Jun junaʼ chrij riʼ, xkʼutüx chkë jontir ri ye kʼo pa Betel we kʼo yejowan yebʼesamäj pa sucursal ri kʼo Sudáfrica, rma kʼa xloqʼ wä jun kʼakʼakʼ máquina chlaʼ rchë nresaj qa-publicaciones. Rïn xinbʼij chë nwajoʼ yibʼä, y kan xel nkʼuʼx taq xkiʼij chwä chë yïn jun chkë ri xechaʼöx. Oxiʼ qachʼalal ri xechaʼöx chqä ya riʼ: Dennis Leech, Bill McLellan chqä Ken Nordin. Xbʼix chqë chë kan xtqyalöj chlaʼ Sudáfrica.

Xinskʼij äl nteʼ pa teléfono y xinbʼij che rä: «Mama, kʼo jun nwajoʼ nbʼij chawä. ¡Yibʼä Sudáfrica!». Ri nteʼ ma kan ta más wä ntzjon, ye kʼa kan kuw wä rachbʼilanïk rkʼë Jehová. Ma kan ta achkë xuʼij chwä, ye kʼa rïn ntaman wä chë ryä kiʼ wä rukʼuʼx wkʼë. Ri nteʼ chqä ntataʼ majun bʼëy xinkiqʼät ta rkʼë ri xinbʼän. Ye kʼa kan xebʼison qa rma kʼa näj xibʼä wä.

Naʼäy xqbʼä pa Betel ri kʼo wä Brooklyn, ri akuchï oxiʼ ikʼ xqtjöx rchë nqasmajij jun máquina ri yeresaj qa-publicaciones. Chrij riʼ, xqbʼä äl chpan jun barco ri xqrkʼwaj kʼa pa Ciudad del Cabo (Sudáfrica). Chkipan ri qʼij riʼ, 20 wä njunaʼ. Taq yoj kʼo wä chik pa Ciudad del Cabo chqä xok qa aqʼaʼ, xqbʼä äl chpan jun tren ri xqrkʼwaj kʼa Johannesburgo. Taq xsaqarsan qʼanäj, ri tren xpaʼeʼ chpan jun koʼöl tinamït ri kʼo chpan jun peraj juyuʼ ri ma kan ta achkë kʼo chwäch ri rubʼiniʼan Karroo. Chpan ri tinamït riʼ, kan kowan wä poqlaj chqä kan kowan wä kʼatän kʼo. Taq chöj kajiʼ xqtzuʼun apü pa ventana, xqakʼutuj qa chqawäch akuchï yoj kʼo wä. Reʼ xuʼän chë xqaquʼ rij achkë wä xtuʼän ri kʼakʼakʼ samaj chqawäch. Kʼïy junaʼ chrij riʼ, xqtzolin chkipan ri tinamït riʼ y xqatzʼët chë ri winäq kan ütz kinaʼoj.

Ri nsamaj xyaʼöx jun kayoxiʼ junaʼ, ya riʼ nsmajij ri linotipia, jun máquina ri kan kʼayewal rusamajxik. Rkʼë re máquina reʼ, rïn yenbʼän wä ri letras ri yeyaʼöx wä chwäch ri qawuj Ri Chajinel chqä ri ¡Despertad! Ri sucursal yeresaj wä ri qa-publicaciones chkipan kʼïy chʼaʼäl ri ye kʼo África, ma xa xuʼ ta rchë yejach Sudáfrica, xa kan rchë yetaq chqä nkʼaj chik tinamït ri ye kʼo África. Kan jaʼäl xqanaʼ rma kan xksäx kowan ri kʼakʼakʼ máquina ri xuʼän chë xqbʼä jukʼan chik che rä le Ruwachʼulew.

Chrij riʼ, xiyaʼöx rchë yitoʼon rkʼë kitzʼetik, kilesaxik chqä kitaqik ri publicaciones. Tapeʼ kan kʼïy wä samaj kʼo chi nwäch, kan kiʼ wä nkʼuʼx nbʼanon.

Pa junaʼ 1968, xikʼleʼ rkʼë ya Laura Bowen, jun precursora ri kʼo wä rachoch chnaqaj Betel. Ryä chqä ntoʼon wä rkʼë traducción rkʼë kitzʼibʼaxik ri qawuj. Chkipan qa ri junaʼ riʼ, ri winäq ri kʼa riʼ yekʼleʼ ma nyaʼöx ta wä qʼij chkë rchë yekanaj qa pa Betel. Rma riʼ, xqtaq äl rchë nq-ok precursores especiales. Rïn kan xchʼpü jbʼaʼ nkʼuʼx, rma 10 wä junaʼ yïn kʼo pa Betel, ri akuchï kan kʼo qaway chqä qachoch yaʼon. Ye kʼa komä, ¿achkë rubʼanik xtqrqʼiʼ apü ri päq ri nyaʼöx wä chkë ri precursores especiales? Ri wixjayil chqä rïn, chqajujnal xtyaʼöx wä 25 rands chqë ronojel ikʼ (chkipan qa ri qʼij riʼ jun 35 quetzales). Ye kʼa xa xuʼ nyaʼöx ri päq riʼ chqë we nqaʼän ri horas, ri revisitas chqä we nqayaʼ qa ri publicaciones ri nkʼutüx che rä jun precursor. Rkʼë ri päq riʼ kʼo wä chë nqatöj qachoch, ri rukïl qaway y ri chʼichʼ. Chqä rkʼë ya riʼ nqatöj wä taq npë jun qayabʼil y nkʼaj chik ri nkʼatzin wä chqë.

Xqtaq chpan jun grupo ri kʼo chnaqaj ri tinamït Durban, chuchiʼ ri océano Índico. Kan ye kʼïy wä winäq aj India ye kʼo chpan ri tinamït riʼ. Kʼïy chkë ryeʼ ye kalkʼwal qa ri winäq ri xeʼukʼwäx äl Sudáfrica rchë xesamäj chrij ajiʼj chnaqaj ri junaʼ 1875. Tapeʼ ma ya riʼ ta wä chik samaj najin nkiʼän, ryeʼ ma xkijäl ta ki-costumbres chqä ri rukïl kiway, achiʼel ri rubʼiniʼan curry. Y kan ma kʼayewal ta xuʼän chqawäch xqatzjoj le Biblia chkë rma yetzjon wä inglés.

Ri precursores especiales kʼo wä chë nkiʼän 150 horas chutzjoxik le Biblia. Rma riʼ, ya Laura chqä rïn xqayaʼ chqawäch nqaʼän 6 horas ri naʼäy qʼij. Majajün ta wä winäq ri yeqatjoj chrij le Biblia chqä majajün ta wä qa-revisitas. Rma riʼ, kʼo wä chë nqbʼä chuchiʼ taq jay 6 horas tapeʼ kowan kʼatän nuʼän. Taq xinnaʼ rïn chë yalöj chik jbʼaʼ yoj kʼo pa territorio, xintzʼët n-reloj... ¡y kʼa riʼ wä 40 minutos qʼaxnäq! Rma riʼ, xinquʼ we xtqkowin xtqaʼän ri precursorado especial o manä.

Ma kan ta kʼayewal xuʼän chqawäch xkʼluj qa chqë. Ronojel qʼij nqaʼän wä äl jbʼaʼ rukïl qaway chqä nqakʼwaj wä äl jbʼaʼ qa-café. Taq nkʼatzin wä nquxlan jbʼaʼ, nqapabʼaʼ wä qachʼichʼ chuxeʼ jun cheʼ. Kʼo mul nkimöl wä kiʼ ri akʼalaʼ aj India chqij y ma nkesaj ta wä kiwäch chqij rma jukʼan chik tinamït yoj petenäq wä. Jun kayoxiʼ qʼij chrij riʼ, xqatzʼët chë taq ya qʼaxnäq chik jun kaʼiʼ o jun oxiʼ horas, kan ma nqanaʼ ta wä chik taq nqaqa ri qʼij.

Kan jaʼäl xqanaʼ rma xqatzjoj le Biblia chkë ri winäq chpan ri tinamït riʼ. Xqatzʼët chë ri winäq aj India kan jaʼäl kinaʼoj, kowan yespan chqä kan nqä wä chkiwäch nkikʼoxaj chrij Dios. Ye kʼïy winäq ri hinduismo ki-religión kan xkiyaʼ kixkïn chqë. Ryeʼ kan nqä wä chkiwäch nkitamaj chrij Jehová, Jesús, le Biblia, ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew chqä chë xkekatäj na pä ri kamnaqiʼ. Jun junaʼ chrij riʼ, ye 20 winäq najin wä chik yeqatjoj chrij le Biblia. Paqʼij nqwaʼ wä kikʼë ri winäq ri najin wä yeqatjoj chrij le Biblia ri qʼij riʼ. ¡Kan kiʼ wä qakʼuʼx qabʼanon!

Ye kʼa jbʼaʼ chrij riʼ xjal qasamaj. Xqtaq rchë yeqabʼechʼaʼej ri congregaciones ri ye kʼo chuchiʼ ri océano Índico. Ronojel semanas, nqkanaj wä qa pa kachoch ri qachʼalal ri ye kʼo chpan ri congregación ri najin wä nqachʼaʼej chqä nq-ël wä chutzjoxik le Biblia kikʼë ri publicadores rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Ryeʼ kan achiʼel ta ki-familia xkiʼän chqë. Röj kan jaʼäl wä nqanaʼ nqjeʼ kikʼë ryeʼ, kikʼë ri kalkʼwal chqä kikʼë ri taq chköp ri ye kʼo wä chkachoch. Kaʼiʼ junaʼ xqaqʼaxaj ya riʼ. Ye kʼa jun qʼij, ri qachʼalal pa sucursal xojkiskʼij pä y xkiʼij chqë chë nkajoʼ wä chë nqtzolin pa Betel. Rïn xinbʼij chkë: «Rïn kan jaʼäl nnaʼon yïn kʼo aweʼ». Ye kʼa kan ma xqakʼewaj ta xqakʼän xa bʼa achkë samaj xyaʼöx chqë.

Pa Betel rïn xiyaʼöx pa Departamento rchë Servicio. Chriʼ, rïn xitoʼon kikʼë ye kʼïy qachʼalal ri kʼuqül chik kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Chkipan qa ri qʼij riʼ, taq jun ukʼwäy bʼey ri nbʼechʼaʼen kichë ri congregaciones nukʼïs ruchʼbʼexik jun congregación, nuʼij äl che rä ri sucursal achkë rubʼanon ri congregación. Chrij riʼ, ri Departamento rchë Servicio nutäq wä äl jun carta che rä ri congregación rchë nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal chqä rchë nbʼix äl chkë achkë nkʼatzin nkiʼän. Rma ri carta nkitäq wä äl ri ukʼwäy taq bʼey riʼ chkipan nkʼaj chik chʼaʼäl kʼo wä, achiʼel ri xhosa chqä zulú, ri secretarios kan nkitäj wä kiqʼij rchë yekiqʼaxaj äl pa inglés. Y taq ri sucursal yerutäq wä äl ri cartas pa inglés, ryeʼ yekiqʼaxaj wä chkipan ri chʼaʼäl ri yetzjon chlaʼ África. Janina xintyoxij ri samaj xkiʼän ri qachʼalal riʼ, rma xinkitoʼ rchë xqʼax pa njolon  achkë wä kʼayewal yekiqʼaxaj ri qachʼalal ri qʼäq ki-color ri ye kʼo wä chkipan ri tinamït riʼ.

Chkipan qa ri qʼij riʼ, ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo Sudáfrica yerujachon wä ri winäq rma kijatzul, chqä ma nuyaʼ ta wä qʼij chkë rchë nkixöl kiʼ kikʼë nkʼaj chik ijatzul. Rma riʼ, ri qachʼalal ri qʼäq ki-color pa kichʼaʼäl yetzjon wä, nkitzjoj wä le Biblia pa kichʼaʼäl chqä yebʼä chkipan congregaciones ri yetzjon wä kichʼaʼäl.

Rma ronojel mul chkipan territorios ri yetzjon inglés yinkitaqon wä, ma ntaman ta wä kiwäch ye kʼïy qachʼalal aj África ri qʼäq ki-color. Ye kʼa komä yikowin wä ntamaj chkij ryeʼ chqä chkij ri ki-costumbres. Xintzʼët chë ri qachʼalal riʼ kan kʼïy wä kʼayewal yekiqʼaxaj rma ri yekiʼän chqä ri yekinmaj ri winäq ri ye kʼo chkipan ri tinamït riʼ. Ryeʼ kan xkikʼüt chë ma xkixiʼij ta kiʼ rma ma xekiʼän ta ri costumbres ri ma ütz ta yetzʼet rma Dios chqä ri xa kikʼwan kiʼ rkʼë itzinïk. Ryeʼ xkiʼän riʼ tapeʼ xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ rma ki-familia o rma ri tinamït ri akuchï ye kʼo wä. Ri winäq ri kʼo kachoch pa taq juyuʼ kan ye kʼo wä pa mebʼaʼïl. Rma riʼ ma kan ta ye kʼïy kitjon wä kiʼ pa tijobʼäl. Tapeʼ ke riʼ, ryeʼ kan kʼo ruqʼij le Biblia chkiwäch.

