1. ¿Achkë naʼoj nukʼüt qa chqawäch Eclesiastés 3:1 chqä 7?

YE KʼO winäq ri kan nqä chkiwäch yetzjon, ye kʼa ye kʼo nkʼaj chik manä. Achiʼel nuʼij ri texto rchë re tjonïk reʼ, kʼo jun tiempo rchë nqtzjon y jun tiempo rchë majun nqaʼij ta (taskʼij ruwäch Eclesiastés 3:1, 7 *). Tapeʼ ke riʼ, rkʼë jbʼaʼ nqajoʼ chë jojun qachʼalal ketzjon más y kʼo mul nqajoʼ chë nkʼaj chik ma kan ta ketzjon.

2. ¿Achkë taqäl chrij rchë nbʼin achkë rubʼanik chqä ajän taq ütz nqtzjon?

² Jun spanïk ri ruyaʼon Jehová chqë, ya riʼ ri nqkowin nqtzjon (Éx. 4:10, 11; Apoc. 4:11). Chpan ri Ruchʼaʼäl nukʼüt chqawäch achkë rubʼeyal kʼo chë nqaksaj ri spanïk riʼ. Chpan re tjonïk reʼ xkeqïl jojun tzʼetbʼäl chpan le Biblia ri xtqrtoʼ rchë nqatamaj ajän taq ütz nqtzjon y ajän taq ütz majun nqaʼij ta. Chqä xtqatzʼët achkë nuquʼ Jehová chrij ri nqatzjoj chkë ri nkʼaj chik. Naʼäy, tqatzʼetaʼ ajän riʼ taq ütz nqtzjon.

3. Achiʼel nuʼij Romanos 10:14, ¿ajän ütz nqayaʼ chwäch qan nqatzjoj runaʼoj Jehová chqä Ruqʼatbʼäl Tzij chkë ri winäq?

³ Röj kʼo chë nqayaʼ chwäch qan chë ronojel mul nqatzjoj runaʼoj Jehová chqä Ruqʼatbʼäl Tzij chkë ri winäq (Mat. 24:14; taskʼij ruwäch Romanos 10:14 *). Taq nqaʼän riʼ, najin nqakʼän qanaʼoj chrij Jesús. Jun chkë rma ri xpë Jesús chwäch le Ruwachʼulew,  ya riʼ rchë xbʼerukʼutuʼ ri kantzij chrij ri Rutataʼ (Juan 18:37). Ye kʼa, ma tqamestaj ta chë janina rejqalen ri rubʼanik nqtzjon. Rma riʼ, taq nqtzjon kikʼë ri winäq chrij Jehová, kʼo chë ütz qanaʼoj nqaʼän kikʼë y ma nqaqasaj ta kiqʼij. Röj kʼo chë nqʼax chqawäch ri nkinaʼ chqä ri nkinmaj (1 Ped. 3:15). We xtqaʼän riʼ, rkʼë jbʼaʼ kan xtapon pa kan ri winäq ri xtqakʼüt qa chkiwäch.

4. Achiʼel nuʼij Proverbios 9:9, ¿achkë utzil nukʼäm pä pa kiwiʼ ri nkʼaj chik ri tzij nqaʼij chkë?

⁴ Ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë nkipixabʼaj jun qachʼalal we nkitzʼët chë nkʼatzin nkiʼän riʼ. Kantzij na wä, ryeʼ kʼo chë nkitzʼët ajän chqä akuchï más ütz nuʼän chkiwäch yetzjon rkʼë ri qachʼalal, ke riʼ ma itzel ta xtnaʼ. Taq ri ukʼwäy taq bʼey nkipixabʼaj jun qachʼalal, kʼo chë ma nkiqasaj ta ruqʼij. Chqä kʼo chë nkikʼüt chwäch ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, ke riʼ ri qachʼalal más ütz runaʼoj xtuʼän (taskʼij ruwäch Proverbios 9:9 *). ¿Achkë rma janina rejqalen chë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqtzjon taq nkʼatzin? Tqatzʼetaʼ ri tzʼetbʼäl xkiyaʼ qa kaʼiʼ winäq ri yerutzjoj le Biblia ri ma junan ta kinaʼoj xkiʼän. Naʼäy xtqtzjon chrij jun achï ri kʼo ta chë xerupixabʼaj ri ralkʼwal. Chrij riʼ, xtqtzjon chrij jun ixöq ri kʼo chë xtzjon rkʼë jun achï ri xbʼeʼok qʼatöy tzij.

5. ¿Achkë rma nqaʼij chë Elí achiʼel ta majun xuʼij ta chkë ralkʼwal tapeʼ xchapon chkë?

