1. a) ¿Achkë rma kʼo mul nqpixabʼäx? b) ¿Achkë rma kan nkʼatzin nqayaʼ qaxkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chqë?

 JONTIR kʼo mul nkʼatzin nqpixabʼäx. Kʼo mul, yoj röj nqakʼutuj qanaʼoj che rä jun winäq ri kan kʼo ruqʼij chqawäch. Nkʼaj chik mul, rkʼë jbʼaʼ jun qachʼalal ri kowan nqrajoʼ nqrpixabʼaj rma nutzʼët chë xa jbʼaʼ ma nqaʼän jun bʼanobʼäl ri rkʼë jbʼaʼ xa xtqrtzʼlaʼ (Gál. 6:1). O rkʼë jbʼaʼ nqpixabʼäx rchë nqqʼil rma xqaʼän jun bʼanobʼäl ri ma ütz ta. Xa bʼa achkë na kʼa rma nqpixabʼäx, röj kʼo chë nqayaʼ qaxkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chqë. ¿Achkë rma? Rma ya riʼ xtqtoʼö rchë ütz xtqbʼä pa qakʼaslemal y, kʼo mul, rchë ma xtqïl ta kamïk (Prov. 6:23).

2. Rkʼë ri nuʼij chpan Proverbios 12:15, ¿achkë rma kʼo chë nqayaʼ qaxkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chqë?

² Ri texto rchë re tjonïk reʼ nuʼij chë tqayaʼ qaxkïn chkë «ri ajnaʼoj taq winäq» (Prov. 22:17). Majun ta jun winäq ri kan ta retaman jontir. Qonojel kʼo jun winäq ri más retamabʼal chqawäch (taskʼij ruwäch Proverbios 12:15). Rma riʼ, taq nqayaʼ qaxkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chqë, nqakʼüt chë ma nqanaʼ ta qiʼ, chë nqʼax chqawäch chë ma jontir ta nqkowin nqaʼän chqä chë nkʼatzin qatoʼik chkibʼanik ri samaj ri qachʼobʼon yeqaʼän. Jehová xuʼän chë ri qʼatöy tzij Salomón xerutzʼibʼaj re tzij reʼ: «Taq ye kʼo ye kʼïy rchë nkikʼulbʼej kiʼ, kan ütz xttel apü jontir chkiwäch» (Prov. 15:22).

3. ¿Achkë jalajöj rubʼanik nyaʼöx pä qanaʼoj rma Jehová?

³ Kʼo jalajöj rubʼanik yeqïl naʼoj. Kʼo mul kan yë jun winäq nbʼanö riʼ, achiʼel taq jun ukʼwäy bʼey o jun qachʼalal ri kʼuqül rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios, nuʼän riʼ rma nutzʼët chë kʼo nkʼatzin nqajäl pa qakʼaslemal. We jun winäq nuksaj le Biblia rchë nuyaʼ jun qanaʼoj, najin nukʼüt chë kowan nqrajoʼ. Rma riʼ xtqakʼüt chë nqaloqʼoqʼej ri najin nuʼän we xtqayaʼ qaxkïn che rä chqä xtqasmajij ri naʼoj nuyaʼ chqë. Ye kʼa kʼo chik  nkʼaj mul ma kan ta kʼo jun ri nyaʼö jun qanaʼoj. ¿Achkë ntel chë tzij riʼ? Rkʼë jbʼaʼ taq röj najin nqaskʼij ruwäch le Biblia o ri qa-publicaciones, kʼo jun naʼoj nqïl ri nuʼän chqë chë nqaquʼ achkë rubʼanik qakʼwan qakʼaslemal chqä achkë naʼoj nkʼatzin yeqajäl (Heb. 4:12).

