukʼutun pä chi nwäch achkë bʼey kʼo chë nkʼwaj.

Rïn nwajoʼ wä yinok precursor kan xa xuʼ xtinbʼän graduar wiʼ. Ye kʼa xibʼä pa universidad rma ntijonelaʼ kan xkitäj kiqʼij chwij. Tapeʼ ke riʼ, kan chanin xqʼax chi nwäch chë ma xkikowin ta wä xtinyaʼ ruqʼij Jehová rkʼë ronojel wan we xa chrij ri tjonïk ri najin nkʼül pa universidad bʼenäq wä nkʼuʼx. Rma riʼ, xinyaʼ chwäch wan chë ma xkibʼä ta chik. Naʼäy, xichʼö qʼanäj rkʼë Jehová. Chrij riʼ, xintzʼibʼaj äl jun wuj chkë ri ntijonelaʼ ri akuchï kan pa rubʼeyal xinbʼij chkë chë taq xtkʼis ri naʼäy junaʼ riʼ ma xkibʼä ta chik pa universidad. Rïn kan nkʼuqbʼan wä nkʼuʼx chrij Jehová, rma riʼ kan chkipan qa ri qʼij riʼ xinchäp n-precursorado.

Xinchäp ri samaj riʼ pa julio rchë ri junaʼ 1957 chpan ri tinamït Wellingborough. Xinkʼutuj chkë ri qachʼalal ri ye kʼo pa Betel ri kʼo Londres chë tkiʼij chwä achkë precursor ri kʼo chik junaʼ ruchapon pä ri samaj riʼ ri ütz yinok rachiʼil. Ri qachʼalal ri xinok rachiʼil rubʼiniʼan wä Bert Vaisey. Rïn kan kʼïy xintamaj chrij ri qachʼalal riʼ. Ryä kan nuyaʼ wä ran chrij ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia chqä xirutoʼ rchë kan pa rubʼeyal xinksaj n-tiempo rchë xikowin xinbʼän ri samaj riʼ. Chpan ri congregación, yïn kʼo wä rïn, ri qachʼalal Vaisey chqä ye 6 qachʼalal ixoqiʼ ri kʼo chik kijunaʼ. Ri xintjoj wiʼ chkij ri moloj chqä xitoʼon rchë kan ütz yeʼel apü, xinkitoʼ kowan rchë xinkowirsaj nkʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä rchë xinbʼij chkë ri nkʼaj chik achkë naʼoj yennmaj.

Rma ma xinwajoʼ ta xinok soldado, xiyaʼöx jun tiempo pacheʼ. Taq xinesäx äl chriʼ, xintamaj ruwäch jun precursora especial ri rubʼiniʼan Barbara. Xqkʼleʼ pa junaʼ 1959, y kan xqayaʼ chwäch qan nqbʼä xa bʼa akuchï xtqtaq wä. Pa naʼäy xojkitäq pa tinamït Lancashire, ri kʼo pa noroeste che rä Inglaterra. Chrij riʼ, pan enero rchë ri junaʼ 1961, xiskʼïx pa Betel ri kʼo Londres rchë yijeʼ jun ikʼ chpan ri Escuela del Ministerio del Reino. Taq xkʼis ri tjonïk riʼ, kan xel nkʼuʼx rma xbʼix chwä chë xkinok jun ukʼwäy bʼey ri nbʼechʼaʼen kichë ri congregaciones. Kaʼiʼ semanas xijeʼ chpan ri tinamït Birmingham rchë xitjöx rma jun ukʼwäy bʼey ri kan kʼo chik junaʼ yeruchʼaʼen ri congregaciones, chqä xyaʼöx qʼij che rä ya Barbara rchë xbʼä wkʼë. Chrij riʼ, xqtaq chpan ri tinamït Lancashire chqä Cheshire.

