Xinaläx pa junaʼ 1935 pa Darlaston, jun tinamït ri kʼo Inglaterra ri kowan fábricas ye kʼo chpan. Taq jun kajiʼ wä njunaʼ, ri nteʼ ntataʼ xkitjoj kiʼ chrij le Biblia kikʼë ri testigos de Jehová. Taq 14 o 15 wä njunaʼ, xqʼalajin chi nwäch chë yïn kʼo chpan rutinamit Dios. Rma riʼ, pa junaʼ 1952, taq 16 wä njunaʼ, xiqasäx pa yaʼ.

Chkipan ri qʼij qa riʼ, xinchäp samaj chpan jun mamaʼ fábrica ri akuchï yebʼan wä repuestos kichë chʼichʼ. Xkichäp ntjoxik chrij jun samaj ri kan kʼo rejqalen chpan ri fábrica, y rïn kan xqä chi nwäch ri samaj riʼ.

Kʼo jun qʼij, ri ukʼwäy bʼey ri nbʼechʼaʼen rchë n-congregación xkʼutuj chwä we ütz nuʼän chi nwäch nqʼaxaj ri Estudio de Libro de Congregación, ri nbʼan wä chukojöl qʼij pa n-congregación ri kʼo Willenhall. Rïn kan kʼayewal xuʼän chi nwäch xintzʼët achkë xinbʼän, rma chkipan ri qʼij riʼ, rïn chkipan kaʼiʼ congregaciones najin yibʼä wä. Chukojöl qʼij, rïn yibʼä wä chpan ri congregación ri kʼo wä chunaqaj nsamaj pa Bromsgrove, ri 32 kilómetros nkanaj wä che rä wachoch. Y pa taq sábados o domingos, ri yïn kʼo wä kikʼë nteʼ ntataʼ, yibʼä wä pa congregación ri kʼo Willenhall.

Rma rïn nwajoʼ wä yitoʼon chpan rutinamit Jehová, xinbʼän ri samaj ri xuʼij ri ukʼwäy bʼey chwä, tapeʼ xkʼatzin xinyaʼ qa nsamaj ri kan kowan wä qajnäq chi nwäch. Rïn majun bʼëy ntzolin ta wiʼ rma xinyaʼ qʼij chë yë Jehová xkʼwan nbʼey ri qʼij riʼ, rma rubʼanon chë kan kiʼ nkʼuʼx nbʼanon pä chpan nkʼaslemal.

Taq xibʼä pa congregación ri kʼo Bromsgrove, xintamaj ruwäch ya Anne, jun qachʼalal ri kan jaʼäl ntzuʼun chqä kan ruyaʼon ran chrij rusamaj Jehová. Xqkʼleʼ pa junaʼ 1957. Kan chpan qa ri qʼij riʼ kʼa komä, junan qabʼanon pä kʼïy samaj chpan rutinamit Jehová, achiʼel ri precursorado regular, ri precursorado especial, ri yoj bʼenäq chkichʼbʼexik congregaciones chqä ri yoj bʼenäq Betel. Ya Anne rubʼanon chë kan kiʼ nkʼuʼx nbʼanon pä.

Pa junaʼ 1966, xqjeʼ chpan ri clase 42 rchë ri Tijobʼäl ri rubʼiniʼan Galaad. ¡Röj kan jaʼäl xqanaʼ  xqjeʼ chpan ri tijobʼäl riʼ! Chrij riʼ xqtaq Malaui, jun tinamït ri akuchï ri winäq kan ütz kinaʼoj chqä kowan yespan. Chqawäch röj, kan yalöj xtqkanaj chriʼ. Ye kʼa ma xbʼanatäj ta riʼ.

Xqapon Malaui pa 1 de febrero rchë ri junaʼ 1967. Ri naʼäy ikʼ xqtjöx rchë nqatamaj kichʼaʼäl ri winäq, chrij riʼ xinok ukʼwäy bʼey rchë distrito. Rma kʼo wä jun qachʼichʼ doble, ye kʼo jojun xkiquʼ chë xa bʼa akuchï xtqrkʼwaj wä, yajün chkipan raqän taq yaʼ. Ye kʼa ma ke riʼ ta wä, rma xa xuʼ wä nkowin nqʼax chkipan yaʼ ri ma nüm ta kipan. Kʼo mul nqkanaj wä qa chkipan jay ri yebʼanon rkʼë xan ri kʼïn kiwiʼ. Pa ruqʼij jöbʼ, kʼo wä nkʼatzin nqayaʼ chuxeʼ ruwiʼ jay rchë ma ntzʼjan ta pä yaʼ. Tapeʼ kan kʼayewal xuʼän chqawäch taq xqachäp ri samaj riʼ, ¡röj kan jaʼäl xqanaʼ xqaʼän!