4. Rkʼë ri nuʼij chpan Eclesiastés 7:9, ¿achkë kʼo chë ma nqaʼän ta taq nqpixabʼäx?

⁴ Rkʼë jbʼaʼ, ri naʼoj ri más kʼayewal nuʼän chqawäch nqakʼän ya riʼ ri nuyaʼ jun qachʼalal chqë. ¿Achkë rma? Qataman chë xa yoj ajmakiʼ. Ye kʼa, taq kʼo jun nbʼin chqë chë kʼo jun ma ütz ta ri najin nqaʼän, kʼo mul xa npë qayowal (taskʼij ruwäch Eclesiastés 7:9). Rkʼë jbʼaʼ xtqakanuj achkë xtqaʼij rchë ma nqayaʼ ta qa qamak chqij, xtqaʼij chë ri xyaʼö ri naʼoj chqë xa itzel nunaʼ chqë o xa xtpë qayowal rma ri rubʼanik xtzjon qkʼë. Y rkʼë jbʼaʼ xtqaquʼ: «¡Ryä majun ta rma yirupixabʼaj! ¡Ryä chqä xa nsach!». Y, we ma nqä ta chqawäch ri naʼoj nuyaʼ chqë, rkʼë jbʼaʼ ma xtqasmajij ta ri xtuʼij chqë o xtqakʼutuj che rä jun chik rchë nuʼij chqë ri nqajoʼ nqakʼoxaj.

5. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

⁵ Chpan re tjonïk reʼ xtqatzjoj kij jojun winäq ri ma xkikʼän ta ri naʼoj xyaʼöx chkë chqä jojun ri xkikʼän ri naʼoj. Chqä xtqatzʼët achkë xtqtoʼö rchë xkeqakʼän ri naʼoj yeyaʼöx chqë y achkë utzil xtqïl we xtqaʼän riʼ.

6. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xuʼän Rehoboam?

⁶ Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän Rehoboam, ri rukʼajol Salomón. Taq xok qʼatöy tzij pa Israel, ri winäq xkiʼij che rä chë tresaj ri kʼayewal chkij ri xyaʼ qa rutataʼ pa kiwiʼ. Rehoboam kʼo jun ütz xuʼän: ryä xkʼutuj runaʼoj chkë ri achiʼaʼ ri kʼo chik kijunaʼ. Ryeʼ xkiʼij che rä chë we nuʼän ri xkikʼutuj ri winäq che rä ronojel mul xtkinmaj rutzij (1 Rey. 12:3-7). Ye kʼa Rehoboam achiʼel ta ma xqä ta chwäch ri xbʼix che rä. Rma riʼ xbʼä kikʼë ri achiʼaʼ ri junan xekʼïy rkʼë rchë xkʼutuj runaʼoj chkë. Ri achiʼaʼ riʼ rkʼë jbʼaʼ más chik 40 kijunaʼ, rma riʼ ütz nqaʼij chë kʼo chik jbʼaʼ kinaʼoj (2 Crón. 12:13). Ye kʼa ri qʼij riʼ xa ma ütz ta ri naʼoj xkiyaʼ che rä Rehoboam. Ryeʼ xkiʼij che rä chë tyaʼ más kʼayewal pa kiwiʼ ri winäq (1 Rey. 12:8-11). Achiʼel nqatzʼët, Rehoboam kaʼiʼ jalajöj naʼoj xyaʼöx che rä. Ryä ütz ta xkʼutuj rutoʼik che rä Jehová rchë nutzʼët achkë más ütz nuʼän, ye kʼa ma xuʼän ta riʼ. Xa kan xuʼän ri más xqä chwäch ryä: ri xkiʼij ri achiʼaʼ che rä ri ma kan ta nüm kijunaʼ. Ya riʼ kan kʼïy kʼayewal xkʼäm pä pa ruwiʼ ryä chqä pa kiwiʼ ri winäq. Röj chqä rkʼë jbʼaʼ yeyaʼöx naʼoj chqë ri ma kan ta más yeqä chqawäch. Ye kʼa we ri naʼoj riʼ chpan le Biblia yeʼelesan wä pä, röj kʼo chë yeqasmajij.

7. ¿Achkë nqatamaj chrij ri xbʼanatäj rkʼë Uzías?

⁷ Jun chik ri ma xkʼän ta ri naʼoj xyaʼöx che rä ya riʼ ri qʼatöy tzij Uzías. Rma xrajoʼ xyaʼ pon pa ruwiʼ ri altar, ryä xok apü chpan jun peraj che rä ri templo ri xa xuʼ wä ri sacerdotes ütz yeʼok. Ryeʼ xkiʼij che rä: «¡Uzías, ma pan aqʼaʼ ta rït yaʼon wä qa naporoj pon chwäch Jehová! Xa xuʼ ri sacerdotes ütz nkiporoj pon». ¿Achkë xuʼän Uzías? Le Biblia nuʼij chë «kan xkatäj ruyowal». ¿Achkë rma ma xuʼän ta ri xbʼix che rä? Rkʼë jbʼaʼ xquʼ chë rma yë ryä ri qʼatöy tzij nkowin nuʼän ri nrajoʼ. Ye kʼa Jehová ma ke riʼ ta xquʼ. Xa ta Uzías xuʼän ta ri xbʼix che rä chqä kan ta chanin xel äl pa templo, rkʼë jbʼaʼ Jehová xküy ta rumak. Ye kʼa rma ri xuʼän, Jehová xyaʼ pä lepra chrij y xkʼwaj ri yabʼil riʼ kʼa taq xkäm (2 Crón. 26:16-21). ¿Achkë nqatamaj chrij ri xbʼanatäj rkʼë Uzías? Chë xa bʼa achkë na kʼa qasamaj yaʼon chpan rutinamit Dios, ryä ma  kiʼ ta rukʼuʼx xtuʼän qkʼë we ma yeqasmajij ta ri naʼoj yeyaʼöx chqë ri ye kʼo chpan le Biblia.

8. ¿Achkë runaʼoj xkʼüt Job taq xpixabʼäx?

⁸ Le Biblia nutzjoj chqä kij winäq ri xkikʼän ri naʼoj xyaʼöx chkë, rma riʼ xyaʼöx utzil pa kiwiʼ rma Dios. Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän Job. Tapeʼ nrajoʼ wä chë Dios kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë, ryä kʼo mul xsach. Taq kowan wä kʼayewal najin nuqʼaxaj, kʼo ma ütz ta xeruʼij. Rma riʼ xpixabʼäx rma Elihú chqä rma Jehová. ¿Achkë runaʼoj xkʼüt Job? Ryä kan ma xnaʼ ta riʼ, rma riʼ xsmajij ri naʼoj xyaʼöx che rä. Ryä xuʼij: «Rïn xitzjon tapeʼ ma nqʼax ta pa njolon jontir ri [...] naʼoj». Chqä xuʼij: «Rma riʼ ntzolij wiʼ rkʼë ri xinbʼij y rkʼë chaj chqä poqlaj ntzolij wä wiʼ». Jehová xyaʼ utzil pa ruwiʼ Job rma ma xnaʼ ta riʼ (Job 42:3-6, 12-17).

9. ¿Achkë xuʼän Moisés taq xqʼil rma Jehová, y achkë rma kan ütz tzʼetbʼäl xyaʼ qa chqawäch?

⁹ Jun chik ri xyaʼö qa jun utziläj tzʼetbʼäl chqawäch ya riʼ Moisés. Ryä xkʼän ri toʼïk xyaʼ Jehová che rä taq kʼo akuchï xsach wä. Kʼo jun qʼij, ryä xyaʼ qʼij chë ri ruyowal xchʼakon chrij chqä ma xyaʼ ta ruqʼij Jehová. Rma riʼ ma xyaʼöx ta qʼij che rä rchë ntok chwäch ri ulew ri tzjun wä chkë ri israelitas (Núm. 20:1-13). Taq Moisés xuʼij chik jmul che rä Jehová chë tyaʼ qʼij che rä rchë ntok apü chwäch ri ulew riʼ, Jehová xuʼij che rä: «Majun bʼëy takʼutuj chik jmul ya riʼ chwä» (Deut. 3:23-27). Moisés ma xpë ta ruyowal rma ri xuʼij Jehová che rä. Pa rukʼexel riʼ, xnmaj tzij. Rma riʼ xksäx na rchë nukʼwaj bʼey chwäch ri tinamït Israel (Deut. 4:1). Job y Moisés kan jun utziläj tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa chqawäch. Job xjäl ri rubʼanik nchʼobʼon y ma xkanuj ta achkë xuʼij rchë xrewaj rumak. Y Moisés xuʼän ri xuʼij Jehová che rä chqä ma xyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij tapeʼ ma xyaʼöx ta che rä jun ri kan kowan ruqʼij chwäch ryä.

