1. ¿Achkë jalatajnäq pä chkipan jojun tinamït ri junaʼ ri kʼa xeqʼax qa?

PA MIL chë junaʼ xeqʼax, jbʼaʼ ma jontir winäq kʼo wä jun ki-religión. Ye kʼa ri junaʼ ri kʼa xeqʼax qa, kʼo xjalatäj pä. Ye kʼïy winäq majun ta chik ki-religión. * Y chkipan jojun tinamït, kan jontir jbʼaʼ winäq nkiʼij chë majun ta ki-religión * (Mat. 24:12).

2. ¿Achkë rma más ye kʼïy winäq ye kʼo komä ri majun ta ki-religión?

² ¿Achkë rma más ye kʼïy winäq ye kʼo komä ri majun ta ki-religión? Ye kʼo jojun xa más bʼenäq kan chrij ri kʼo chwäch le Ruwachʼulew o chrij ri kʼayewal yekïl (Luc. 8:14). Ye kʼo chik jojun ma nkinmaj ta chik chë kʼo Dios. Jojun chik, nkinmaj chë kʼo Dios ye kʼa nkiʼij chë ri religión ya xqʼax yän ruqʼij, majun kan ta rejqalen chqä ma junan ta yetzjon rkʼë ri ciencia. Rkʼë jbʼaʼ yekikʼoxaj pa radio, pa televisión, pa Internet, kikʼë kitjonel o kichiʼil chë ri kʼaslemal xa rkʼë evolución petenäq wä. Ye kʼa ma kan ta kikʼoxan chë kʼo Dios. Y nkʼaj chik, kan itzel nkitzʼët chë ri ye ukʼwayon bʼey pa taq iglesias xa más nkirayij ri päq chqä ri njeʼ kichqʼaʼ pa kiwiʼ ri winäq. Y, chkipan jojun tinamït, ri qʼatbʼäl taq tzij yekiyaʼ pixaʼ rchë yekiqʼät ri winäq rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios.

3. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ re tjonïk reʼ?

³ Jesús xuʼij qa: «Jäx kʼa chwäch ronojel le Ruwachʼulew, y keʼitjoj ri winäq rchë yeʼok nutzeqelbʼëy» (Mat. 28:19). ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri winäq ri majun ta ki-religión rchë nkinaʼ ajowabʼäl chrij Dios y yeʼok rutzeqelbʼëy Jesús? Ri ütz ma nqamestaj ta ya riʼ chë rma ri winäq jalajöj taq tinamït yekʼiytisan pä, ma junan ta kinaʼoj xtkiʼän  taq xtqatzjoj le Biblia chkë. Jun tzʼetbʼäl. Ri xekʼïy pä Europa, rkʼë jbʼaʼ ma junan ta kinaʼoj kikʼë ri xekʼïy pä Asia. Chlaʼ Europa, ye kʼïy winäq kitaman jbʼaʼ chrij le Biblia y kikʼoxan chë Dios xbʼanö jontir. Ye kʼa, chlaʼ Asia, kan jontir jbʼaʼ winäq kan majun ta kitaman chrij le Biblia o jbʼaʼ ok kikʼoxan chrij. Y rkʼë jbʼaʼ ma nkinmaj ta chë kʼo jun xbʼanö ronojel. Re tjonïk reʼ xtqrtoʼ rchë xtqkowin xtqaʼän chë xtapon ri kantzij pa kan ri winäq, xa bʼa achkë na ri kitinamit o ri nkinmaj.

4. ¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chkij ri winäq?

⁴ Tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chkij ri winäq. Ronojel junaʼ, ye kʼo winäq ri majun ta ki-religión yeʼoknäq testigos de Jehová. Ye kʼïy chkë ri winäq riʼ ma kikʼwan ta wä jun tzʼil kʼaslemal y kan itzel nkitzʼët chë ri religiosos xa kaʼiʼ kipaläj, ye kʼa nkʼaj chik, kikʼwan wä jun tzʼil kʼaslemal. Y ye kʼïy kʼo chë kiyaʼon qa itzel taq vicios. Rkʼë rutoʼik Jehová, xkeqïl ri winäq ri kantzij nkajoʼ nkitamaj chrij Ruchʼaʼäl Dios (Hech. 13:48; 1 Tim. 2:3, 4).

