Xinaläx pa 19 de mayo rchë ri junaʼ 1940, pa tinamït Amiún (Líbano). Jun kayoxiʼ junaʼ chrij riʼ, xqbʼä pa tinamït Trípoli. Xikʼïy pä chpan jun familia ri kan nkajoʼ kiʼ rma kitaman ruwäch Jehová chqä nkiyaʼ ruqʼij. Yoj woʼoʼ wä qachʼalal qiʼ: oxiʼ qʼopojiʼ y yoj kaʼiʼ kʼojolaʼ; yïn wä rïn ri más koʼöl. Ri más wä ruqʼij chkiwäch ri nteʼ ntataʼ ma yë ta ri nkichʼäk päq, xa kan yë ri nkitjoj kiʼ chrij le Biblia, yebʼä chkipan ri qamoloj chqä yekitoʼ ri nkʼaj chik rchë nkitamaj ruwäch Dios.

Chpan ri qa-congregación, ye kʼo wä ye kïy qachʼalal ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj. Jun chkë ryeʼ ya riʼ Michel Aboud, ri nqʼaxan wä ri tjonïk ri nbʼix wä estudio del libro che rä. Ryä xtamaj wä chrij Jehová pa tinamït Nueva York, y xchäp rutzjoxik le Biblia chpan ri tinamït Líbano taq xechapatäj pä ri junaʼ 20. Nnatäj chwä chë ryä kan ütz runaʼoj chqä kowan xerutoʼ ya Anne chqä ya Gwen Beavor, ye kaʼiʼ qʼopojiʼ ri xetjöx chpan ri Tijobʼäl ri rubʼiniʼan Galaad. Che kaʼiʼ qachʼalal riʼ kan kowan xkikʼwaj kiʼ rkʼë n-familia. Kʼïy junaʼ chrij riʼ, kan xel nkʼuʼx taq xinwïl ya Anne chlaʼ Estados Unidos. Jun tiempo chrij riʼ, xinwïl chqä ya Gwen, ri xkʼleʼ rkʼë Wilfred Gooch chqä najin wä yesamäj pa sucursal rchë Londres (Inglaterra).

Taq kan kʼa yïn wä akʼal, ma kan ta ye kʼïy wä testigos de Jehová ye kʼo chpan ri tinamït Líbano. Tapeʼ ke riʼ, nqakʼüt wä chkiwäch ri winäq ri qataman chrij le Biblia. Xqaʼän ri samaj riʼ, tapeʼ jojun ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones xkiyaʼ kʼayewal pa qawiʼ. Kʼa komä nnatäj na chqë jojun kʼayewal ri xeqaqʼaxaj.

Kʼo jun qʼij, ri wanaʼ ri rubʼiniʼan Sana chqä rïn najin wä nqatzjoj le Biblia chpan jun mamaʼ jay ri kan kʼïy pisos kʼo chpan. Taq najin wä nqtzjon kikʼë jojun winäq chpan jun chkë ri pisos riʼ, chaq kʼateʼ xapon jun sacerdote. Rkʼë jbʼaʼ kʼo jun winäq xskʼin rchë. Ri achï riʼ kan xchäp ruyoqʼik wanaʼ, y rma kan kowan xkatäj ruyowal, xnïm äl wanaʼ chkipan ri gradas. Xa matyox chë kʼo jun xskʼin kichë ri policías. Taq xeʼapon, ryeʼ kan chanin xkitzʼët we ya Sana ütz ruwäch o manä, rma kan xsokotäj taq xtzaq. Ri policías xkikʼwaj äl ri sacerdote, chqä xkitzʼët chë rukʼwan wä jun ruqʼaqʼ. Rma riʼ, ri paʼäl pa kiwiʼ ri policías xkʼutuj reʼ che rä: «¿Rït nakʼüt chkiwäch ri winäq chrij Dios o xa chë tkibʼanaʼ itzel taq bʼanobʼäl?».

Chqä ma nmestäj ta chwä ri qʼij taq ri n-congregación xqäj äl jun camioneta rchë xqabʼetzjoj le Biblia pa jun tinamït ri kʼa näj nkanaj wä. Jontir kan ütz wä najin ntel chqawäch. Ye kʼa ri sacerdote rchë ri tinamït riʼ xkʼoxaj chë yoj kʼo chriʼ, rma riʼ xerumöl ri winäq rchë yojkitzʼlaʼ. Ri winäq kan xkikʼäq abʼäj chqij. Jun chkë ri abʼäj riʼ xsök rujolon ntataʼ. Nnatäj chwä chë kan kïkʼ xtzuʼun. Rma riʼ, ri nteʼ chqä ryä xetzolin pa camioneta y jontir kan kowan wä nchʼpü qakʼuʼx xqbʼä äl kikʼë. Ma nmestäj ta chwä ri xuʼij nteʼ taq najin wä nusuʼ rupaläj ntataʼ. Ryä xuʼij: «Keʼakyuʼ Jehová, rma ma kitaman ta achkë najin nkiʼän».

Jun chik qʼij, xqbʼä chpan ri tinamït ri akuchï xinaläx wä rchë xeqabʼetzʼetaʼ jojun qa-familiares. Taq xqapon rkʼë nmamaʼ, chriʼ kʼo wä ri obispo, jun ukʼwäy bʼey ri kan kʼo ruqʼij chkiwäch ri winäq. Ryä retaman wä chë ri nteʼ ntataʼ ye testigos de Jehová. Tapeʼ rïn kʼa riʼ wä 6 njunaʼ, xkʼutuj reʼ chwä: «¿Achkë rma rït kʼa ma qasan ta yaʼ pan awiʼ?». Xinbʼij che rä chë rïn kʼa yïn akʼal na, y rchë yiqasäx pa yaʼ nkʼatzin wä ntamaj más chrij le Biblia chqä njeʼ jun kuw nkʼuqbʼäl kʼuʼx. Rma ma xqä ta chwäch ri xinbʼij che rä, ri achï riʼ xuʼij che rä nmamaʼ chë kan xinqasaj ruqʼij.

Kantzij na wä chë ri kʼayewal xeqaqʼaxaj ma kan ta kʼïy. Kan konojel bʼaʼ chkë ri winäq aj Líbano ütz kinaʼoj chqä kowan yespan. Rma riʼ, kʼïy mul ri winäq kan xkiyaʼ kixkïn chqë, y kan kʼïy wä chkë ryeʼ xeqatjoj chrij le Biblia.

Taq rïn kʼa yïn kʼo na wä pa tijobʼäl, jun qachʼalal aj Venezuela xapon pa Líbano. Ryä napon wä pa n-congregación y xchäp ruchʼbʼexik ya Wafa, jun chkë wanaʼ. Xqʼax ri tiempo, xekʼleʼ chqä xebʼä äl Venezuela. Taq ya Wafa yerutzʼibʼaj wä pä cartas, ronojel mul nuʼij wä che rä ntataʼ chë qbʼä äl rkʼë Venezuela rma kan kowan wä nqrbʼisoj. Pa rukʼisbʼäl, xqanmaj rutzij, rma riʼ, xqbʼä Venezuela.

 Xqapon Venezuela pa junaʼ 1953, y xqkanaj qa chpan ri tinamït Caracas, chnaqaj ri jay ri akuchï kʼo wä ri presidente. Rma kan kʼa yïn wä akʼal, kan ntel wä nkʼuʼx taq ntzʼët ri presidente chpan ruchʼichʼ ri kan nüm rajäl ri ukʼwan äl rma jun chik winäq. Ye kʼa ri nteʼ ntataʼ ma chanin ta xkʼluj chkë xejeʼ chpan ri tinamït riʼ, rma jontir wä kʼakʼakʼ chkiwäch, achiʼel ri tinamït, ri kichʼaʼäl ri winäq, ri rubʼanik nkikʼwaj kikʼaslemal ri winäq chqä ri rukïl wäy. Kan kʼa najin wä nkʼuluj chkë yejeʼ chpan ri tinamït riʼ taq kʼo jun xbʼanatäj ri kan kowan bʼis xyaʼ chqë.

Chaq kʼateʼ, ri ntataʼ xnaʼ chë kʼo jun ntiʼon che rä. Kan ma nqanmaj ta wä ri najin nbʼanatäj rma ryä ma kan ta más wä nyawäj. Ma nnatäj ta wä chqë ri rukʼisbʼäl mul xyawäj qa. Ryä xelitäj cáncer che rä, rma riʼ kʼo chë xbʼan operar. Jun semana chrij riʼ, xkäm.

Kan ma nwïl ta tzij rchë nbʼij jaruʼ bʼis xqanaʼ. Rïn kʼa riʼ wä 13 njunaʼ. Kan xsach qakʼuʼx, y xqanaʼ chë kan majun bʼëy chik kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän. Ri nteʼ kan xkʼwaj tiempo chwäch rchë xkʼluj che rä chë ma kʼo ta wä chik ntataʼ. Ye kʼa xqatzʼët chë ma ütz ta wä nqkanaj qa pa bʼis, y rkʼë rutoʼik Jehová xqkowin xq-el pa bʼis. Taq 16 wä njunaʼ chqä xinkʼïs ntjonik chriʼ Caracas, xintzʼët chë nkʼatzin yentoʼ n-familia rkʼë päq.

Chkipan qa ri qʼij riʼ, ya Sana xkʼleʼ rkʼë Rubén Araujo, jun qachʼalal ri xjeʼ pa Tijobʼäl rubʼiniʼan Galaad y chrij riʼ xtzolin Venezuela. Taq xekʼle, ryeʼ xebʼä äl Nueva York. Ri n-familia xkajoʼ chë rïn xibʼä pa universidad. Rma riʼ xibʼä rkʼë ya Sana chqä Rubén chlaʼ Nueva York, y chlaʼ xintjoj wä wiʼ. Ryeʼ kan janina xinkitoʼ rchë xkʼuqeʼ nkʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Chqä kan ye kʼïy qachʼalal ri kʼuqül chik kikʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios ye kʼo wä chpan ri congregación ri akuchï xibʼä wä ri rubʼiniʼan Brooklyn Spanish. Kaʼiʼ chkë ryeʼ ri kan kowan xenloqʼoqʼej ya riʼ Milton Henschel chqä Frederick Franz, ri ye kʼo wä pa Betel ri kʼo Brooklyn.

Taq jbʼaʼ wä nrajoʼ rchë nkʼïs ri naʼäy junaʼ pa universidad chlaʼ Nueva York, xinchäp ruchʼobʼik achkë wä najin nbʼän rkʼë nkʼaslemal. Chpan ri wuj Ri Chajinel, xinskʼij kiwäch jojun tzijonem ri ntzjon chkij ri samaj kʼo chpan rutinamit Jehová. Rïn kan xinquʼ rij ya riʼ. Xintzʼët chë ri precursores chqä ri betelitas ri ye kʼo wä pa n-congregación, kan kiʼ kikʼuʼx. Rïn chqä kan nwajoʼ wä kiʼ nkʼuʼx nbʼän. Ye kʼa majanä yinqasan ta wä pa yaʼ. Ya riʼ xuʼän chë xintzʼët chë nkʼatzin njäch wiʼ pa ruqʼaʼ Jehová. Rma riʼ, xiqasäx pa yaʼ pa 30 de marzo rchë ri junaʼ 1957.

Taq xiqasäx yän pa yaʼ, xinquʼ rij yinok precursor. Kan nrayij wä nchäp ri samaj riʼ. Ye kʼa ntaman wä chqä chë kʼayewal xtuʼän chi nwäch. Rma riʼ nkʼutuj wä qa reʼ chi nwäch: «¿Xkikowin kʼa reʼ xtinbʼän n-precursorado ye kʼa ntjoj chqä wiʼ pa universidad?». Kan kʼïy cartas xqataqalaʼ chqawäch rkʼë n-familia ri akuchï xqatzjoj wä kikʼë chë ma nwajoʼ ta wä chik yibʼä pa universidad chqä chë nwajoʼ wä yitzolin Venezuela rchë nchäp n-precursorado.

 Xitzolin pa tinamït Caracas pa junio rchë ri junaʼ 1957. Ye kʼa xintzʼët chë ri n-familia ma kan ta más wä ütz kibʼanon. Nkʼatzin wä chë kʼo chik jun nsamäj rchë nukʼwaj päq pa jay. Rma riʼ xintzʼët achkë rubʼanik yentoʼ n-familia. Chkipan ri qʼij riʼ, xkitzüj nsamaj pa banco, ye kʼa rïn nwajoʼ wä yinok precursor. Y kan rma wä riʼ xitzolin chpan ri tinamït Venezuela. Rma riʼ, xinchäp kibʼanik che kaʼiʼ. Kan kʼïy junaʼ xisamäj pa banco ye kʼa xinok chqä precursor. Tapeʼ kan kowan wä samaj kʼo chi nwäch, kan kowan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän.

Jun chik ri xuʼän chwä chë kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän ya riʼ xintamaj ruwäch ya Sylvia, jun qachʼalal aj Alemania ri kan jaʼäl ntzuʼun chqä kan kowan nrajoʼ Jehová. Ryä xapon wä Venezuela kikʼë ruteʼ rutataʼ. Xqʼax ri tiempo, xqkʼleʼ chqä xejeʼ kaʼiʼ qalkʼwal: Michel (ri nqaʼij Mike che rä) chqä ya Samira. Chqä xqachʼöbʼ chë nteʼ njeʼ qkʼë rchë ke riʼ nqkowin nqachajij. Tapeʼ kʼo chë xinyaʼ qa ri n-precursorado rchë xikowin xentzüq n-familia, ronojel mul xinbʼän jontir ri kʼo pa nqʼaʼ rchë xintzjoj le Biblia. Ri qʼij rchë yinuxlan ri nyaʼöx wä chwä pa nsamaj, ya Sylvia chqä rïn nq-ok wä precursores auxiliares taq ütz wä nuʼän chqawäch.

Ri walkʼwal kʼa ye kʼo na wä pa tijobʼäl taq xbʼanatäj ri xintzjoj pa naʼäy. Chkipan qa ri qʼij riʼ, kan kʼo wä jbʼaʼ nrajil y ri winäq ri yesamäj wä pa taq bancos kan kʼo wä nqʼij chkiwäch. Tapeʼ ke riʼ, rïn kan nwajoʼ wä chë tkitamaj nwäch chë rïn yïn jun rusamajel Jehová. Rma riʼ, xinquʼ rij achkë ütz nbʼän rchë ri winäq ke riʼ rubʼanik yinkitzʼët. Ya riʼ xuʼän chë ya Sylvia chqä rïn xqatzʼët jaruʼ päq qäs nkʼatzin chqë. We nyaʼ qa nsamaj pa banco, kan kʼïy wä nrajil xtyaʼöx äl. Rma majun ta wä qakʼas, xqatzʼët chë we nqakʼwaj jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik, ri päq xtyaʼöx chwä kan kʼïy tiempo xtqrqʼiʼ apü.

Ma chaq bʼaʼ ta xuʼän chi nwäch xinyaʼ qa nsamaj. Ye kʼa ri wixjayil chqä nteʼ kan kowan xkikʼuqbʼaʼ nkʼuʼx. ¡Rïn kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän rma xkinok wä chik jmul precursor! Taq ya nchäp wä ri n-precursorado, kʼo jun xkiʼij chqë ri ma qayoʼen ta wä.

Kʼo jun qʼij, ri qa-doctor xuʼij chqë chë ya Sylvia kʼo wä chik pa yabʼil. Ya riʼ kan ma qayoʼen ta wä. ¡Kan kowan kiʼ qakʼuʼx xqaʼän! Ye kʼa rïn kʼa nwajoʼ na wä yinok precursor. ¿Xkikowin na komä xtinbʼän ri samaj riʼ? Ma kʼayewal ta xuʼän chqawäch xqayaʼ pa qajolon chë xtjeʼ wä chik jun qalkʼwal. Rma riʼ, kan xqayoʼej apü. Ye kʼa ya riʼ xuʼän chë xinquʼ rij achkë xtbʼanatäj rkʼë ronojel ri ya nchʼobʼon wä chik nbʼän.