10. a) Rkʼë ri nuʼij chpan Proverbios 4:10-13, ¿achkë utzil xtqïl we xkeqasmajij ri naʼoj yeyaʼöx chqë? b) ¿Achkë utziläj naʼoj kikʼutun jojun qachʼalal?

¹⁰ We xtqakʼän qanaʼoj chkij utziläj taq achiʼaʼ, achiʼel Job chqä Moisés, röj ütz xtqbʼä pa qakʼaslemal (taskʼij ruwäch Proverbios 4:10-13). Ye kʼïy qachʼalal kibʼanon riʼ. Emmanuel, * jun qachʼalal ri kʼo pa República Democrática del Congo, xpixabʼäx kimä jojun qachʼalal. Ryä nuʼij: «Jojun qachʼalal ri kʼuqül kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios, ri ye kʼo pa n-congregación, xkitzʼët chë jbʼaʼ ma nchaʼ chiʼ wachbʼilanïk rkʼë Jehová. Rma riʼ xinkitoʼ. Rma xinsmajij ri naʼoj xkiyaʼ chwä, xikolotäj chkiwäch kʼïy kʼayewal». Jun precursora aj Canadá ri rubʼiniʼan Megan nuʼij: «Ma ronojel ta mul ye qajnäq chi nwäch ri naʼoj yeyaʼon chwä, ye kʼa kan ya riʼ wä yekʼatzin chwä». Y jun qachʼalal aj Croacia ri rubʼiniʼan Marko nuʼij: «Tapeʼ xesäx jun nsamaj chpan rutinamit Jehová, ri naʼoj xyaʼöx chwä xirutoʼ rchë junan chik jmul xuʼän nwäch rkʼë Jehová».

11. ¿Achkë xqʼax chwäch ri qachʼalal Karl Klein?

¹¹ Jun chik ri xrïl utzil rma xkʼän ri naʼoj xyaʼöx che rä ya riʼ ri qachʼalal Karl Klein, ri xok jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey. Taq xtzjoj ri xbʼanatäj chpan rukʼaslemal, ryä xtzjoj chë ri qachʼalal Joseph Rutherford, jun chkë ri utziläj rachiʼil, kʼo jmul kan kuw xpixabʼaj. Ri qachʼalal Klein xuʼij chë pa naʼäy ma kan ta xqä chwäch ri xbʼix che rä. Ryä xuʼij: «Taq xqïl chik jmul qiʼ rkʼë ri qachʼalal Rutherford, ryä kan kiʼ rukʼuʼx xuʼij chwä: ‹¡Xbʼä qʼij Karl!›. Ye kʼa, rma kʼa ntiʼon na wä wan, ma kan ta kiʼ nkʼuʼx xinchʼaʼej apü. Taq ryä xtzʼët riʼ, xuʼij chwä:  ‹¡Karl, tachajij awiʼ! ¡Ri Diablo nrajoʼ chë yaqä pa ruqʼaʼ!›. Rma xikʼïx, xinbʼij reʼ che rä: ‹Ma nyowal ta chawä qachʼalal Rutherford›. Ye kʼa ryä retaman wä chë ya riʼ ma tzij ta. Rma riʼ xuʼij chik jmul chwä: ‹Ütz kʼa. Ye kʼa tachajij awiʼ. Ri Diablo nrajoʼ chë yaqä pa ruqʼaʼ›. Y kantzij ri xuʼij ryä. Taq npë qayowal che rä jun qachʼalal rma nqrpixabʼaj, rkʼë jbʼaʼ más chaq bʼaʼ xtuʼän chwäch ri Diablo xtqqä pa ruqʼaʼ» * (Efes. 4:25-27). Ri qachʼalal Klein xkʼän ri naʼoj xyaʼöx che rä rma ri qachʼalal Rutherford. Ya riʼ xuʼän chë ma xchaʼ ta chiʼ ri kachbʼilanïk.