5. ¿Achkë nbʼanö chë kʼo mul ri winäq kan nkajoʼ yojkikʼoxaj?

⁵ Ütz qanaʼoj tqabʼanaʼ y tqaquʼ na achkë yeqaʼij. Kʼïy mul, ri winäq nkajoʼ yojkikʼoxaj ma rma ta ri nqaʼij chkë, xa rma ri rubʼanik nqtzjon kikʼë. Kan nqä chkiwäch chë jaʼäl qanaʼoj nqaʼän kikʼë, ma yeqasök ta taq nqtzjon chqä nqakʼüt chë kantzij nqajoʼ yeqatoʼ. Ma yeqachaqtiʼij ta rchë yojkikʼoxaj. Röj xa nqatäj qaqʼij rchë nqʼax chqawäch ri nkinmaj chrij ri religión y achkë rma ke riʼ nkinmaj. Ye kʼo ri ma nqä ta chkiwäch yetzjon chrij ri religión kikʼë ri ma kitaman ta kiwäch. Jojun chik, nkiʼij chë xa naqasaj ruqʼij jun winäq ri nakʼutuj che rä achkë nunmaj chrij Dios. Y nkʼaj chik, xa yekʼïx taq kʼo jun ntzʼetö kichë we najin nkiskʼij ruwäch le Biblia, y más we rkʼë jun Testigo yetzʼetetäj wä. Xa bʼa achkë na kʼa rma, röj tqayaʼ ruqʼij ri nkinaʼ chqä ri nkichʼöbʼ (2 Tim. 2:24).

6. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt ri apóstol Pablo chë xkowin xerutoʼ ri jalajöj kiwäch winäq, y achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij?

⁶ We nqatzʼët chë kʼo jun winäq ma nqä ta chwäch nqtzjon rkʼë chrij Dios, chrij le Biblia o chrij ri religión, ¿achkë ütz nqaʼän? Tqabʼanaʼ achiʼel xuʼän ri apóstol Pablo. Taq ryä xtzjon kikʼë ri judíos, xksaj ri Ruchʼaʼäl Dios. Ye kʼa, taq xtzjon kikʼë ri filósofos griegos pa Areópago, ma xuʼij ta chë chpan ri Ruchʼaʼäl Dios xresaj wä ri xtzjoj chkë (Hech. 17:2, 3, 22-31). ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij? We nqtzjon rkʼë jun winäq ri ma nunmaj ta ri nuʼij le Biblia, rkʼë jbʼaʼ más ütz ma nqaʼij ta che rä chë chpan le Biblia najin nqesaj wä ri nqatzjoj che rä. We nqatzʼët chë ri winäq ma nrajoʼ ta ntzʼetetäj chë röj najin nqaskʼij le Biblia chwäch, tqewaj jbʼaʼ taq nqakʼüt apü jun texto, rchë riʼ ütz nqaksaj qa-celular o qa-tableta.

7. Achiʼel nuʼij 1 Corintios 9:20 kʼa 23, ¿achkë rkʼë jbʼaʼ nkʼatzin nqaʼän rchë nqakʼän qanaʼoj chrij Pablo?

⁷ Tqʼax chqawäch ri nkinaʼ ri winäq y keqakʼoxaj. Kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë nqʼax chqawäch achkë bʼanayon chkë chë jun wä ri kichʼobʼonïk (Prov. 20:5). Qchʼobʼon chik chrij ri xuʼän ri apóstol Pablo. Ryä judío wä, rma riʼ kʼo wä chë xkanuj rubʼanik rchë xtzjon kikʼë ri ma ye judíos ta. Ri winäq riʼ kan majun kitaman ta chrij Jehová chqä chrij ri Ruchʼaʼäl o jbʼaʼ ok kikʼoxan chrij. Ke riʼ chqä röj, we nqajoʼ nqʼax chqawäch ri nkichʼöbʼ ri winäq ri ye kʼo pa qa-territorio chqä ri nkinaʼ, rkʼë jbʼaʼ nkʼatzin nqakanuj información chkipan ri publicaciones o nqakʼutuj qatoʼik che rä jun qachʼalal ri kʼuqül rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios (taskʼij ruwäch 1 Corintios 9:20-23 *).

