Taq xinchäp ri precursorado, ri nukʼaslemal chöj xjalatäj. Chqä rma riʼ, kan qʼaxnäq ruwiʼ ri utzil ruyaʼon pä Jehová pa nuwiʼ (Efes. 3:20). ¿Achkë xbʼanatäj? Xtinchäp rutzjoxik nukʼaslemal chiwä.

Rïn xinaläx pa 1939 pa tinamït Berlín (Alemania) taq jbʼaʼ ikʼ tchapatäj ri Segunda Guerra Mundial. Pa 1945, taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nkʼis ri chʼaʼoj, ri aviones rchë chʼaʼoj kʼïy mul xekikʼäq bombas pa ruwiʼ ri tinamït Berlín. Kʼo jmul, jojun chkë ri bombas riʼ xeqä pa bʼey akuchï kʼo wä ri qachoch. Ye kʼa ri nu-familia chqä rïn xqkowin xqapon pa jun jay ri bʼanon qa chuxeʼ ulew rchë xqaköl qiʼ chkiwäch ri bombas. Rma kan chaq nxiʼin wä rij ri qakʼaslemal, xqanmäj pa tinamït Erfurt, ri akuchï alaxnäq wä nteʼ.

Ri nteʼ ma xtaneʼ chkanuxik ri kantzij. Rma riʼ, xuskʼij kiwäch kʼïy wuj ri kʼo jalajöj taq naʼoj chkipan chqä xernukʼuj jalajöj taq religiones, ye kʼa majun ta jun ri kan ütz xtzʼët. Chnaqaj ri 1948, kaʼiʼ testigos de Jehová xeʼapon chqachoch. Ri nteʼ xerksaj apü pa jay chqä kʼïy kʼutunïk xuʼän chkë. Jbʼaʼ ma jun hora chrij riʼ, xuʼij che rä wanaʼ chqä chwä rïn: «¡Xinwïl ri kantzij!». Jbʼaʼ chrij riʼ, ri nteʼ, ri wanaʼ chqä rïn xqbʼä pa taq moloj chriʼ pa tinamït Erfurt.

Pa 1950, xqtzolin Berlín chqä xqbʼä pa congregación Berlín-Kreuzberg. Taq xqbʼä jukʼan chik che rä ri tinamït Berlín, xqbʼä pa congregación Berlín-Tempelhof. Xqʼax ri tiempo, ri nteʼ xqasäx pa yaʼ. Ye kʼa rïn, nnaʼ wä chë majanä ütz ta nbʼän riʼ. ¿Achkë rma?

Rma kowan wä nxiʼij wiʼ yitzjon kikʼë ri winäq, ma kan ta chaninäq xkʼuqeʼ pä nkʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Tapeʼ yinel wä kikʼë qachʼalal taq nkitzjoj le Biblia, kaʼiʼ junaʼ chöj ma xinwajoʼ ta xitzjon kikʼë ri winäq. Ye kʼa, xinjäl nnaʼoj taq xijeʼ kikʼë ri qachʼalal ri kan kuw ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová. Jojun chkë ryeʼ xejeʼ wä pa campos de concentración nazis o pacheʼ chpan ri Alemania oriental. Jojun chik, pa newäl xekiqʼaxaj ri qa-publicaciones pa Alemania oriental tapeʼ, xa ta xenaʼäx, xeyaʼöx ta pacheʼ.  Ronojel ri xkiqʼaxaj chöj xapon pa wan. Rma riʼ xinchʼöbʼ qa: we ryeʼ ma xkixiʼij ta kiʼ xkiyaʼ ruqʼij Jehová tapeʼ xeyaʼöx pacheʼ o rkʼë jbʼaʼ xekamsäx ta, rïn kʼo wä chë ntäj nqʼij rchë nwesaj ri xbʼïn-ïl ri nnaʼ taq yitzjon kikʼë ri winäq.