 Taq xqaquʼ rij ri qachʼobʼon wä chik nqaʼän, xqaʼij chë kan majun xtqajäl ta che rä ri qachʼobʼon. Gabriel xaläx pan abril rchë ri junaʼ 1985. Rïn xinyaʼ qa nsamaj pa banco chqä xinchäp chik jmul ri precursorado regular pa junio rchë ri junaʼ 1985. Xqʼax ri tiempo, xinok jun chkë ri ye kʼo chpan ri Comité rchë Sucursal ri kʼo Venezuela. Rma ri sucursal kʼa jun 80 kilómetros nkanaj wä che rä Caracas, rïn kaʼiʼ u oxiʼ mul pa jun semana kʼo chë xinbʼän ri bʼey riʼ.

Ri sucursal chpan ri tinamït La Victoria kʼo wä. Rma riʼ, xqqʼax chpan ri tinamït riʼ rchë ke riʼ más naqäj nqjeʼ wä che rä Betel. Ya riʼ kan kʼïy xjäl pa qakʼaslemal. Kan yityoxin chkë n-familia rma ma xkikʼewaj ta xkiʼän riʼ. Kan janina xinkitoʼ ri kinaʼoj xkikʼüt. Ya Baha, ri wanaʼ, xuʼij chqë chë xtchajij nteʼ. Mike ya kʼlan wä chik, ye kʼa ya Samira chqä Gabriel kʼa ye kʼo na wä qkʼë. Rma riʼ, kʼo chë xekiyaʼ qa kichiʼil ri ye kʼo Caracas. Chqä ya Sylvia, ri wixjayil, kʼo chë xkʼluj che rä xjeʼ chpan jun koʼöl tinamït. Y jontir kʼo chë xkʼluj chqë nqjeʼ chpan jun jay más koʼöl. Ri xq-el äl chriʼ Caracas rchë xqbʼä pa tinamït La Victoria kan kʼïy xjäl pa qakʼaslemal.

Chrij riʼ, kan kʼo na más xjalatäj pa qakʼaslemal. Gabriel xkʼleʼ, y ya Samira xel äl chojay qkʼë. Chqä pa junaʼ 2007, ya Sylvia chqä rïn xqskʼïx rchë nqbʼesamäj Betel, ya riʼ kan jun nimaläj spanïk chqawäch röj, y komä, kʼa najin na nqsamäj aweʼ. Mike, ri naʼäy qalkʼwal, ukʼwäy bʼey pa congregación chqä ye precursores rkʼë ya Mónica, ri rixjayil. Chqä Gabriel ukʼwäy bʼey pa congregación, y rkʼë ya Ambra, ri rixjayil, najin nkiyaʼ ruqʼij Jehová chlaʼ Italia. Ya Samira precursora y ntoʼon rkʼë Betel.

Rïn kan kʼïy njalon pä chpan nkʼaslemal, ye kʼa kan ma ntzolin ta wiʼ. Xa kan nbʼän chik jmul xa ta nbʼix chwä. Kan kowan yityoxin rma jontir ri nbʼanon pä chuyaʼik ruqʼij Jehová. Chkipan ri junaʼ ye qʼaxnäq pä, ntzʼeton chë kan kowan nkʼatzin junan nuʼän awäch rkʼë Jehová. Xa bʼa achkë na kʼa nkʼatzin nqachaʼ nqaʼän pa qakʼaslemal, Jehová nkowin nuyaʼ ri uxlanen pa qan, «ri majun ta jun winäq nkowin nqʼax pa rujolon» (Filip. 4:6, 7). Ya Sylvia chqä rïn kan kowan qajnäq chqawäch ri samaj najin nqaʼän pa Betel. Y nqanaʼ chë yë Jehová bʼanayon chë kan ütz alenäq jontir chqawäch rma ronojel mul yë ryä qayaʼon naʼäy pa qakʼaslemal.