Chqä xiyaʼöx rchë yentoʼ ri qachʼalal chwäch ri qʼatbʼäl tzij rchë nyaʼöx qʼij chkë rchë nkiʼän rusamaj Jehová chqä rchë ma yechaqtiʼïx ta rchë yekiʼän bʼanobʼäl ri ma yeqä ta chwäch Dios. Kan kowan xkʼuqbʼaʼ nkʼuʼx taq xintzʼët chë ri qachʼalal qʼopojiʼ kʼojolaʼ xkikʼüt chë ma nkixiʼij ta kiʼ chqä chë ma nkajoʼ ta nkiqʼäj rutzij Jehová. Ryeʼ xeʼelesäx äl pa tijobʼäl rma ma xkajoʼ ta xekiʼän chʼonïk chqä bʼix ri xa kikʼwan kiʼ kikʼë religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios.

Ri qachʼalal ri ye kʼo wä chpan ri koʼöl tinamït ri kʼo África ri rubʼiniʼan wä Suazilandia (komä Esuatini) kʼo chik jun kʼayewal xkiqʼaxaj. Taq ri qʼatöy tzij ri rubʼiniʼan Sobhuza II xkʼäm, xbʼix chkë jontir ri winäq rchë ri tinamït riʼ chë kekibʼanaʼ jojun costumbres rchë nkikʼüt chë yebʼison. Ri achiʼaʼ kʼo wä chë nkesaj jontir kiwiʼ y ri ixoqiʼ kʼo wä chë chöj koʼöl nkiʼän qa che rä kiwiʼ. Rma re costumbre reʼ nbʼan rchë nyaʼöx kiqʼij ri kamnaqiʼ, ye kʼïy qachʼalal xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ rma ma xkiʼän ta ri costumbre riʼ. Kan jaʼäl xnaʼ qan taq xqatzʼët chë ri qachʼalal riʼ majun bʼëy xkiqʼäj ta rutzij Jehová. Ri qachʼalal aj África kan kʼïy xkikʼüt qa chqawäch chrij ri ma naqʼäj ta rutzij Jehová chqä chrij ri ma nikʼo ta akʼuʼx, y ya riʼ kan xkowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx.

Pa junaʼ 1981, xiyaʼöx chik jmul rchë xitoʼon rkʼë kilesaxik ri qawuj. Ri junaʼ riʼ xchap kiksaxik computadoras chpan ri samaj riʼ. Kan jaʼäl xnaʼ wan xintzʼët jontir riʼ. Chkipan ri qʼij riʼ, ri rubʼanik yeʼelesäx qawuj kan kowan wä najin yejalatäj. Jun kʼayinel xyaʼ jun kʼakʼakʼ máquina che rä ri sucursal rchë tsamäj chrij tapeʼ ma xtlöqʼ ta. Riʼ xuʼän chë ri 9 máquinas ri ye kʼo wä qkʼë xejal kikʼë 5 chkë ri kʼakʼakʼ taq máquinas riʼ. Chqä xloqʼ jun kʼakʼakʼ máquina rchë xesäx qawuj. Riʼ xuʼän chë kan más kʼïy wuj xeqesaj chwäch ri rubʼanon qa.

Chqä ri computadoras xojkitoʼ rchë xeqaʼän kʼakʼakʼ rubʼanik rchë yeqayaʼ ri letras chkiwäch ri wuj. Rchë xqaʼän ya riʼ xqaksaj MEPS, jun programa ri yeruyaʼ äl letras pa kikʼojlibʼäl xa bʼa achkë na kʼa chʼaʼäl najin nuksäx. Ri tecnología kan kowan wä jalatajnäq pä. Ma ke riʼ ta wä taq röj, ri kajiʼ betelitas aj Canadá, xqapon chlaʼ Sudáfrica (Is. 60:17). Chkipan ri qʼij riʼ, chöj kajiʼ yoj kʼlan wä chik kikʼë utziläj taq precursoras ri kowan nkajoʼ Jehová. Bill y rïn yoj kʼo na wä pa Betel. Ken y Dennis ye kʼo wä kikʼë ki-familias chnaqaj Betel.

Ri samaj rchë yeʼelesäx ri qawuj chqä rchë yeqʼaxäx pa nkʼaj chik chʼaʼäl más wä najin nkʼiyär, rma najin wä yeqʼaxäx ri qawuj chkipan más chʼaʼäl chqä najin wä yeqatäq äl ri qa-publicaciones chkipan nkʼaj chik sucursales. Rma jontir riʼ xkʼatzin chik jun Betel chqë. Ri qachʼalal xkiyäk ri jay riʼ chpan jun jaʼäl juyuʼ ri kʼo pa oeste che rä Johannesburgo. Pa junaʼ 1987 xbʼan ri moloj rchë xjach qa ri jay riʼ rchë nbʼan rusamaj Jehová chpan. Kan jun nimaläj spanïk chi nwäch rïn ri xintzʼët achkë rubʼanik xkʼiyär ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia chkipan ri tinamït riʼ chqä ri xitoʼon kʼïy junaʼ chpan ri Comité rchë Sucursal ri kʼo Sudáfrica.