⁵ Elí, ri sumo sacerdote, kʼo wä kaʼiʼ ralkʼwal ri janina xerajoʼ. Ye kʼa ri kaʼiʼ achiʼaʼ riʼ xa xkiqasaj ruqʼij Jehová. Ryeʼ ye sacerdotes wä, y ya riʼ jun nimaläj samaj ri xyaʼöx chkë. Ye kʼa, ryeʼ xkiʼän ri xkajoʼ rkʼë ri samaj riʼ. Chqä ma xkiyaʼ ta ruqʼij ri spanïk ri nyaʼöx wä che rä Jehová y xekiʼän wä tzʼil taq bʼanobʼäl (1 Sam. 2:12-17, 22). Achiʼel nuʼij ri pixaʼ ri xyaʼöx che rä Moisés, ryeʼ kʼo wä chë xekamsäx ta. Ye kʼa Elí xa eqal xchapon chkë chqä kʼa xyaʼ na qʼij chkë rchë xesamäj pa tabernáculo (Deut. 21:18-21). ¿Achkë xchʼöbʼ Jehová chrij riʼ? Ryä xuʼij che rä Elí: «¿Achkë rma najin nayaʼ más kiqʼij ri awalkʼwal chi nwäch rïn?». Rma riʼ Jehová xuʼij chë xtchüp kiwäch ri kaʼiʼ itzel taq achiʼaʼ riʼ (1 Sam. 2:29, 34).

6. ¿Achkë naʼoj nukʼüt qa chqawäch ri xbʼanatäj rkʼë Elí?

⁶ Ri xbʼanatäj rkʼë Elí nukʼüt qa jun naʼoj chqawäch ri janina rejqalen. We röj nqatamaj chë kʼo jun qachiʼil o jun qachʼalal pa qachoch ri xqʼäj rutzij Dios, kʼo chë nqtzjon rkʼë chqä nqanataj che rä ri pixaʼ ye kʼo chpan le Biblia. Chrij riʼ, kʼo chë nqatzʼët we nyaʼöx rutoʼik kimä ri  ukʼwäy taq bʼey pa congregación (Sant. 5:14). Majun bʼëy nqajoʼ ta nqaʼän achiʼel xuʼän Elí y nqayaʼ más ruqʼij jun qachiʼil o jun qachʼalal pä qachoch chwäch Jehová. Rma riʼ, janina nkʼatzin chë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqtzjon rkʼë jun qachʼalal ri kʼo chë npixabʼäx. We röj xtqaʼän riʼ, kʼo utzil xtkʼäm pä. Tqatzʼetaʼ komä achkë xuʼän jun israelita rubʼiniʼan Abigaíl, ri ma junan ta runaʼoj xuʼän rkʼë Elí.

7. ¿Achkë rma Abigaíl xtzjon rkʼë David?

⁷ Abigaíl, ya riʼ wä ri rixjayil Nabal, jun achï bʼeyon chqä ri kʼo wä kʼïy rulew. Taq David chqä ri rusamajelaʼ xeʼanmäj äl chwäch Saúl, xejeʼ jun tiempo kikʼë ri rusamajelaʼ Nabal chqä xkichajij ri rukarneʼl chkiwäch ri alqʼomaʼ. ¿Xtyoxij komä Nabal rma xkiʼän riʼ? Manä. Taq David xtäq ri rusamajelaʼ rchë xkikʼutuj jbʼaʼ kiway chqä kiyaʼ che rä Nabal, ryä xa xpë ruyowal chkë, xräq ruchiʼ chkij chqä kan xeruyöqʼ (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14). Rma riʼ, David xuʼij chë xkerukamsaj jontir ri achiʼaʼ chkë ri rusamajelaʼ Nabal (1 Sam. 25:13, 22). ¿Achkë komä xtqʼatö rchë David? Abigaíl xqʼax chwäch chë kʼo chë ntzjon. Rma riʼ, tapeʼ David rukʼwan äl 400 achiʼaʼ ri janina kinmik chqä katajnäq äl kiyowal, Abigaíl ma xuxiʼij ta riʼ xbʼä chukʼulik David rchë xtzjon rkʼë.

8. ¿Achkë naʼoj nqatamaj qa chrij ri xuʼän Abigaíl?

⁸ Abigaíl ma xuxiʼij ta riʼ taq xtzjon rkʼë David, ye kʼa ma xqasaj ta ruqʼij chqä xuʼän chë xapon pa ran David ri xuʼij che rä. Tapeʼ ryä majun ta rumak chrij ri xbʼanatäj, xuʼij che rä David chë tkyuʼ rumak. Abigaíl retaman wä chë David ma xtuʼän ta wä jun itzelal, rma kan jun wä utziläj winäq. Chqä xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë Jehová xttoʼö rchë (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34). Achiʼel xuʼän Abigaíl, röj chqä kʼo chë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqtzjon rkʼë jun qachʼalal we nqatzʼët chë ya xa ntzaq pa jun mak (Sal. 141:5). Röj ma ütz ta chë nqaqasaj ruqʼij ri qachʼalal, ye kʼa kʼo chë kuw nqpaʼeʼ chqä. We rkʼë ajowabʼäl  nqapixabʼaj jun winäq taq nkʼatzin, najin nqakʼüt chë yoj utziläj taq achiʼil (Prov. 27:17).

9, 10. ¿Achkë kