Xinaläx pa junaʼ 1941, chlaʼ París (Francia). Ri nteʼ ntataʼ ma kan ta kʼïy wä kirajil kʼo. Rïn kan nqä wä chi nwäch yibʼä pa tijobʼäl. Ye kʼa, taq 10 njunaʼ, xyaʼ jun itzel ajäbʼ chwä ri xuʼän chë ma ütz ta chik xibʼä pa tijobʼäl. Ya riʼ xuʼän chë kan xibʼison. Ri doctores xkiʼij chë kinuxlan rma ri n-pulmones xa kʼisnäq wä kichqʼaʼ. Rma riʼ kan kʼïy ikʼ xinskʼij ruwäch jun diccionario chqä xinkʼoxaj ri radio rchë ri Universidad de París ri rubʼiniʼan Sorbona. Taq ri doctores xkiʼij chwä chë xikʼachöj chqä chë ütz yitzolin pa tijobʼäl, kan kowan xel nkʼuʼx. Rïn xinquʼ: «Kan nqä chi nwäch ri nkiʼän ri doctores». Kan chpan qa ri qʼij riʼ, rïn xinrayij xentoʼ ri yawaʼiʼ. Taq ntataʼ nukʼutuj wä chwä achkë samaj nwajoʼ nbʼän taq xkikʼïy, ronojel mul nbʼij wä reʼ che rä: «Rïn nwajoʼ yinok doctor». Kan chkipan qa ri qʼij riʼ, ri yinok doctor ya riʼ xjeʼ más rejqalen chpan nkʼaslemal.

Ri n-familia ye católicos wä, ye kʼa rïn ma kan ta kʼïy wä ntaman chrij Dios. Y kan kʼïy wä nkʼutunik kʼo ri majun achkë nqʼalajsan chi nwäch. Ye kʼa taq xintjoj wiʼ rchë yinok doctor xirutoʼ rchë nnmaj chë kʼo jun xbʼanö ronojel.

Nnatäj chwä ri naʼäy mul taq xintzʼët ru-células jun kotzʼiʼj chpan jun microscopio. Kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët achkë nkiʼän ri células riʼ taq nkïl tiw o kʼatän. Chqä xintzʼët chë ri citoplasma (jun ri kʼo chpan ri célula) nukʼololej riʼ taq nrïl atzʼan, ye kʼa nurïkʼ riʼ taq nrïl chʼajchʼöj yaʼ. Ya reʼ chqä nkʼaj chik ri nbʼanatäj kikʼë ri células nuʼän chë ri kʼo kikʼaslemal ma yekäm ta tapeʼ kʼo tiw o kʼatän. Taq xintzʼët kibʼanik ri células, xqʼax chi nwäch chë ri kʼaslemal ma ruyonïl ta xtzʼuktäj qʼanäj.

 Chpan ri rukaʼn junaʼ ri najin ntjoj wiʼ rchë yinok doctor, kʼo chik nkʼaj xkʼutü chi nwäch chë Dios kantzij kʼo, achiʼel taq xqanukʼuj rij ri chʼakulaj. Röj xqatzʼët chë nqkowin nqasloj ruwiʼ qaqʼaʼ rma ri rubʼanik bʼanon ri peraj ri kʼo chuxeʼ qatzʼik. Ri rubʼanik yesamäj ri músculos chqä ri tendones (ri yetnü ri músculos kikʼë ri qabʼaqil) kan janina ütz. Jun tzʼetbʼäl. Pa rukʼisbʼäl che rä jun chkë ri músculos ri kʼo chuxeʼ qatzʼik kʼo tendones ri nutün ri músculo riʼ kikʼë ri bʼaq ri ye kʼo pa nkʼaj chkë ri ruwiʼ qaqʼaʼ. Re tendones reʼ nkijäch kiʼ pa kaʼiʼ y pa kinikʼajal nqʼax chik jun tendón ri napon kʼa chwiʼ qaqʼaʼ. Ri tendones ri kijachon kiʼ pa kaʼiʼ nuʼän chë re tendón reʼ ma nslon ta. Y rma ri tendones kan kuw kitzʼamon kiʼ chkij ri qabʼaqil ma yeʼel ta äl taq nqasloj ruwiʼ qaqʼaʼ. Ma kʼayewal ta xqʼax chi nwäch chë kʼo jun ri kan kowan runaʼoj ri xbʼanö qachʼakul.

Y kan más xinwajoʼ xintamaj chrij ri xbʼanö ronojel taq xintzʼët achkë rubʼanik naläx jun akʼal. Xintamaj chë taq majanä taläx, jun akʼal nrïl ruxlaʼ yaʼ rkʼë rumuxuʼx. Rma riʼ ri alvéolos, ri achiʼel ta vejigas ri ye kʼo pa qa-pulmones, majajün ta na ruxlaʼ yaʼ chkipan. Taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë naläx, kʼo jun ri tzätz ruwäch ri nuküch kipan ri alvéolos ri rubʼiniʼan surfactante. Taq ri akʼal naläx y nujqʼaj naʼäy mul ruxlaʼ yaʼ, kan kʼo kʼïy nbʼanatäj pa ruchʼakul. Jun jül ri kʼo chpan ran ri neʼy nutzʼapij riʼ rchë chë ri kïkʼ nqʼax äl chkipan ru-pulmones. Taq nbʼanatäj riʼ, ri surfactante ntoʼon rchë chë ri alvéolos nnuj ruxlaʼ yaʼ chkipan. Ya riʼ nbʼanö chë jun neʼy ruyonïl nkowin nujqʼaj ruxlaʼ yaʼ.

Rma xinwajoʼ xintamaj ruwäch ri bʼanayon ronojel, rïn xinjäm nwäch rchë xinchäp ruskʼixik le Biblia. Kan xqä chi nwäch taq xinskʼij ruwäch ri xuʼij Dios chkë ri israelitas, pa más 3,000 junaʼ qa, chrij ri rubʼanik nkichʼajchʼobʼej kiʼ. Dios xuʼij chkë ri israelitas chë tkimuquʼ ri pamaj nkiʼän, chë chaq taqïl kechʼajon chqä chë tkiyonij jun winäq ri nukʼüt chë rkʼë jbʼaʼ xrïl jun yabʼil ri xa nspan (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Tapeʼ jontir riʼ ya kʼo chik chpan le Biblia, ri científicos kʼa riʼ jun 150 junaʼ kitzʼeton pä achkë rubʼanik nkispaj kiʼ ri yabʼil. Chqä xintzʼët chë ri pixaʼ ye kʼo chpan Levítico ri ntzjon chrij ri sexo xerutoʼ ri israelitas chë ma kan ta xeyawäj (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Xqʼax chi nwäch chë Dios xyaʼ re pixaʼ reʼ chkë ri israelitas rchë ütz kiwäch xejeʼ chqä xintzʼët chë xyaʼ utzil pa kiwiʼ ri xenman rutzij. Xqʼax chi nwäch chë le Biblia kan Ruchʼaʼäl wä Dios. Ye kʼa ma ntaman ta wä rubʼiʼ ri Dios riʼ.

Taq nkʼwan wä chik jun kayoxiʼ junaʼ pa universidad, xintamaj ruwäch jun qʼopoj rubʼiniʼan Lydie. Kan xkʼän riʼ qawäch, rma riʼ xqkʼleʼ pa junaʼ 1965. Pa junaʼ 1971 ye kʼo wä chik oxiʼ chkë ri seis qalkʼwal ye kʼo komä. Ya Lydie kowan yirutoʼon pä pa nsamaj chqä pa qa-familia.

Oxiʼ junaʼ xisamäj pa jun hospital. Chrij riʼ xinyonij äl wiʼ. Jbʼaʼ chrij riʼ xeʼapon ri kʼlaj winäq wkʼë ri xintzjoj pa naʼäy. Taq jbʼaʼ ma ntzʼibʼaj achkë aqʼon nkʼatzin che rä ri achï, ri rixjayil xuʼij chwä: «Tabʼanaʼ utzil doctor,  tatzʼibʼaj äl aqʼon ri majun ta kïkʼ rkʼë». Rma riʼ, rïn xinkʼutuj chkë: «¿Achkë rma?». Ryä xuʼij chwä: «Röj yoj testigos de Jehová». Majun bʼëy nkʼoxan ta wä chkij ri testigos de Jehová nixta ri nkiquʼ chrij ri kïkʼ. Ri ixöq riʼ xresaj pa ru-Biblia y xkʼüt chi nwäch achkë rma ma nkajoʼ ta nkikʼän kïkʼ (Hech. 15:28, 29). Chrij riʼ, ryä chqä rachjil xkiʼij chwä chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xtresaj ri tijöj poqonal, ri yabʼil chqä ri kamïk (Apoc. 21:3, 4). Rïn kan xel nkʼuʼx taq xinkʼoxaj riʼ. Rma riʼ xinbʼij chkë: «¡Ri najin niʼij rïx chwä kan ya riʼ nrayin pa rïn taq kʼa yïn akʼal na! ¡Xa rma ma nwajoʼ ta chë ri winäq nkitäj poqän rma riʼ xinok doctor!». Rma kan jaʼäl xinkʼoxaj ri najin wä nkiʼij chwä, jun hora y media xqtzjon. Taq ri jun kʼlaj winäq riʼ xebʼä äl, rïn ma nwajoʼ ta wä chik yinok católico. Chqä xintamaj chë ri bʼanayon ronojel, ri kan nrayin ntamaj ruwäch, kʼo jun rubʼiʼ: ya riʼ Jehová.

Ri kʼlaj winäq riʼ oxiʼ mul xeʼapon wkʼë, y che oxiʼ mul más jun hora xqtzjon. Rma nwajoʼ wä nqtzjon más chrij le Biblia xinbʼij chkë chë keʼapon chwachoch. Ya Lydie xrajoʼ xtamaj chrij le Biblia qkʼë, ye kʼa ma nrajoʼ ta wä nunmaj chë jojun naʼoj ri kikʼutun chqawäch chpan ri Iglesia Católica xa ye tzʼukun. Rma riʼ xinskʼij jun sacerdote chqachoch. Xqaksaj le Biblia rchë xqtzjon rkʼë chkij ri naʼoj yerukʼüt ri Iglesia Católica. Ri aqʼaʼ riʼ ya Lydie xqʼax chwäch chë ri naʼoj nkikʼüt ri testigos de Jehová kantzij. Rma más xkʼïy qajowabʼäl chrij Jehová, pa junaʼ 1974 xqqasäx pa yaʼ.

Ri xintamaj achkë nrajoʼ nuʼän Dios pa kiwiʼ ri winäq xuʼän chë xjalatäj ri kʼo wä más rejqalen chi nwäch rïn. Chwäch wixjayil chqä chi nwäch rïn, ri nqayaʼ ruqʼij Jehová ya riʼ xjeʼ más rejqalen chpan qakʼaslemal. Xqayaʼ chqawäch chë yeqaksaj ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia rchë yeqakʼiytisaj qalkʼwal. Röj xqakʼüt chkiwäch qalkʼwal chë tkajoʼ Dios chqä kekajoʼ ri winäq. Ya riʼ xuʼän chë más junan xuʼän qawäch chpan qa-familia (Mat. 22:37-39).

Ri qalkʼwal kitaman wä chë ya Lydie chqä rïn ronojel mul junan qawäch rkʼë ri nkʼatzin yebʼan. Kʼïy mul, ryä chqä rïn, kan nqtzeʼen taq nnatäj pä ya riʼ chqë. Ri akʼalaʼ kan kitaman wä chë chojay kan nqasmajij re naʼoj reʼ ri xuʼij qa Jesús: «Taq niʼij ‹jaʼ›, kan tibʼanaʼ ri niʼij; y taq niʼij ‹manä› kan ya riʼ chqä tibʼanaʼ» (Mat. 5:37). Nnatäj chwä chë kʼo jun qʼij ri wixjayil ma xyaʼ ta qʼij che rä jun chkë ri nmiʼal, ri kʼo wä 17 rujunaʼ, rchë nbʼä äl kikʼë rachiʼil.  Rma riʼ jun chkë rachiʼil xuʼij che rä: «We ateʼ ma nuyaʼ ta qʼij chawä rchë yabʼä äl qkʼë, takʼutuj qʼij che rä atat». Ye kʼa ri qalkʼwal xuʼij che rä: «Majun xtkʼatzin wä xtinbʼän ya riʼ, ronojel mul junan rubʼanon kiwäch». Ri seis qalkʼwal xkitzʼët chë ya Lydie chqä rïn ronojel mul nqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Kan nqtyoxin che rä Jehová rma komä ye kʼïy qachʼalal ye kʼo chpan rutinamit.