Ri campaña especial, ri xbʼan pa 1955, janina xirutoʼ rchë eqal eqal xkʼis ri xbʼïn-ïl chwä. Chpan jun carta ri xpë chpan ri Informador, * ri qachʼalal Nathan Knorr xuʼij chë ya riʼ wä jun chkë ri más nmaʼq campañas rubʼanon rutinamit Dios. Xuʼij chë, we ronojel publicadores xtqtoʼon wä chpan ri campaña riʼ, xttok wä ri ikʼ más jaʼäl ri qaqʼaxan pä chrij ri rutzjoxik le Biblia. Y kan ke riʼ wä xbʼanatäj. Jbʼaʼ chrij riʼ, xinjäch nukʼaslemal pa ruqʼaʼ Jehová y pa 1956, ntataʼ, wanaʼ chqä rïn xqqasäx pa yaʼ. Ye kʼa, jbʼaʼ chrij riʼ, kʼo wä chë xinchaʼ achkë wä nbʼän rkʼë nukʼaslemal.

Kʼo wä pa wan chë ri precursorado ya riʼ wä ri samaj más ütz nbʼän pa nukʼaslemal. Ye kʼa ronojel mul nbʼij wä qa chi nwäch: «Kʼa xtinbʼän na». Naʼäy, xinwajoʼ xintamaj achkë rubʼanik nalöqʼ chqä nakʼayij ejqaʼn chkipan nkʼaj chik tinamït. Chrij riʼ, xinchʼöbʼ chë nkʼatzin yisamäj chrij ri xintamaj rchë ke riʼ xtinsmajij ronojel ri wetamabʼal. Rma riʼ, pa 1961 xinwïl jun samaj pa tinamït Hamburgo, ri más nüm tinamït ri kʼo chuchiʼ mar chriʼ Alemania ri akuchï yeʼapon wä kʼïy barcos rchë ejqaʼn. Ye kʼa, rma janina xqä chi nwäch ri samaj riʼ, eqal wä najin nkʼis qa pa wan ri nuraybʼal rchë nbʼän ri precursorado. ¿Achkë kʼo wä chë xinbʼän?

Janina ntyoxij che rä Jehová chë kan kʼïy ntoʼik xyaʼ pä. Jun chkë riʼ ya riʼ ri qachʼalal ri kan rkʼë ajowabʼäl xinkitoʼ wä rchë xqʼax chi nwäch chë ri rusamaj Jehová ya riʼ wä kʼo chë nyaʼ naʼäy pa nukʼaslemal. Kʼïy chkë wachiʼil xeʼok precursores chqä xkiyaʼ jun utziläj tzʼetbʼäl chi nwäch. Ri qachʼalal Erich Mundt, ri xjeʼ wä pa jun campo de concentración, kowan xirutoʼ rchë nkʼuqbʼaʼ nkʼuʼx chrij Jehová. Xuʼij chwä chë pa campo de concentración, ri qachʼalal ri xa chkij ryeʼ xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx, eqal eqal xkʼis qa ri kichqʼaʼ. Ye kʼa ri rkʼë ronojel kan xkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx chrij Jehová, xekowin xeqʼax chkiwäch ri kʼayewal chqä xeʼok jun nimaläj toʼïk pa rutinamit Jehová.

Jun chik qachʼalal, ri rubʼiniʼan Martin Poetzinger chqä xok wä jun chkë ri Molaj Ukʼwäy Bʼey, ronojel mul nukʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx ri qachʼalal chqä nuʼij wä chkë: «Ri ma nqaxiʼij ta qiʼ ya riʼ ri bʼeyomäl más nüm kʼo qkʼë». Taq xichʼobʼon chkij ri tzij riʼ, xinyaʼ qa nusamaj chqä xinchäp ri precursorado pa junio, 1963. Kan ya riʼ wä ri más ütz ri xinchaʼ xinbʼän pa nukʼaslemal. Kaʼiʼ ikʼ chrij riʼ, taq majanä wä tinwïl chik jun nusamaj, xinchäp ri precursorado especial. Y, jbʼaʼ junaʼ chrij riʼ, xiskʼïx rchë xibʼä pa clase 44 rchë ri Tijobʼäl rchë Galaad. Kan najin wä nqʼax ruwiʼ ri utzil najin nuyaʼ pä Jehová pa nuwiʼ.

«Ma chaninäq ta tiyaʼ qa ri isamaj yaʼon», ya riʼ jun chkë ri naʼoj ri kan más kejqalen xintamaj, más chkij ri qachʼalal Nathan Knorr chqä Lyman Swingle. Ryeʼ xkiʼij chqë chë tqatjaʼ qaqʼij tapeʼ xkeqïl kʼayewal. Ri qachʼalal Knorr xuʼij chqë: «¿Achoq chrij xtiyaʼ wä iwan? ¿Chrij ri tzʼil, ri koköj taq chköp chqä chrij ri mebʼaʼïl? ¿O chkij ri cheʼ, ri kotzʼiʼj chqä ri kichbʼäl ri winäq ri kiʼ kikʼuʼx? Titamaj yeʼiwajoʼ ri winäq». Kʼo jun qʼij, ri qachʼalal Swingle kʼo wä chë xqʼät roqʼej taq najin wä nuʼij chqë achkë rma jojun qachʼalal chaninäq nkiyaʼ qa kisamaj. Kʼa taq xqʼax na ri bʼis che rä kʼa riʼ xchäp chik jmul rutzijonem. Ri xbʼanatäj ri qʼij riʼ kan xapon pa wan, chqä xinyaʼ chwäch wan chë ma xtinyaʼ ta bʼis nixta pa ran Cristo nixta pa kan ri utziläj ruchʼalal Cristo (Mat. 25:40).

Taq ya xbʼix chqë achkë tinamït xtqtaq wä, oxiʼ betelitas xkikʼtuj chqë akuchï xtqbʼä wä. Ryeʼ xekiʼij ütz taq tzij chkij ri nkʼaj chik tinamït ri akuchï xetaq wä wachiʼil. Ye kʼa taq rïn xinbʼij chë xitaq pa República del Congo, ryeʼ xa xuʼ xinkitzuʼ, y chrij riʼ xkiʼij: «Ah, pa Congo. Jehová ta kʼa xtbʼä awkʼë». Chkipan qa ri qʼij riʼ, kan kʼïy wä rutzjol kʼo chë chpan ri tinamït riʼ ye kʼïy wä winäq najin yekiʼän chʼaʼoj chkiwäch chqä najin wä nkikamsaj kiʼ. Ye kʼa rïn yë ri xintamaj pa Galaad ya riʼ xinyaʼ wan chrij. Jbʼaʼ chrij ri graduación, pa septiembre, 1967, Heinrich Dehnbostel, Claude Lindsay chqä rïn xqbʼä Kinsasa, ru-capital ri República del Congo.

Taq xqapon Kinsasa, oxiʼ ikʼ xqatjoj qiʼ chrij ri chʼaʼäl francés. Chrij riʼ, xqbʼä Lubumbashi (rubʼanon qa Elisabethville), jun tinamït ri nkanaj wä pa sur che rä Kinsasa chqä chnaqaj ri akuchï nchapatäj wä rumojon ri tinamït Zambia. Xqjeʼ chpan jun jay kichë misioneros ri nkanaj wä pa runikʼajal ri tinamït.

Rma majun ta wä jun Testigo ri rutzjon ta le Biblia chkipan ri tinamït riʼ, röj kan janina wä xel qakʼuʼx rma kʼa yoj naʼäy ri xqatzjoj ri kantzij chkë ri winäq riʼ. Xa jbʼaʼ chrij riʼ, ya ma xjameʼ ta chik qawäch rchë xqayaʼ kitjonïk ronojel ri nkajoʼ wä nkitamaj más. Xqatzjoj chqä le Biblia chkë ri qʼatöy taq tzij chqä chkë ri policías. Ye kʼïy kan nkiloqʼoqʼej wä le Biblia, rma riʼ, kan nkiyaʼ wä rejqalen taq nqtzjon wä kikʼë chrij riʼ. Rma chë ri winäq más ri suajili yechʼö, Claude Lindsay chqä rïn xqatamaj chqä ri chʼaʼäl riʼ. Jbʼaʼ chrij riʼ, xqtaq pa jun congregación ri yechʼö suajili.

Tapeʼ kʼïy chkë ri xeqaqʼaxaj kan janina xqä chqawäch, kʼo chqä kʼayewal xeqïl. Kʼïy mul kʼo chë xeqaköchʼ ri tzʼukün taq tzij ri xekiʼän chqij ri soldados ri xa ye qʼabʼarnäq o ri policías ri kan itzel kinaʼoj. Kʼo jmul, ye kʼïy policías ri kikʼwan wä kiqʼaqʼ xeʼok apü chpan ri jay ri akuchï najin nqaʼän wä ri qamoloj, chqä xojkikʼwaj wä äl pa comisaría. Chriʼ xojkitzʼibʼaʼ wä pa ulew kʼa taq xuʼän rkʼë jbʼaʼ las diez chaqʼaʼ y kʼa riʼ xkiyaʼ qʼij chqë rchë xqtzolin chqachoch.

Pa 1969, xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito. Kʼo mul kʼo chë xinbʼän nmaʼq taq bʼey chpan ri chʼabʼäq chqä chkikojöl qʼayis ri nmaʼq kaqän, ronojel riʼ  chaq yeʼatzʼët pa tinamït África. Pa jun aldea, jun tʼüq kikʼë ral chuxeʼ wä nchʼat yewär wä. Majun bʼëy xtinmestaj ta chë xa rma janina nqʼajan, chöj yirukʼasoj taq majanä wä tsaqirsan qʼanäj. Chqä kan jaʼäl nnaʼ taq nnataj ronojel ri aqʼaʼ taq xijeʼ wä kikʼë ri qachʼalal chuchiʼ jun qʼaqʼ chqä nqatzjoj wä le Biblia kikʼë.

Jun chkë ri nimaläj kʼayewal xinwïl ya riʼ taq pa congregación ye kʼo wä winäq ri nkiʼij chë yë testigos de Jehová, ye kʼa xa ye kʼo chqä chpan jun moloj ri rubʼiniʼan Kitawala. * Ri winäq riʼ xeʼok apü pa congregación chqä jojun chkë ryeʼ yë ukʼwäy bʼey wä. Ye kʼa ri winäq riʼ ma xekowin ta xekiqʼöl ri qachʼalal ri kʼo wä jun chöj kan (Jud. 12). Taq xqʼax ri tiempo, Jehová xeresaj äl ri winäq riʼ chpan ri congregación. Chrij riʼ, eqal eqal ye kʼïy winäq xeʼok apü pa rutinamit Jehová.

Pa 1971, xitaq pa sucursal rchë Kinsasa. Chriʼ, jalajöj kiwäch samaj xenbʼän. Samaj achiʼel ri yeʼakʼül y yeʼatäq äl cartas chqä ri kitaqik ri publicaciones. Xisamäj chqä rkʼë ri Departamento rchë Servicio. Pa Betel, rïn xintamaj achkë rubʼanik kʼo chë nbʼan che rä ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia chpan jun mamaʼ tinamït, tapeʼ ma kan ta ye ütz ri bʼey, ri electricidad o ri chʼichʼ ye kʼo. Kʼo mul, ri cartas ri yetaq wä pa taq congregaciones kan pa ikʼ wä nukʼwaj chë yeʼapon. Naʼäy yeyaʼöx wä äl pa jun avión, chrij riʼ ye ukʼwäx wä chpan jun barco ri pa semanas nqʼateʼ qa pa ruwiʼ yaʼ rma janina qʼayis kʼiyirnäq pa ruwiʼ yaʼ. Ye kʼa ri samaj ronojel mul xbʼan tapeʼ ye kʼo kʼayewal achiʼel riʼ chqä nkʼaj chik.

Kan xel nkʼuʼx xintzʼët achkë rubʼanik yekiʼän wä che rä ri kinimamoloj tapeʼ ma kan ta kʼïy kirajil kʼo. Yë wä ryeʼ yebʼanö ri plataforma, yekiksaj wä qʼayis ri rubʼiniʼan pasto elefante rchë nkiʼän ri jay chqä yekixüm wä nkʼaj chik rchë yetzʼuyeʼ pa ruwiʼ. Nkiksaj wä bambú rchë nkitemej ri jay y yekitün wä aj rchë nkiyaʼ ruwiʼ ri jay chqä rkʼë riʼ yekiʼän wä ri mesas. Rma chë majun ta laʼux, yekiksaj wä koköj rij cheʼ pa rukʼexel riʼ. Kan ronojel mul xel nkʼuʼx taq xintzʼët ronojel ri utziläj taq naʼoj yekiksaj wä qachʼalal rchë yeqʼax chwäch jun kʼayewal. Kan janina xenwajoʼ ri qachʼalal riʼ. Kantzij na wä chë kan xibʼison taq kʼo chë xibʼä jukʼan chik tinamït rma xjal nusamaj.