12. We ma nqanaʼ ta qiʼ, ¿achkë rubʼanik xtqrtoʼ ya riʼ rchë xkeqakʼän ri naʼoj xkeyaʼöx chqë? (Salmo 141:5).

¹² Jun ri xtqtoʼö rchë xkeqakʼän ri naʼoj xkeyaʼöx chqë ya riʼ ri ma nqanaʼ ta qiʼ. Re naʼoj reʼ nuʼän chë nnatäj chqë chë xa yoj ajmakiʼ chqä chë kʼo mul kan kʼo ma pa rubʼeyal ta yeqaʼän. Achiʼel xqatzʼët yän pä, Job kan ma pa rubʼeyal ta xchʼobʼon, ye kʼa xerujäl ri chʼobʼonïk riʼ. ¿Achkë rma? Rma ma xnaʼ ta riʼ chqä xkʼän ri naʼoj xyaʼ Elihú che rä, tapeʼ más wä kʼajol chwäch ryä (Job 32:6, 7). Rma ma xnaʼ ta riʼ, Job kan xyaʼöx kʼïy utzil pa ruwiʼ rma Jehová. Re naʼoj reʼ nqrtoʼ chqä rchë yeqasmajij ri naʼoj yeyaʼöx chqë tapeʼ nqanaʼ röj chë ma nkʼatzin ta chqë, o taq ri nqpixabʼan más akʼal chqawäch röj. Jun ukʼwäy bʼey aj Canadá nuʼij: «Ri rubʼanik nqatzʼët qa qiʼ röj ma junan ta rkʼë ri rubʼanik yojkitzʼët ri nkʼaj chik. Rma riʼ, ¿achkë rubʼanik nkʼuqeʼ qakʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios we majun ta jun nqpixabʼan?». ¿Kʼo komä jun winäq ri ma nkʼatzin ta chik yejeʼ ri naʼoj rkʼë ri yewachin rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios rchë ntok jun tijonel más ütz? Majun ta, jontir nkʼatzin nqaʼän riʼ (taskʼij ruwäch Salmo 141:5).

13. ¿Achkë ütz nqayaʼ chwäch qan taq nqpixabʼäx?

¹³ Tqayaʼ chwäch qan chë taq nqpixabʼäx ya riʼ jun rubʼanik nukʼüt Jehová chqawäch chë kowan nqrajoʼ. Jehová nrajoʼ chë röj ütz nqbʼä pa qakʼaslemal (Prov. 4:20-22). Taq ryä nqrpixabʼaj rkʼë le Biblia, kikʼë qa-publicaciones o nuksaj jun qachʼalal ri kʼuqül rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl, nukʼüt chqawäch chë kowan nqrajoʼ. Y, achiʼel nuʼij Hebreos 12:9, 10, ryä nuʼän riʼ rchë röj kʼo ütz nqïl.

14. ¿Achoq chrij kʼo chë nqayaʼ wä qan taq nqpixabʼäx?