8. ¿Achkë jun rubʼanik nqatkirsaj qatzij chrij le Biblia kikʼë ri winäq?

 ⁸ Ri kʼo chë nqayaʼ chwäch qan ya riʼ yeqïl winäq ri kantzij nkajoʼ nkitamaj ruwäch Jehová (Mat. 10:11). Rchë riʼ ütz nqaʼän kʼutunïk chkë rchë nkiʼij ri nkichʼöbʼ y nqayaʼ qaxkïn chkë. Jun qachʼalal ri kʼo Inglaterra nukʼutuj chkë ri winäq achkë nkʼatzin rchë njeʼ kiʼkʼuxlal pa jun jay, achkë rubʼanik yekikʼiytisaj ri kalkʼwal o achkë rubʼanik nkipabʼaʼ kiʼ chwäch ri kʼayewal. Taq ri winäq ya xuʼij yän pä ri nuquʼ, nukʼutuj apü reʼ: «¿Achkë naʼij chrij re jun pixaʼ reʼ ri xtzʼibʼäx qa pa jun kaʼiʼ mil junaʼ qa?». Chrij riʼ, ma nuʼij ta we chpan le Biblia nilitäj ri pixaʼ riʼ, xa xuʼ nuskʼij apü jojun textos chwäch pa ru-teléfono.

9. ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri winäq ri ma kan ta nqä chkiwäch nqtzjon kikʼë chrij Dios?

⁹ ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë napon ri kantzij pa kan ri ma kan ta nqä chkiwäch nqtzjon kikʼë chrij Dios? Ütz nqatzjoj chkë ri yekitzʼët ronojel qʼij. Jun tzʼetbʼäl. Ye kʼïy winäq kan nqä chkiwäch yetzjon chrij le kaj chqä le Ruwachʼulew. Rma riʼ, rkʼë jbʼaʼ ütz nqaʼij reʼ: «Rkʼë jbʼaʼ ataman chë kʼïy ri yekitzʼkun pä ri científicos xa kikʼamon apü kinaʼoj chrij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Achiʼel ri ye bʼanayon pä ri micrófonos nkinukʼuj rij ri xkinaj y ri ye bʼanayon pä ri cámaras nkinukʼuj rij ri runaqʼ wachaj. Taq ri científicos nkinukʼuj rij ri xkinaj chqä ri runaqʼ wachaj, ¿achoq chrij najin nkitamaj wä naʼij rït?». Taq xqayaʼ yän qaxkïn che rä ri winäq, ütz nqaʼij reʼ: «Kan nqä chi nwäch ri xuʼij jun poeta ojer qa, ryä xuʼij: ‹Ri xbʼanö ri xkinaj, ¿ma nkowin ta nkʼoxan? O ri xbʼanö ri runaqʼ wachaj, ¿ma nkowin ta ntzuʼun?›. Chrij riʼ, ri poeta xuʼij chë ri xbʼanö ronojel riʼ ya riʼ ri nyaʼö kitamabʼal ri winäq. Y ye kʼo jojun científicos ke riʼ chqä kibʼin» (Sal. 94:9, 10). Pa rukʼisbʼäl, ütz nqakʼüt apü jun video ri kʼo pa jw.org^® chpan ri peraj «Entrevistas y experiencias», «Opiniones sobre el origen de la vida» (katok chpan ri peraj PUBLICACIONES > VIDEOS). O rkʼë jbʼaʼ ütz nqayaʼ qa ri folleto ¿Es la vida obra de un Creador? o El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis.