Pa 1974, xiqʼaxäx pa sucursal rchë Nairobi (Kenia). Kantzij na wä chë kan kʼïy samaj kʼo, rma ri sucursal riʼ nutzʼët wä ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia chkipan ye lajuj tinamït. Jojun chkë ri tinamït riʼ ma nkiyaʼ ta wä qʼij chkë ri qachʼalal rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios. Rïn chaq taqïl wä yitaq chkipan ri tinamït riʼ, más pa tinamït Etiopía. Chriʼ, ri qachʼalal nyaʼöx wä nimaläj taq kʼayewal pa kiwiʼ xa rma yë Testigos. Kʼïy chkë ryeʼ xechʼay chqä xeyaʼöx pacheʼ; ye kʼo jojun kan xekamsäx. Ye kʼa ryeʼ ma xkiyaʼ ta qa Jehová rma kan kuw wä rubʼanon kachbʼilanïk rkʼë chqä kan ütz wä kikʼwan kiʼ chkiwäch.

Pa 1980, kʼo jun kan janina ütz xbʼanatäj pa nukʼaslemal: xikʼleʼ rkʼë ya Gail Matheson. Ryä aj Canadá chqä junan xqjeʼ chpan ri clase 44 rchë Galaad y ronojel mul xqachʼaʼej qiʼ chpan cartas. Ryä misionera wä pa tinamït Bolivia. Xqʼax na jun 12 junaʼ kʼa riʼ xqïl chik jmul qiʼ pa tinamït Nueva York, y jbʼaʼ chrij riʼ xqkʼleʼ pa tinamït Kenia. Janina ntyoxij che rä ya Gail chë ronojel mul ntäj ruqʼij rchë nchʼobʼon achiʼel Jehová chqä chë kiʼ rukʼuʼx rkʼë ri kʼo rkʼë. Ryä kan ronojel mul yirutoʼon pä chqä kan janina nwajoʼ.

Pa 1986, xinok ukʼwäy bʼey rchë circuito chqä yïn kʼo wä chpan ri Comité rchë Sucursal. Ya Gail chqä rïn xqbʼä wä kʼïy tinamït ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ ri sucursal rchë Kenia.

Kʼa kʼo na pa nujolon ronojel ri xeqaʼän pa tinamït Asmara (Eritrea) rchë xbʼan jun nimamoloj pa 1992. Chkipan qa ri junaʼ riʼ, kʼa nyaʼöx na qʼij chkë ri qachʼalal nkiyaʼ ruqʼij Dios chriʼ. Tapeʼ kan xqayaʼ qan chukanuxik jun jay, xa xuʼ xqïl jun kʼjay ri más itzel rubʼanon rupan ke chwäch rij. Ye kʼa ri qʼij taq xbʼan ri nimamoloj kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët chë ri qachʼalal kan jaʼäl xkiʼän qa che rä ri jay rchë xqayaʼ ruqʼij Jehová chpan. Ye kʼïy familias xekikʼwaj perepäq taq tzyäq ri kan jaʼäl kitzʼbʼalul chqä xekiküch ronojel  ri ma ütz ta rubʼanon. Kan kiʼ qakʼuʼx xqaqʼaxaj ri jun nimamoloj riʼ ri xeʼapon ye 1.279 winäq chpan.

Taq yeqabʼetzʼetaʼ wä ri congregaciones, jalajöj wä kibʼanik ri jay ri akuchï yojkanaj wä qa ronojel semanas. Jun semana rkʼë jbʼaʼ nqyaʼöx qa chpan jun mamaʼ jay ri kʼo chuchiʼ mar, ye kʼa jun chik semana, chpan jun xlabʼ jay ri bʼanon rkʼë chʼichʼ chqä ri ru-baños kʼa más 100 metros yekanaj wä. Ye kʼa, xa bʼa akuchï na kʼa yoj kʼo wä, ri más nnatäj chqë ya riʼ ri qʼij ri xqatzjoj le Biblia kikʼë ri utziläj taq precursores chqä publicadores. Taq xjal ri qasamaj, kʼo chë xeqayaʼ qa ye kʼïy utziläj qachiʼil ri majun bʼëy xkeqamestaj ta.