Pan agosto rchë ri junaʼ 1962, taq yoj bʼenäq wä pa bʼiʼajen, xtaq pä jun carta chqë rma ri sucursal. Kan xel qakʼuʼx taq xqatzʼët chë chpan ri carta riʼ kʼo pä kaʼiʼ wuj ri kʼo chë nqanujsaj we nqajoʼ nqbʼä pa Tijobʼäl ri rubʼiniʼan Galaad. Ya Barbara chqä rïn xqchʼö qʼanäj rkʼë Jehová, xeqanujsaj äl ri wuj y kan chanin xeqatäq äl pa sucursal. Woʼoʼ ikʼ chrij  riʼ, ya najin wä chik nqbʼä Brooklyn (Nueva York) rchë nqjeʼ chpan ri tjonïk 38 rchë Galaad, jun tjonïk chrij le Biblia ri nyalöj 10 ikʼ.

Pa Galaad ma xa xuʼ ta xqatamaj kʼïy chrij ri Ruchʼaʼäl Dios chqä rutinamit, xa kan xqatamaj chqä kʼïy chkij ri qachʼalal. Röj majachaʼ wä tuʼän 25 qajunaʼ, rma riʼ, kan kʼïy naʼoj xqatamaj qa chkij ri qachiʼil xejeʼ. Rïn kan jun nimaläj utzil xinnaʼ xisamäj ronojel qʼij rkʼë qachʼalal Fred Rusk, jun chkë ri qatijonelaʼ. Jun naʼoj ri janina rejqalen xintamaj chrij ya riʼ chë kʼo chë chpan Ruchʼaʼäl Dios nwesaj wä ri pixaʼ yenyaʼ. Jojun chkë ri qachʼalal ri xeqʼaxan tzijonem chpan ri tjonïk riʼ kan kʼo wä chik junaʼ kiyaʼon pä ruqʼij Jehová, achiʼel ri qachʼalal Nathan Knorr, Frederick Franz y Karl Klein. Y kan kʼïy xqatamaj qa chrij Alexander Macmillan, rma ri qachʼalal riʼ ma nunaʼ ta wä riʼ. Ryä xqʼaxaj jun tzijonem ri xqrtoʼ rchë xqʼax pa qajolon achkë rubʼanik xkʼwaj bʼey Jehová chwäch rutinamit chkipan ri junaʼ 1914 kʼa taq xchapatäj ri junaʼ 1919. Chkipan ri junaʼ riʼ, kan kʼïy kʼayewal xyaʼöx pa ruwiʼ rutinamit Dios.

Taq jbʼaʼ wä nrajoʼ rchë nkʼis qatjonik pa Galaad, ri qachʼalal Knorr xuʼij che rä ya Barbara chqä chwä rïn chë xtqtaq wä chpan jun tinamït ri kʼo África ri rubʼiniʼan Burundi. Taq xuʼij riʼ chqë, kan chanin xqbʼä pa biblioteca ri kʼo Betel rchë xqakanuj chpan jun Anuario jaruʼ publicadores ye kʼo wä pa Burundi. Ye kʼa majun ta jun xqïl ri ntzjon chrij ri tinamït riʼ. Ya riʼ taq xqʼalajin chqawäch chë chpan ri tinamït ri akuchï xtqbʼä wä, majun bʼëy tzjon ta wä le Biblia chkë ri winäq, chqä ma kan ta kʼïy wä qataman chrij ri tinamït riʼ. Rma riʼ kan xqaxiʼij bʼaʼ qiʼ, ye kʼa xel ri xbʼïn-ïl riʼ chqë taq xqchʼö qʼanäj rkʼë Jehová.

Chpan ri tinamït ri akuchï xqtaq wä, ri ki-costumbres ri winäq chqä ri kichʼaʼäl kan ma junan ta wä rkʼë ri akuchï yoj kʼo wä rubʼanon qa. Rma riʼ, kʼo chë xqatamaj ri chʼaʼäl francés chqä kʼo chë xqakanuj qachoch. Taq yoj kʼo wä chik kaʼiʼ qʼij chriʼ, xapon Harry Arnott, jun chkë ri xok qachiʼil pa Galaad. Ryä Zambia xtaq wä, ye kʼa xqrtoʼ qa rchë xqïl jun qachoch. Majanäj ta wä yoj kʼo chriʼ taq ri qʼatbʼäl tzij xyaʼ kʼayewal pa qawiʼ rma majun ta wä kitaman chkij ri testigos de Jehová. Taq ya kiʼ wä chik qakʼuʼx yoj kʼo chriʼ, xbʼix chqë chë ma ütz ta wä xtqkanaj chpan ri tinamït riʼ we majun ta ri wuj qkʼë ri nuyaʼ qʼij chqë rchë nqsamäj. Rma riʼ kʼo chë xqbʼä pa tinamït Uganda.