¹⁴ Tqayaʼ qan chrij ri naʼoj xyaʼöx chqë, y ma chrij ta rubʼanik xqpixabʼäx. Kʼo mul, rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ che ri winäq ri xqpixabʼan ma kan ta pa rubʼeyal xuʼän che rä. Kantzij na wä chë ri nyaʼö jun naʼoj kʼo chë nutäj ruqʼij  rchë kan ütz rubʼanik nuyaʼ apü (Gál. 6:1). * Ye kʼa, we yoj röj ri nqpixabʼäx, kʼo chë nqayaʼ qan chrij ri naʼoj xyaʼöx chqë tapeʼ nqanaʼ röj chë ma kan ta pa rubʼeyal xyaʼöx chqë. Rkʼë jbʼaʼ ütz nqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «Tapeʼ ma xqä ta chi nwäch ri rubʼanik xirupixabʼaj, ¿kʼo komä ntamaj qa chrij? ¿Achkë rma ütz chë chrij ri naʼoj xyaʼ chwä nyaʼ wä wan, y ma chrij ta ri ma ütz ta yeruʼän?». Röj xtqakʼüt chë kʼo qanaʼoj we xtqakʼän xa bʼa achkë naʼoj xtyaʼöx chqë (Prov. 15:31).

15. ¿Achkë rma ütz nqakʼutuj qanaʼoj?

¹⁵ Le Biblia nuʼij chë tqakʼutuj qanaʼoj. Proverbios 13:10 nuʼij: «Ri winäq ri nkikʼutuj kinaʼoj xkeʼok ajnaʼoj taq winäq». Reʼ kantzij. Ri nkikʼutuj kinaʼoj y ma nkiyoʼej ta na chë kʼo jun nyaʼö chkë, kʼïy mul ya riʼ ri más chanin nkʼuqeʼ pä kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ, tqakʼutuj qanaʼoj.

16. ¿Ajän riʼ taq ütz nqakʼutuj qanaʼoj?

¹⁶ ¿Ajän riʼ taq ütz nqakʼutuj qanaʼoj che rä jun qachʼalal pa congregación? Tqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl. 1) Jun qachʼalal ixöq ri nbʼeruyaʼ jun tjonïk nuʼij che rä jun qachʼalal ixöq ri kan rubʼanon chqä ri samaj riʼ chë tbʼä rkʼë. Chrij riʼ, nukʼutuj che rä achkë ütz nuʼän rchë ntok jun tijonel más ütz. 2) Jun qachʼalal ixöq ri ma kʼlan ta nrajoʼ nulöqʼ jojun rutzyaq. Rma riʼ, nukʼutuj runaʼoj che rä jun qachʼalal ri kʼuqül chik rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios chë tuʼij che rä achkë nuquʼ ryä chrij ri tzyäq ri xeruchaʼ. 3) Jun qachʼalal achï xtqʼaxaj naʼäy mul jun tzijonem chkë konojel winäq chpan ru-congregación. Rma riʼ, nuʼij che rä jun qachʼalal ri kan ojer chik yeruyaʼon pä tzijonem chë tyaʼ ruxkïn che rä taq xtqʼaxaj rutzijonem chqä chë tyaʼ jojun runaʼoj chrij riʼ. Yajün ri kan ojer chik kiyaʼon pä tzijonem, ütz nkikʼutuj kinaʼoj chkë nkʼaj chik qachʼalal chqä nkismajij ri naʼoj xtyaʼöx chkë.

17. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän we nqajoʼ kʼo nqakʼän qa chkij ri naʼoj yeyaʼöx chqë?

¹⁷ Rkʼë jbʼaʼ chkipan ri semanas o ri ikʼ ri xkepë chqawäch apü, kʼo jun xtyaʼö jun qanaʼoj o xtqïl riʼ chpan le Biblia, chkipan qa-publicaciones o chkipan ri qamoloj. Taq xtbʼanatäj riʼ, ma tqamestaj ta ri xqatzʼët chpan re tjonïk reʼ: ma tqanaʼ ta qiʼ, tqayaʼ qan chrij ri naʼoj xtyaʼöx chqë —y ma chrij ta rubʼanik xtqpixabʼäx— chqä kan tqasmajij ri naʼoj xtyaʼöx chqë. Majun ta jun winäq kan jontir retaman taq naläx. Ye kʼa we nqayaʼ qaxkïn chkë ri naʼoj yeyaʼöx chqë y yeqasmajij, le Biblia nuʼij chë xtq-ok ajnaʼoj taq winäq (Prov. 19:20).