Ri xintamaj ruwäch Jehová xuʼän chë xjalatäj ri kʼo wä más rejqalen chi nwäch rïn. Ye kʼa, rma yïn doctor, xinwajoʼ xinksaj ri ntaman rchë yentoʼ qachʼalal. Rma riʼ xibʼä pa Betel ri kʼo París rchë yenknaj (yenqʼomaj) ri qachʼalal. Chrij riʼ xibʼä chqä chpan ri kʼakʼakʼ Betel xbʼan pa tinamït Louviers. Jbʼaʼ ma 50 junaʼ yentoʼon ri qachʼalal ye kʼo Betel. Chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, kan ye kʼïy betelitas ye oknäq wachiʼil. Jojun chkë ryeʼ más 90 chik kijunaʼ. Kʼo jun qʼij, taq xintamaj ruwäch jun kʼakʼakʼ betelita, kan xel nkʼuʼx taq xuʼij chwä chë, pa jun 20 junaʼ qa, rïn xitoʼö ruteʼ taq ryä xaläx.

Ri ntzʼeton pä achkë rubʼanik ruksan Jehová ri rutinamit rchë yeruchajin chqä rukʼwan bʼey chkiwäch rusamajelaʼ rubʼanon chë más nwajoʼ Jehová. Nnatäj chwä chë taq xechapatäj pä ri junaʼ 80, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼij chë ketoʼöx ri doctores chqä ri yesamäj kikʼë rchë nqʼax más pa kijolon achkë rma ri testigos de Jehová ma nkajoʼ ta nkikʼän kïkʼ. Naʼäy xa xuʼ xbʼan reʼ chlaʼ Estados Unidos.

Chrij riʼ, pa junaʼ 1988, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼän chë pa Betel xjeʼ ri departamento ri rubʼiniʼan Servicios de Información sobre Hospitales. Pa naʼäy, yë wä re departamento reʼ xtzʼetö ri Comités de Enlace con los Hospitales. Re comités reʼ xeyaʼöx Estados Unidos rchë xekitoʼ ri qachʼalal rchë xkïl doctores ri ma nkiksaj ta kïkʼ. Taq xeyaʼöx re comités reʼ chkipan nkʼaj chik tinamït, xeyaʼöx chqä Francia. Kan jaʼäl nnaʼ ta nquʼ rij chë rutinamit Jehová kan yerutoʼ ri qachʼalal ri kʼo kiyabʼil taq más nkʼatzin chkë.

Ri yinok doctor ya riʼ wä ri más ruqʼij chi nwäch rïn. Ye kʼa xqʼax chi nwäch chë tapeʼ ütz yenknaj ri winäq, kan más na chik ütz yentoʼ rchë junan nuʼän kiwäch rkʼë Jehová, ri achoq rkʼë ntzʼuktäj wä pa ri kʼaslemal. Taq xinbʼän jubilar wiʼ, ya Lydie chqä rïn xq-ok precursores regulares. Rma riʼ kan kʼïy horas chpan jun ikʼ nqtzjon kikʼë ri winäq chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Kʼa nqaʼän na jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqtoʼon chpan re samaj reʼ, ri yerutoʼ ri winäq rchë nkïl kolotajïk.

Kʼa nbʼän na jontir ri yikowin rchë yenknaj ri winäq. Ye kʼa nqʼax chi nwäch chë majun ta jun doctor xtkowin ta xtknaj jontir kiwäch yabʼil nixta xtresaj ri kamïk. Rma riʼ kan nyoʼen ri qʼij taq ri tijöj poqonal, ri yabʼil chqä ri kamïk ma xkejeʼ ta chik. Chpan ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew, ri xa naqaj chik kʼo pä chqä ri akuchï ma xtqkäm ta chik, xkikowin xtintamaj más chrij ri rubʼanon qa Jehová, yajün ri rubʼanik rubʼanon qa che rä ri qachʼakul. Tapeʼ ma bʼanatajnäq ta jontir ri nrayin pä taq kʼa yïn akʼal na, nyaʼon chwäch wan chë xa jbʼaʼ chik apü xtbʼetzʼaqät jontir ri nrayin pä.