Pa junaʼ 2001, kʼo jun xbʼix chqë ri kan xuʼän chë xel qakʼuʼx. Xbʼix chwä chë xkinok jun chkë ri ye kʼo chpan ri Comité rchë Sucursal ri kʼo Estados Unidos, ri kʼa majanäj ta tbʼan qa. Tapeʼ xqbʼison rma kʼo chë xqayaʼ qa ri qasamaj chqä ri qachiʼil ri ye kʼo Sudáfrica, kan kiʼ wä qakʼuʼx rma xtqjeʼ kikʼë ri betelitas ri ye kʼo Estados Unidos.

Jun ri kan xuʼän chë xchʼpü qakʼuʼx ya riʼ chë kʼa näj xtqjeʼ wä che rä ruteʼ ya Laura, ri ya kʼo wä chik rujunaʼ. Ma kan ta xtqkowin wä xtqachajij rma kʼa Nueva York xtqbʼejeʼ wä, ye kʼa ri oxiʼ ruchʼalal ya Laura xkiʼij chë xtkitzʼët chë ütz ruwäch xtjeʼ, xtkiyaʼ ri xtkʼatzin che rä chqä xtkitoʼ rchë ma kan ta xtbʼison. Ryeʼ xkiʼij chqë chë, tapeʼ ma yekowin ta nkiʼän ri samaj achiʼel najin nqaʼän röj, ri nkichajij kiteʼ xtqrtoʼ röj rchë ma xtqayaʼ ta qa ri qasamaj. Janina nqtyoxin chkë rma ri xkiʼän.

Ri nnmal chqä ri rixjayil, ri ye kʼo wä pa tinamït Toronto, kowan chqä xojkitoʼ rma xkichajij nteʼ ri ya malkaʼn wä chik. Chpan ri junaʼ riʼ, ri nteʼ más wä chik 20 junaʼ kʼo kikʼë. Kan rkʼë ronojel qan nqtyoxin chkë rma xkichajij nteʼ kʼa taq xkäm, xbʼanatäj riʼ taq kʼa riʼ jbʼaʼ tqapon Nueva York. Kan jun nimaläj utzil ri ye kʼo awachʼalal ri ma nkikʼewaj ta nkijäl rubʼanik kikʼaslemal rchë yekiʼän samaj ri rkʼë jbʼaʼ kʼayewal kibʼanik.

Chkipan jojun junaʼ, ri nsamaj xyaʼöx aweʼ Estados Unidos ya riʼ ntzʼët kilesaxik ri publicaciones. Re samaj reʼ kan más na chik tecnología najin nuksäx rkʼë chqä ma kan ta kʼïy chik samaj rukʼwan. Y komä, najin yisamäj chpan ri departamento ri nutzʼët achkë loqʼoj yebʼan. Kan jaʼäl nnaʼon pä chkipan re 20 junaʼ reʼ ri yïn samajnäq pä chpan re sucursal reʼ, ri komä ye kʼo jun 5,000 betelitas chpan chqä jun ye 2,000 qachʼalal ri yepë rchë yebʼetoʼon.

Pa jun 60 junaʼ qa, majun bʼëy xinquʼ ta chë xkijeʼ na aweʼ. Ya Laura janina yirutoʼon pä chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä. ¡Kan kiʼ qakʼuʼx qabʼanon pä chöj kaʼiʼ! Kan kowan nqaloqʼoqʼej ri jalajöj samaj yeyaʼon pä chqë chqä ri qachʼalal ri achoq kikʼë yoj samajnäq wä. Chkikojöl ryeʼ ye kʼo ri qachʼalal ri ye kʼo chkipan ri sucursales ri yoj bʼenäq chkitzʼetik. Komä ma kan ta kʼïy chik nsamaj yaʼon, rma más chik 80 njunaʼ chqä ye kʼo ye kʼïy qachʼalal kʼojolaʼ ri ütz nkiʼän ri samaj riʼ.

Jun salmista xtzʼibʼaj reʼ: «Kiʼ rukʼuʼx ri tinamït ri yë Jehová ru-Dios» (Sal. 33:12). ¡Y kan ya riʼ wä nnaʼon rïn! Janina yityoxin rma Jehová ruyaʼon qʼij chwä rchë yïn samajnäq pä rkʼë rutinamit, ri kan kiʼ rukʼuʼx.