10. ¿Achkë chik jun rubʼanik nqatkirsaj qatzij rkʼë jun winäq ri ma nrajoʼ ta ntzjon qkʼë chrij Dios?

¹⁰ Kan jontir bʼaʼ winäq nkajoʼ jun kʼaslemal más ütz chqawäch apü. Ye kʼa, ye kʼïy nkixiʼij kiʼ chë ri Ruwachʼulew xa xtchup ruwäch o majun ta chik winäq xkejeʼ chwäch. Jun ukʼwäy bʼey rchë circuito, aj Noruega, nuʼij chë ri ma nkajoʼ ta yatzjon kikʼë chrij Dios, kan ronojel bʼaʼ mul nkajoʼ yetzjon chrij ri najin chwäch le Ruwachʼulew. Taq xyaʼ yän rutzil ruwäch jun winäq, ryä nuʼij reʼ che rä: «¿Achkë naʼij rït, achkë komä xtbʼanö chë más ütz xtuʼän ri kʼaslemal chqawäch apü? ¿Ri qʼatbʼäl  taq tzij, ri científicos o jun chik?». Taq xyaʼ yän ruxkïn che rä ri winäq, nuskʼij o nuʼij apü jun texto ri ntzjon chrij ri tema riʼ. Ye kʼo jojun kan ntel kikʼuʼx nkikʼoxaj ri nuʼij le Biblia chë le Ruwachʼulew ma nchup ta ruwäch y ri winäq ri ütz kinaʼoj xkekʼaseʼ chwäch xtbʼä qʼij xtbʼä säq (Sal. 37:29; Ecl. 1:4).

11. a) ¿Achkë rma ütz chë ma xa xuʼ ta jun ruwäch ri qatzij nqaʼän kikʼë ri winäq? b) Achiʼel nuʼij Pablo chpan Romanos 1:14 kʼa 16, ¿achkë ütz nqaʼän?

¹¹ Ütz chë ma xa xuʼ ta jun ruwäch ri qatzij nqaʼän kikʼë ri winäq. Jojun winäq jojun wä ri ruchʼobʼonïk. We kʼo jun tema ri ma nqä ta chwäch jun winäq, rkʼë jbʼaʼ chwäch jun chik nqä chwäch. Ye kʼo ri ütz nkikʼoxaj yatzjon kikʼë chrij Dios o chrij le Biblia, ye kʼa jojun chik más yojkikʼoxaj we naʼäy nqatkirsaj rkʼë jun chik tema. Xa bʼa achkë na kʼa rubʼanik nqatkirsaj ri qatzij rkʼë jun winäq, kʼo chë nqakanuj rubʼanik rchë nqtzjon kikʼë jontir (taskʼij ruwäch Romanos 1:14-16). Y majun bʼëy tqamestaj chë yë Jehová nbʼanö chë ri kantzij napon pa kan ri nkajoʼ nkismajij ri ütz (1 Cor. 3:6, 7).

12. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë nqtzjon kikʼë ri winäq ri ma nkinmaj ta chë kʼo jun xbʼanö ronojel?

¹² Chwäch jontir Ruwachʼulew, ye kʼïy publicadores yekïl winäq ri ma nkinmaj ta chë kʼo Dios. Jojun chkë ri winäq riʼ ye petenäq pa taq tinamït ri akuchï ri qʼatbʼäl taq tzij ma kan ta nkiyaʼ qʼij chkë ri religiones nkiʼän jontir ri nkajoʼ. Chkipan ye kʼïy tinamït ri ye kʼo Asia, ye kʼïy winäq majun bʼëy kiquʼun ta we kʼo jun bʼanayon ronojel. Ye kʼo jojun ri nkajoʼ nkitamaj kʼakʼakʼ taq naʼoj, kan nkajoʼ nkitjoj kiʼ chrij le Biblia taq ntzuj jun tjonïk chkë. Ye kʼa, ye kʼo chik jojun ri pa naʼäy ma nkajoʼ ta nkitamaj kʼakʼakʼ taq naʼoj. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë yeqatoʼ ri winäq riʼ? Ye kʼo jojun publicadores ri kan kʼo kinaʼoj chrij riʼ, ütz rubʼanon chkiwäch ri ma kan ta chrij le Biblia yetzjon wä taq yeʼapon kikʼë ri winäq riʼ. Pa naʼäy, xa xuʼ nkitamaj kiwäch ri winäq, y taq nkitzʼët chë ütz nuʼän, nkitzjoj chkë achkë utzil xkïl ri xkismajij jun naʼoj ri kʼo chpan le Biblia.