Qaxiʼin wä jbʼaʼ qiʼ nq-ok chpan ri tinamït Uganda, rma majun ta wä ri wuj qkʼë ri najowatäj  rchë nq-ok apü, ye kʼa qakʼuqbʼan wä qakʼuʼx chrij Jehová. Jun qachʼalal aj Canadá, ri kʼo wä chpan ri tinamït riʼ, xuʼij che rä jun achï ri nsamäj wä rkʼë ri qʼatbʼäl tzij achkë xbʼanatäj qkʼë. Rma riʼ, xyaʼöx kʼïy ikʼ chqë rchë ütz xqakʼutuj ri wuj ri xtyaʼ qʼij chqë rchë xtqkanaj qa chpan ri tinamït riʼ. Kan xqʼalajin chqawäch chë Jehová najin wä nqrtoʼ pä.

Chpan ri tinamït Uganda, ya najin wä chik ntzjöx ri Ruchʼaʼäl Dios chqä ye kʼo wä 28 testigos de Jehová. Tapeʼ chpan ri tinamït riʼ ye kʼïy winäq yetzjon inglés, kan chanin xqʼax chqawäch chë, we nqajoʼ wä chë ri winäq nkismajij ri nrajoʼ Jehová, kʼo wä chë nqatamaj jun chkë ri kʼïy chʼaʼäl ri yetzjon wä chpan ri tinamït riʼ. Rma riʼ, xqatäj qaqʼij rchë xqatamaj ri chʼaʼäl luganda, rma chpan Kampala, ri tinamït ri akuchï xqachäp wä rutzjoxik le Biblia, kan kʼïy wä winäq yetzjon ri chʼaʼäl riʼ. Kan kʼïy junaʼ xkʼwaj chqawäch rchë xqkowin xqtzjon ri chʼaʼäl riʼ. Tapeʼ ke riʼ, xqatzʼët chë janina xkʼatzin ri xqaʼän, rma kan xqʼax chqawäch achkë wä nkʼatzin chkë ri qatijoxelaʼ chrij le Biblia rchë yejelun más rkʼë Jehová. Ya riʼ chqä xuʼän chë ryeʼ kan xkiʼij chqë achkë wä nkinaʼ chrij ri najin nkitamaj.

Röj ma xa xuʼ ta xqanaʼ kiʼkʼuxlal rma xeqïl winäq ri xkajoʼ xkitamaj ri kantzij, xa kan xqanaʼ chqä kiʼkʼuxlal rma xyaʼöx jun chik qasamaj ri ma qayoʼen ta wä: ri yeqabʼechʼaʼej ri congregaciones ri ye kʼo chwäch jontir ri tinamït Uganda. Ri sucursal rchë Kenia xqrtäq rchë xeqakanuj tinamït ri akuchï ütz yetaq wä precursores especiales. Kʼïy mul, ri winäq ri majun bʼëy kikʼoxan ta chkij ri testigos de Jehová kan ütz kinaʼoj xkiʼän qkʼë. Rma riʼ röj xqanaʼ chë kan achiʼel ta pa qatinamit yoj kʼo wä chqä kʼïy mul kan xkiyaʼ qaway.