Pan abril, rïn xintzʼët chë kʼo wä kʼayewal xkepë chpan ri tinamït. Ri doctor Hastings Banda, ri qʼatöy tzij rchë Malaui, xtzjon pa radio y xuʼij chë ri testigos de Jehová ma nqatöj ta alkawal chqä xa xuʼ wä chʼaʼoj nqaʼän rkʼë ri qʼatbʼäl tzij. Ri xuʼij ri achï riʼ ma tzij ta. Jontir qataman wä chë ri ma nqä ta chkiwäch ya riʼ chë röj ma nqanïm ta qiʼ chpan ri política chqä ma nqalöqʼ ta ri wuj ri nkʼutü chë yoj kichiʼil.

Pa septiembre, röj xqatzʼët chpan ri prensa chë ri qʼatöy tzij xqʼabʼaj tzij chkij ri qachʼalal chë najin nkitïk chʼaʼoj chpan ri tinamït. Rma riʼ, xyaʼ rutzjol chë ruqʼatbʼäl tzij xtuʼän ri najowatäj rchë chë ri testigos de Jehová ma xtkismajij ta chik ki-religión. Ri qachʼalal ma xyaʼöx ta chik qʼij chkë rchë xkiyaʼ ruqʼij Jehová pa 20 de octubre rchë ri junaʼ 1967. Ri policías chqä jojun achiʼaʼ ri yesamäj rkʼë ri qʼatbʼäl tzij xeʼapon pa sucursal rchë xkitzʼapij chqä rchë xekesaj äl pa tinamït jontir ri misioneros.

 Oxiʼ qʼij xqyaʼöx pacheʼ, chrij riʼ xqtaq äl Mauricio, jun tinamït ri kʼo wä pa ruqʼaʼ Gran Bretaña. Ye kʼa ri qʼatbʼäl tzij ma xyaʼ ta qʼij rchë nqkanaj qa chpan ri tinamït riʼ. Rma riʼ, ri rutinamit Jehová xqrtäq pa tinamït Rodesia (komä Zimbabue rubʼiʼ). Taq xqapon chpan ri tinamït riʼ, ri achï ri xqkʼulü apü, ri nsamaj rkʼë ri qʼatbʼäl tzij, kan ma ütz ta runaʼoj xuʼän qkʼë chqä ma xyaʼ ta qʼij chqë rchë xq-ok apü pa tinamït. Ryä xuʼij chqë: «Xixesäx pä Malaui. Ma xyaʼöx ta qʼij chiwä rchë xixkanaj qa Mauricio y komä yïx kʼo aweʼ xa xuʼ rma majun chik akuchï yixbʼä wä». Ya Anne xkraj oqʼej. ¡Achiʼel ta kan majun yojajowan! Ri qʼij riʼ kan xinrayij xitzolin Inglaterra. Taq xqä qa qʼij, ri qʼatbʼäl tzij xyaʼ qʼij chqë rchë xqkanaj qa pa sucursal rchë chkaʼn qʼij nqapon chik jmul kikʼë. ¡Kan kowan wä yoj kosnäq! Ye kʼa xqayaʼ qa ri kʼayewal riʼ pa ruqʼaʼ Jehová. Chkaʼn qʼij kʼo jun xbʼanatäj ri ma qayoʼen ta wä: ¡xyaʼöx qʼij chqë rchë nqkanaj qa Zimbabue! Majun bʼëy xtmestäj ta chwä achkë xinnaʼ ri qʼij riʼ. Kan xqʼalajin chi nwäch chë yë wä Jehová najin nukʼwan qabʼey.

Chpan ri sucursal ri kʼo Zimbabue, xiyaʼöx pa Departamento rchë Servicio rchë ntzʼët ri samaj chrij rutzjoxik le Biblia ri najin nbʼan Malaui chqä Mozambique. Ri qachʼalal aj Malaui kan najin wä nyaʼöx kʼïy kʼayewal pa kiwiʼ. Jun chkë ri nsamaj xyaʼöx ya riʼ nqʼaxaj pa chʼaʼäl inglés ri rutzjol nkitäq pä ri ukʼwäy taq bʼey ri yebʼechʼaʼen kichë congregaciones chpan ri tinamït riʼ. Kʼo jun aqʼaʼ ri kʼa runaj xisamäj qa, xinskʼij ruwäch jun rutzjol yaʼon pä ri akuchï nuʼij achkë kʼayewal najin nkiqʼaxaj ri qachʼalal. Taq rïn xintzʼët riʼ, kan xinchäp oqʼej. * Tapeʼ ke riʼ, kan xkʼuqbʼaʼ nkʼuʼx ri xintzʼët chë kan kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx, chë najin yekochʼon chqä chë ma kiyaʼon ta qa Jehová (2 Cor. 6:4, 5).

Xqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë chë ri qachʼalal ri kʼa ye kʼo na qa Malaui chqä ri xebʼä Mozambique, xkïl ri nkʼatzin chkë rchë kuw nuʼän ri kikʼuqbʼäl kʼuʼx. Ri qachʼalal ri yeqʼaxan wä qa-publicaciones pa chʼaʼäl chichewa, kichʼaʼäl ye kʼïy winäq aj Malaui, xeqʼax Zimbabue chpan jun mamaʼ rujuyuʼ jun qachʼalal. Re qachʼalal reʼ kan ütz runaʼoj, rma xeruyäk jay rchë yejeʼ ri traductores chpan chqä xuʼän jun oficina. Reʼ xuʼän chë ri traductores ma xkiyaʼ ta qa rubʼanik kisamaj.

Xqaʼän chë ronojel junaʼ, ri ukʼwäy taq bʼey aj Malaui ri yebʼechʼaʼen kichë ri congregaciones xebʼä Zimbabue rchë xejeʼ pa nimamoloj rchë distrito ri nbʼan wä pa chʼaʼäl chichewa. Chriʼ nyaʼöx wä äl ri bosquejos rchë ri nimamoloj chkë. Y taq yetzolin wä äl Malaui, nkitzjoj wä qa chkë ri qachʼalal ri xtzjöx chpan ri nimamoloj. Jun chkë ri junaʼ riʼ xqkowin xqaʼän jun Escuela del Ministerio del Reino pa Zimbabue rchë xqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri ukʼwäy taq bʼey riʼ, ri kan ma xkixiʼij ta kiʼ xkiʼän kisamaj.

Pa febrero rchë ri junaʼ 1975, xibʼä chkitzʼetik ri Testigos aj Malaui, ri ye kʼo wä chkipan juyuʼ ri akuchï kixqanen wä kiʼ ri winäq pa Mozambique. Ri qachʼalal riʼ kan najin wä nkiʼän ri najin nuʼän rutinamit Jehová, rma kʼo wä chik jun molaj ukʼwäy bʼey chpan ri congregación. Ri ukʼwäy taq bʼey riʼ ya kʼïy wä chik samaj najin nkiʼän, achiʼel yekiqʼaxaj tzijonem, nkinukʼuj ruwäch ri texto diario chqä ri wuj Ri Chajinel, chqä yekiʼän nimamoloj. Ri akuchï kixqanen wä kiʼ ri qachʼalal kan achiʼel wä jun nimamoloj, rma ye kʼo wä yeyaʼon rchë nkichʼajchʼobʼej ri akuchï ye kʼo wä, rchë nkijäch rukïl wäy chqä rchë yekichajij ri nkʼaj chik. Kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët jontir ri kibʼanon ri qachʼalal riʼ rkʼë rutoʼik Jehová. ¡Kan xkʼuqbʼaʼ nkʼuʼx ri xintzʼët!

Chunaqaj ri junaʼ 1979, Malaui xkanaj qa pa ruqʼaʼ ri sucursal kʼo Zambia. Tapeʼ ke riʼ, rïn ma xenmestaj ta ri qachʼalal aj Malaui chqä ronojel mul nkʼutuj wä pa kiwiʼ taq yichʼö rkʼë Jehová, y ntaman chë ye kʼïy kan ke riʼ chqä xkinaʼ. Rma yïn kʼo wä chpan ri Comité rchë Sucursal ri kʼo Zimbabue, kʼïy mul xqamöl qiʼ kikʼë ri yetaqon äl rma ri central mundial. Chkipan ri moloj riʼ xejeʼ chqä qachʼalal ri yekʼwayon bʼey Malaui, Sudáfrica chqä Zambia. Ronojel mul nqakʼutuj wä qa reʼ chqawäch:  «¿Achkë más nqkowin nqaʼän pa kiwiʼ ri qachʼalal aj Malaui?».

Taq xqʼax ri tiempo, ma kan ta xyaʼöx chik kʼayewal pa kiwiʼ ri qachʼalal. Rma riʼ ri qachʼalal ri ye anmajnäq wä äl Malaui eqal xetzolin pa kitinamit. Ri ma xebʼä ta äl ma kan ta kʼïy chik kʼayewal xkïl. Chqä ri tinamït ri ye kʼo chunaqaj Malaui, najin wä chik nkiyaʼ qʼij chë ri Testigos nkitzjoj le Biblia chqä rchë nkimöl kiʼ, y Mozambique xuʼän ya riʼ pa junaʼ 1991. Ye kʼa nqakʼutuj wä qa chqawäch: «¿Ajän xtyaʼöx qʼij chkë ri qachʼalal aj Malaui rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová?».

Rma xjalatäj ri qʼatbʼäl tzij Malaui, pa junaʼ 1993 xyaʼöx qʼij chkë ri qachʼalal rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Jbʼaʼ chrij riʼ, jun misionero xkʼutuj chwä: «¿Xkatzolin Malaui?». Rma 59 wä chik njunaʼ, rïn xinbʼij che rä: «¡Manä, kowan yïn riʼj chik rchë yitzolin!». Ye kʼa kan chpan ri qʼij riʼ, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xkʼutuj chqë we nqajoʼ nqtzolin.

Kan qajnäq wä chqawäch yoj kʼo Zimbabue chqä kan ye kʼïy wä utziläj qachiʼil ye kʼo. Rma riʼ kʼayewal xuʼän chqawäch xqatzʼët achkë xtqaʼän. Ri Molaj Ukʼwäy Bʼey kan ütz runaʼoj xuʼän qkʼë, rma xuʼij chqë chë, we nqajoʼ, ütz nqkanaj qa Zimbabue. Rkʼë jbʼaʼ, más chaq bʼaʼ ta xuʼän chqawäch xqachaʼ ri nqajoʼ röj chqä xqkanaj ta qa. Ye kʼa nnatäj chwä chë xinquʼ rij ri xkiʼän Abrahán chqä Sara, ri tapeʼ ya kʼo wä chik kijunaʼ, xkiyaʼ qa kachoch rchë xkinmaj rutzij Jehová (Gén. 12:1-5).

Rma riʼ röj chqä xqanmaj rutzij rutinamit Jehová. Xqtzolin Malaui pa 1 de febrero rchë ri junaʼ 1995, kan ya riʼ chqä ri fecha ri xqapon naʼäy mul pa jun 28 junaʼ qa. Xbʼan jun Comité rchë Sucursal ri xqjeʼ yoj oxiʼ chpan. Jbʼaʼ chrij riʼ ya najin wä chik nqatzʼët achkë samaj xtqaʼän chpan ri tinamït riʼ.

Kan ntel akʼuʼx taq natzʼët achkë rubʼanik xuʼän Jehová chë xkʼiyär ri samaj chlaʼ Malaui. Pa junaʼ 1993, ye kʼo wä jun 30,000 publicadores, ye kʼa pa junaʼ 1998, ¡ya ye kʼo wä chik más 42,000! * Rma kowan wä kʼïy samaj nkʼatzin nbʼan, ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xyaʼ qʼij rchë nyak jun kʼakʼakʼ sucursal. Xqalöqʼ jun juyuʼ ri 12 hectáreas ruwäch ri kʼo Lilongüe, y xiyaʼöx rchë yitoʼon chpan ri Comité rchë Construcción.

Pa mayo rchë ri junaʼ 2001, ri qachʼalal Guy Pierce, ri xjeʼ chpan ri Molaj Ukʼwäy Bʼey, xyaʼ ri  tzijonem rchë xjach qa ri kʼakʼakʼ sucursal rchë nbʼan rusamaj Jehová chpan. Más 2,000 qachʼalal xeʼapon chpan ri moloj riʼ. Kan konojel bʼaʼ chkë ryeʼ más 40 junaʼ chik yeqasan pa yaʼ. Re qachʼalal reʼ kan pa junaʼ xkiköchʼ ri kʼayewal xyaʼöx pa kiwiʼ rma nkiyaʼ ruqʼij Dios. Tapeʼ majun ta wä kibʼeyomal, ryeʼ kan junan wä rubʼanon kiwäch rkʼë Jehová. Ri qʼij riʼ ryeʼ kan kowan wä lenäq kikʼuʼx rma ye kʼo chpan ri kʼakʼakʼ ki-sucursal. Taq najin wä yekʼastan chpan, najin wä yekibʼixaj ri bʼix ye kʼo chpan qawuj rchë bʼix kan achiʼel rubʼanik yebʼixan chlaʼ África. Ri xbʼanatäj ri qʼij riʼ kan xapon pa wan. Kan xqʼalajin chi nwäch chë Jehová kantzij nuyaʼ rajäl rukʼexel chkë ri majun bʼëy nkiyaʼ ta qa.