13. ¿Achkë nbʼanö chë ri winäq nkajoʼ nkikʼoxaj ri nuʼij le Biblia? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹³ Ri nbʼanö chkë ye kʼïy winäq rchë nkirayij nkitamaj, ya riʼ ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia (Ecl. 7:12). Jun qachʼalal ixöq aj Nueva York, ri rukʼulun che rä yeruchʼaʼej ri yechʼö chino mandarín, nuʼij: «Ntäj nqʼij rchë yentoʼ ri winäq y yenkʼoxaj. We ntamaj chë jun winäq kʼa riʼ xapon pa tinamït, nkʼutuj reʼ che rä: ‹¿Ütz awäch? ¿Xawïl yän asamaj? ¿Ütz kinaʼoj ri winäq awkʼë?›». Kʼo mul, riʼ nuʼän chë ütz natzjoj chkë ri nuʼij le Biblia. Taq ri qachʼalal nutzʼët chë ütz nuʼän riʼ, nuʼij reʼ che rä ri winäq: «¿Achkë komä nqtoʼö naʼij rït chë jontir junan nuʼän qawäch? ¿Nayaʼ qʼij chwä rchë nkʼüt jun proverbio chawäch ri kʼo chpan le Biblia? Nuʼij: ‹Taq nchap qʼanäj jun chʼaʼoj, achiʼel ta jun winäq nujäq pä rubʼey yaʼ; rma riʼ, taq majanä tyakatäj pä ri chʼaʼoj, jät äl›. ¿Naʼij komä rït chë re naʼoj reʼ nqrtoʼ rchë junan nuʼän qawäch kikʼë ri nkʼaj chik winäq?» (Prov. 17:14). Ri tzij achiʼel riʼ, xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët achkë winäq xtkajoʼ xtqtzolin kikʼë.

14. ¿Achkë rubʼanik nuʼän jun qachʼalal aj Asia rchë yerutoʼ ri winäq ri ma nkinmaj ta chë kʼo Dios?

¹⁴ ¿Achkë ütz nqaʼij chkë ri winäq ri nkiʼij chë majun ta Dios? Chlaʼ Asia, jun qachʼalal ri kan retaman achkë rubʼanik ntzjon kikʼë ri winäq ri majun ta ki-religión, nuʼij: «Kan kʼïy bʼaʼ mul, taq jun winäq nuʼij chë ma nunmaj ta chë kʼo Dios, nrajoʼ nuʼij chë ma ütz ta nyaʼöx kiqʼij ri tyox ri ye kʼo pa tinamït. Kan ronojel bʼaʼ mul, rïn nbʼij chkë chë ke riʼ chqä nchʼöbʼ rïn, chë ri tyox majun kikʼaslemal ta y xa achiʼaʼ ye bʼanayon. Chrij riʼ, nskʼij Jeremías 16:20, ri nuʼij: ‹¿Nkowin komä jun achï yeruʼän ru-dioses, we ryeʼ ma ye dioses ta?›. Y kʼa riʼ nbʼän re kʼutunïk reʼ: ‹We ye kʼïy dioses ye kʼo, ¿achkë rubʼanik nqatzʼët achkë ri kantzij Dios?›. Taq xinyaʼ yän nxkïn che rä ri winäq,  nskʼij Isaías 41:23, ri nuʼij: ‹Tiʼij achkë xtbʼanatäj chqawäch apü, ke riʼ xtqatamaj chë rïx yïx dioses›. Chrij riʼ, nkʼüt chwäch jun chkë ri nuʼij Jehová ri xtbʼanatäj chqawäch apü».

15. ¿Achkë nqatamaj chrij ri nuʼän jun qachʼalal aj Asia?

¹⁵ Tqatzʼetaʼ ri nuʼän jun chik qachʼalal aj Asia taq ntzolin chkichʼbʼexik ri winäq. Ryä nuʼij: «Nkʼüt chkiwäch ri winäq ri etamabʼäl ri kʼo chpan le Biblia chqä chë bʼanatajnäq ri rubʼin pä. Chqä ntzjoj chkë ri uchqʼaʼ ri nsmajin kichë ri chʼumilaʼ, ri planetas y xa bʼa achkë chik na jun ri ye kʼo chkaj. Chrij riʼ, yentoʼ rchë nqʼax chkiwäch chë ronojel riʼ kʼo jun bʼanayon kichë y kan janina runaʼoj y kʼo rukʼaslemal. Taq ri winäq ya najin chik nqʼax chwäch chë kʼo Dios, chrij riʼ nkʼüt chwäch ri nuʼij le Biblia chrij Jehová».

16. Achiʼel nuʼij Hebreos 11:6, ¿achkë rma ri tijoxel nkʼatzin nukʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Dios chqä chrij le Biblia, y achkë kʼo chë nqaʼän rchë nqatoʼ?

¹⁶ Taq nqayaʼ kitjonïk ri winäq ri majun ta ki-religión, kʼo chë yeqatoʼ rchë nkikowirsaj ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chë kʼo Dios (taskʼij ruwäch Hebreos 11:6). Chqä kʼo chë yeqatoʼ rchë nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij le Biblia. Rchë riʼ, rkʼë jbʼaʼ kʼo chë kʼïy mul nqakamluj rutzʼetik jun naʼoj rkʼë. Ri jojun mul ri nqayaʼ rutjonïk, rkʼë jbʼaʼ kʼo chë yeqatzʼët jojun naʼoj ri nukʼüt chë le Biblia kan Ruchʼaʼäl Dios. Jojun tzʼetbʼäl. Ütz yeqatzʼët jojun profecías ri ye bʼanatajnäq pä. Chqä ütz nqtzjon chrij ri utziläj pixaʼ ye kʼo chpan le Biblia, y taq ntzjon chrij ri historias o ri ciencia ma nsach ta.

17. ¿Achkë nqachʼäk we nqakʼüt chkiwäch ri winäq chë yeqajoʼ?

¹⁷ Ri winäq, kʼo o majun ki-religión, najin yeqatoʼ rchë yeʼok rutzeqelbʼëy Jesús taq nqakʼüt chkiwäch chë kantzij yeqajoʼ (1 Cor. 13:1). Ri qäs rma ri nqakʼüt chkiwäch ri nuʼij le Biblia, ya riʼ nkitamaj chë Dios nqrajoʼ y nrajoʼ chë röj chqä nqajoʼ ryä. Ronojel junaʼ, pa mil chë winäq yeqasäx pa yaʼ. Ye kʼïy chkë ri winäq riʼ, tapeʼ rubʼanon qa majun wä nkajoʼ ta chrij ri religión o ma kan ta nkajoʼ yojkikʼoxaj, ye kʼa xkinimirsaj kajowabʼäl chrij Dios. Rma riʼ, tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chkij ri winäq y tqakʼtuʼ chkiwäch chë kantzij nqajoʼ yeqatoʼ. Tqayaʼ qaxkïn chkë y tqatjaʼ qaqʼij rchë nqʼax chqawäch ri nkinaʼ. Tqakʼtuʼ chkiwäch achkë rubʼanik yeʼok rutzeqelbʼëy Jesús.