Chrij riʼ, xitaq nkʼaj chik tinamït. Kʼo jmul, xinel äl chriʼ pa tinamït Kampala y kaʼiʼ qʼij xibʼä pa tren rchë xinapon kʼa pa tinamït Mombasa (Kenia). Chriʼ xibʼä äl chpan barco rchë xinapon chkipan ri islas ri kibʼiniʼan Seychelles, ri ye kʼo pa océano Índico. Chrij riʼ, chkikojöl ri junaʼ 1965 kʼa 1972, ya Barbara chqä rïn chaq taqïl xqtzolin chkipan ri islas riʼ rma chriʼ ye kʼo wä kaʼiʼ publicadores. Chkipan ri qʼij riʼ xbʼan jun grupo ri xok jun utziläj congregación. Chqä xitaq rchë xenbʼetzʼetaʼ ri qachʼalal ye kʼo Eritrea, Etiopía chqä Sudán.

Chriʼ Uganda kan kʼïy xjalatäj taq jun molaj soldados xkimäj qa ri qʼatbʼäl tzij. Riʼ xuʼän chë xchapatäj jun mamaʼ chʼaʼoj ri xkʼwaj kʼïy junaʼ. Kan xqʼalajin chqawäch chë kowan ruqʼij ri nqanmaj kitzij ri qʼatbʼäl taq tzij (Mar. 12:17). Kʼo jun qʼij xbʼix chkë ri winäq ri ma ye rchë ta ri tinamït riʼ chë tkibʼetzʼibʼaj kibʼiʼ kikʼë ri policías ri ye kʼo más naqäj che rä kachoch. Röj kan chanin xqaʼän riʼ. Jun kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, taq yoj bʼenäq wä pa bʼey chriʼ Kampala rkʼë jun chik misionero, ri policías xojkiqʼät. Kan kowan xsbʼö qan rma ri xbʼïn-ïl. Ryeʼ xkiqʼabʼaj chqij chë xa najin nqatzʼët achkë wä najin nbʼan chpan ri tinamït. Rma riʼ xojkikʼwaj äl pa comisaría. Röj xqaʼij chkë chë yoj wä misioneros ri ma nqbʼanö ta chʼaʼoj chqä chë ya xqatzʼibʼaj yän qabʼiʼ, ye kʼa ryeʼ ma xkinmaj ta ri xqaʼij chkë. Rma riʼ xojkikʼwaj äl pa jun chik jay ri kʼo wä chnaqaj wachoch. Chriʼ kʼo wä jun policía ri retaman wä chë xqatzʼibʼaj yän qabʼiʼ. Taq xqrtzʼët, kan xtamaj qawäch. Rma riʼ xuʼij chë tyaʼox qʼij chqë rchë nqbʼä äl. ¡Kan jaʼäl xnaʼ qan taq xbʼanatäj riʼ!

Chkipan ri qʼij riʼ, chaq taqïl wä yeʼawïl soldados pa bʼey. Y kan kʼayewal wä taq yatkiqʼät, más taq ye qʼabʼarnäq wä rma ri yaʼ. Taq nbʼanatäj wä riʼ, röj ronojel mul xqchʼö qʼanäj rkʼë Jehová. Taq nkiyaʼ wä qʼij chqë rchë nqqʼax äl, kan nqanaʼ wä uxlanen pa  qan. Kan xbʼison qan taq pa junaʼ 1973, ri qʼatbʼäl tzij xuʼij chë jontir ri misioneros ri ma ye rchë ta ri tinamït Uganda kʼo chë yeʼel äl chpan ri tinamït.

Rma riʼ xqtaq Costa de Marfil, jun tinamït ri kʼo pa África occidental. Reʼ kan kʼïy xjäl chpan qakʼaslemal, rma chpan ri tinamït riʼ kan jun wä chik rubʼanik kikʼaslemal ri winäq; kʼo chë xqtzjon chik jmul francés chqä kʼo chë xkʼluj chqë nqjeʼ kikʼë nkʼaj chik misioneros ri jalajöj kitinamit. Tapeʼ ke riʼ, ronojel mul xqatzʼët chë Jehová kan najin wä nqrtoʼ pä rma kan ye kʼïy winäq xkajoʼ xeʼok chpan rutinamit. Röj kan xqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, y ryä kan xkʼüt chqawäch achkë bʼey kʼo chë xqakʼwaj.