Taq xkʼis ruyakik ri sucursal, xitaq akuchï kʼa xkʼis kiyakik ri Salones del Reino rchë xenjäch ri jay riʼ rchë nbʼan rusamaj Dios chkipan. Jehová kan kʼïy utzil xyaʼ pa kiwiʼ ri congregaciones ye kʼo Malaui. Rubʼanon qa, jojun congregaciones kiyaʼon wä kʼïn pa ruwiʼ ruqʼaʼ eucalipto rchë nkiʼän kimuj, chriʼ nkimöl wä kiʼ. Y rkʼë barro ye kibʼanon wä ri bancas ri akuchï yetzʼyeʼ wä. Ye kʼa taq rutinamit Jehová xuʼij chë keyak Salones del Reino chkipan tinamït ri ma kan ta kʼïy päq kʼo, ri qachʼalal kan kuw xesamäj rchë xkiʼän ladrillos chkipan hornos ri kan yë ryeʼ xebʼanö. Ke riʼ xeyak jaʼäl taq jay rchë nyaʼöx ruqʼij Dios chkipan. Ryeʼ más wä nkajoʼ nkiksaj bancas chwäch chʼakät, rma achiʼel wä niʼij ryeʼ, «más ye kʼïy yeruqʼiʼ chpan jun banca».

Rïn kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët achkë rubʼanik xerutoʼ Jehová ri winäq rchë xkʼuqeʼ kikʼuʼx chpan ruchʼaʼäl. Y kan jaʼäl xintzʼët chë ri qachʼalal kʼojolaʼ aj África kan nkitzüj kiʼ chubʼanik jun samaj, y kan chanin wä nkitamaj ri nukʼüt rutinamit Jehová chkiwäch. Rma ri toʼïk xkïl, más kʼïy samaj xyaʼöx pa kiqʼaʼ chpan Betel chqä chkipan ri congregaciones. Chqä ri kʼakʼakʼ ukʼwäy taq bʼey ri yebʼechʼaʼen kichë ri congregaciones kan janina xekitoʼ ri qachʼalal. Kïy chkë ryeʼ ye kʼlan wä. Rma riʼ rchë xekowin xkiʼän más chpan rutinamit Jehová, re qachʼalal reʼ xkiyaʼ chkiwäch ma yejeʼ ta kalkʼwal, tapeʼ kiwinaq o ki-familia ma ütz ta xkitzʼët riʼ.

Taq nkʼwan wä chik 52 junaʼ África, xpë jojun nyabʼil. Rma riʼ ri Comité rchë Sucursal xuʼij äl che rä ri Molaj Ukʼwäy Bʼey we ütz nqtaq pa sucursal ri kʼo Gran Bretaña. Y kan ya riʼ xbʼanatäj. Kan xqbʼison rma xqayaʼ qa ri qasamaj. Ye kʼa ri qachʼalal ye kʼo pa Betel rchë Gran Bretaña kan ütz qachajxik kibʼanon komä ke ya kʼo chik qajunaʼ.

Rïn kan nyaʼon chwäch wan chë ri más ütz ri xinbʼän pa nkʼaslemal ya riʼ xinyaʼ qʼij chë yë Jehová xkʼutü chi nwäch achkë bʼey kʼo chë nkʼwaj. Xa ta yë ri xinwajoʼ rïn ya riʼ ta xinbʼän, kan achkë ta na nbʼanon komä. Jehová kan retaman wä achkë bʼey ri más ütz xinkʼwaj (Prov. 3:5, 6). Taq kʼa yïn kʼajol na, kan nwajoʼ wä ntamaj achkë rubʼanik nsamäj jun mamaʼ empresa. Ye kʼa rutinamit Jehová, ri kʼo chwäch jontir le Ruwachʼulew, ruyaʼon jun nsamaj ri kan jaʼäl ntzʼeton. Ri nyaʼon pä ruqʼij Jehová rubʼanon pä chë kan kiʼ nkʼuʼx nbʼanon chpan nkʼaslemal.