Kan pa 1987 kʼa pa 1992, kʼïy tinamït ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ ri sucursal rchë Kenia xkiyaʼ qʼij chkë ri testigos de Jehová rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios. Rma riʼ xeyaʼöx chkipan ri tinamït riʼ oficinas sucursales chqä de país. Pa 1993, xqtaq pa oficina rchë Adís Abeba (Etiopía). Chpan ri tinamït riʼ, ri qachʼalal kan pa junaʼ xkiyaʼ wä ruqʼij Dios pa newäl, ye kʼa komä ya nyaʼöx chik qʼij chkë.

Jehová kan ruyaʼon utzil pa ruwiʼ ri samaj najin nbʼan Etiopía. Ye kʼïy qachʼalal ye precursores. Kan pa 2012 kʼa pa 2017, jojun chkë ri junaʼ riʼ, más 20% chkë ri publicadores xeʼok precursores regulares. Chqä ri tijobʼäl ri ruyaʼon pä ri rutinamit Jehová yekitoʼon kowan ri qachʼalal, y yakon más 120 Salones del Reino. Pa 2004, ri betelitas xeqʼax chkipan kʼakʼakʼ taq jay. Chqä chpan ri juyuʼ riʼ, kʼo jun Salón de Asambleas ri janina yerutoʼon jontir ri qachʼalal.

Chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, ya Gail chqä rïn ye qlon utziläj qachiʼil kikʼë ri qachʼalal ye kʼo Etiopía. Ri ajowabʼäl xkikʼüt chqawäch chöj xapon pa qan. Ye kʼa, kan xqbʼison rma kʼo chë xeqayaʼ qa. Rma kan chaq nqyawäj chik, xqtaq pa sucursal rchë Europa central. Chriʼ kan rkʼë ajowabʼäl yojkichajij wä, ye kʼa kan janina yenatäj chqë ri qachʼalal ri ye kʼo Etiopía.

Qatzʼeton pä achkë rubʼanik Jehová rubʼanon chë ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia kʼiyirnäq pä (1 Cor. 3:6, 9). Jojun tzʼetbʼäl. Taq xitzjon naʼäy mul kikʼë ri ruandeses ri xepë Congo rchë nkikanuj cobre, majun ta wä jun publicador chriʼ Ruanda, ye kʼa komä ye kʼo más 30.000 qachʼalal chriʼ. Pa 1967, chpan ri República del Congo ye kʼo wä jun 6.000 publicadores, ye kʼa komä ye kʼo jun 230.000, chqä pa moloj chrij Runataxik Rukamik Jesús rchë ri junaʼ 2018, más jun millón winäq xeʼapon. Ronojel ri publicadores ri ye kʼo chkipan ri tinamït ri xejeʼ wä pa ruqʼaʼ ri sucursal rchë Kenia, komä nkibʼebʼanaʼ más 100.000 publicadores.

Pa jun 50 junaʼ qa, Jehová xeruksaj ye kʼïy qachʼalal rchë xinkitoʼ rchë xinyaʼ nukʼaslemal pa rusamaj. Tapeʼ kʼa ntäj na nqʼij chwäch ri xbʼïn-ïl nnaʼ taq yitzjon kikʼë ri winäq, xintamaj achkë rubʼanik kan rkʼë ronojel wan nukʼuqbʼaʼ nkʼuʼx chrij Jehová. Ri xinqʼaxaj África yirutoʼon pä rchë ntamaj yiyoʼen chqä rchë kiʼ nkʼuʼx rkʼë ri kʼo wkʼë. Ya Gail chqä rïn kan nqä chqawäch achkë rubʼanik ri qachʼalal nkikʼüt chë janina yespan, ri rubʼanik yeqʼax chkiwäch ri kʼayewal chqä ri kʼuqbʼäl kʼuʼx nkikʼüt chrij Jehová. Kan ntyoxij che rä Jehová rma ronojel ri spanïk ruyaʼon pä chwä. Kantzij na wä chë kan qʼaxnäq ruwiʼ ri utzil ruyaʼon pä pa nuwiʼ (Sal. 37:4).