Chaq kʼateʼ xjalatäj qakʼaslemal taq xbʼix chqë chë ya Barbara kʼo wä cáncer che rä. Rma riʼ chaq taqïl kʼo chë xqbʼä Europa rchë nilïx. Ye kʼa pa junaʼ 1983 kan más xnmatäj ruyabʼil. Rma riʼ kʼo chë xqayaʼ qa ri qasamaj chlaʼ África. Chöj kaʼiʼ kan janina xqbʼison.

Taq yoj kʼo wä chik pa Betel ri kʼo Londres, ya Barbara xkäm rma ruyabʼil. Ri qachʼalal ye kʼo pa Betel kan janina xinkitoʼ. Kʼo jun kʼlaj qachʼalal ri janina xinkitoʼ rchë eqal eqal xkʼluj qa chwä yijeʼ nyonïl. Ryeʼ chqä janina xinkitoʼ rchë ma xkʼis ta qa ri nkʼuqbʼäl kʼuʼx. Jun tiempo chrij riʼ, xintamaj ruwäch ya Ann, jun qachʼalal ri napon wä pa Betel rchë nbʼetoʼon. Ryä xok wä precursora especial y kan xqʼalajin chrij chë kowan nrajoʼ Jehová. Rma riʼ xinbʼij che rä chë ttok wixjayil. Xqkʼleʼ pa junaʼ 1989, y kan chpan qa ri junaʼ riʼ kʼa komä, najin nqsamäj chpan ri sucursal ri kʼo Londres.

Kan pa junaʼ 1995 kʼa pa 2018, rïn xikowin xibʼä chkipan 60 tinamït, rma ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xirutäq rchë yenbʼechʼaʼej ri sucursales chqä ri qachʼalal. Riʼ xuʼän chë xintzʼët chë Jehová yerutoʼ pä ri rusamajelaʼ chwäch xa bʼa achkë kʼayewal nkiqʼaxaj.

Pa junaʼ 2017, xitaq rchë yenbʼetzʼetaʼ ri qachʼalal ye kʼo África. Kan jaʼäl xinnaʼ rma xinkʼwaj ya Ann chlaʼ Burundi chqä rma xintzʼët chë ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia kowan xkʼiyär chpan ri tinamït riʼ. Chpan ri bʼey ri akuchï xintzjoj wä le Biblia chiʼ taq jay pa junaʼ 1964, komä kʼo jun Betel ri yerutzʼët más ye 15,500 publicadores.

Taq xyaʼöx ri wuj chwä ri akuchï nuʼij wä achkë sucursales kʼo chë xkenbʼetzʼetaʼ pa junaʼ 2018, kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët chë xkibʼä pa Costa de Marfil. Taq xinapon Abiyán, jun chkë ri tinamït kʼo Costa de Marfil, xinnaʼ chë achiʼel ta pa ntinamit yïn kʼo wä. Taq yïn kʼo wä chik pa Betel, xinukʼuj ruwäch ri wuj ri akuchï ye kʼo wä ri números telefónicos. Ya riʼ taq xintzʼët chë rubʼiʼ ri qachʼalal ri kʼo pä chuxkïn qa-cuarto, ri rubʼiniʼan Sossou, achiʼel ta kʼo chik jmul nkʼoxan. Rïn xinquʼ chë ri qachʼalal riʼ ya riʼ wä ri ukʼwäy bʼey ri ntzʼetö ri samaj chpan ri tinamït riʼ taq rïn xijeʼ Abiyán. Ye kʼa ma yë ta wä ryä, xa kan yë wä ri rukʼajol.

Ri kʼayewal wlon pa nkʼaslemal rukʼutun chi nwäch chë taq nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, ryä xtkʼüt chqawäch achkë bʼey kʼo chë nqakʼwaj. Y kan ya riʼ wä rubʼanon pä Jehová wkʼë rïn. Rma riʼ, röj kan nqarayij nqbʼä na chpan re bʼey reʼ, ri xtqrkʼwaj chpan ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta chwäch jun kʼakʼakʼ Ruwachʼulew (Prov. 4:18).