RI ISRAELITAS kan ojer rukʼulun wä chkë nkiyaʼ päq rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ye kʼa pa ruqʼij qa Jesús, ri judíos kan kʼïy alkawal kʼo chë xkitöj, y ya riʼ xuʼän chë kan kʼayewal xuʼän kikʼaslemal.

Jontir ri achiʼaʼ judíos ri 20 kijunaʼ o más, kʼo chë xkiyaʼ ronojel junaʼ kaʼiʼ dracmas rchë xetoʼon rkʼë ri tabernáculo, y kʼïy junaʼ chrij riʼ, rchë xetoʼon rkʼë ri templo. Pa naʼäy siglo, ri päq riʼ nuksäx wä rchë nchojmïx ri templo ri xyäk rma Herodes chqä rchë ri sacrificios ri yebʼan chriʼ. Jojun judíos xkikʼutuj che rä Pedro achkë wä nuquʼ Jesús chrij re alkawal reʼ, y Cristo xuʼij chë ma itzel ta ri ntoj ri päq riʼ. Rma riʼ, xuʼij che rä Pedro achkë rubʼanik nrïl jun päq ri bʼanon rkʼë plata rchë nutöj ri alkawal riʼ (Mat. 17:24-27).

Chkipan qa ri qʼij riʼ, ri rutinamit Dios kʼo wä chë nutöj ri diezmo, ntel chë tzij, che rä 10 ruwäch kitkoʼn o che rä 10 päq nkichʼäk kʼo chë nkiyaʼ jun chkë riʼ chkë ri sacerdotes (Lev. 27:30-32; Núm. 18:26-28). Ri ukʼwäy taq bʼey judíos kan nkitäj wä kiqʼij chkij ri winäq chë tkiyaʼ ri diezmo chrij jontir ri kitkoʼn ntel, yajün chrij ri menta, ri eneldo chqä ri comino. Jesús ma xuʼij ta chë ma ütz ta nyaʼöx ri alkawal riʼ, ye kʼa xuʼij chë ri ukʼwäy taq bʼey judíos kan ma pa rubʼeyal ta wä najin nkiksaj ri pixaʼ ri ntzjon chrij ri diezmo (Mat. 23:23).

Chkipan chqä ri qʼij riʼ, ri judíos kʼo wä chqä chë xkitöj kʼïy alkawal che rä ri qʼatbʼäl tzij kʼo Roma. Jun chkë ri alkawal riʼ ya riʼ ri xkʼutüx chkë ri winäq ri kʼo kijuyuʼ. Ri qʼatbʼäl tzij nuʼij wä chë, we jun winäq nresaj kajiʼ costal rutkoʼn, kʼo wä chë nuyaʼ jun costal che rä ri qʼatbʼäl tzij, o nutöj ri alkawal riʼ rkʼë päq. Chqä chkijujnal ri judíos kʼo wä chë xkitöj jun alkawal. Rma riʼ, ri fariseos xkikʼutuj che rä Jesús we ütz ntoj ri jun alkawal riʼ. Ye kʼa Jesús xuʼij reʼ chkë rchë xkʼüt chkiwäch achkë rubʼanik kʼo ta chë xkitzʼët ri rutojik alkawal: «Titojoʼ kʼa che rä César ri rchë César, ye kʼa che rä Dios ri rchë Dios» (Mat. 22:15-22).

Ryeʼ chqä kʼo wä chë xkitöj alkawal chrij ri kʼayij ri nukʼwäx äl jukʼan chik tinamït o chrij ri kʼayij ntok pä kikʼë. Ri alkawal riʼ xtoj wä chkipan ri tinamït ri akuchï yeʼapon wä ri barcos, akuchï ye kʼo wä puentes, akuchï nkijalalaʼ kiʼ ri bʼey, chuchiʼ taq tinamït o chuchiʼ taq kʼaybʼäl.

Ri judíos kan kʼayewal xuʼän kikʼaslemal rma jontir ri alkawal xkʼutüx chkë rma ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo Roma. Tácito, jun historiador aj Roma, xuʼij chë chpan ri ruqʼatbʼäl tzij Tiberio, taq Jesús kʼo wä chwäch le Ruwachʼulew, «ri winäq aj Siria chqä aj Judea, ri kan kʼïy wä alkawal yaʼon chkij, najin wä nkitäj kiqʼij chrij ri qʼatbʼäl tzij chë tqasaj bʼaʼ ri alkawal chkij».

Ri rubʼanik xmol ri alkawal kan más na chik kʼayewal xyaʼ pa kiwiʼ ri judíos. Ri samaj rchë namöl alkawal nyaʼöx wä che rä ri winäq ri más päq nutöj chrij ri samaj riʼ. Y ryä kan kʼo wä nchʼäk qa chrij riʼ. Ri winäq riʼ, yerukanuj wä nkʼaj chik ri yerutäq chkimolik ri alkawal pa taq kʼayij. Ryeʼ chqä kan yewaʼ wä chkij ri winäq. Zaqueo achiʼel ta ya riʼ wä jun chkë ri winäq ri xejeʼ nkʼaj chik ajmolöy alkawal pa ruqʼaʼ (Luc. 19:1, 2). Komä nqʼax pa qajolon achkë rma ri judíos kan itzel xkinaʼ chkë ri ye ajmolöy alkawal.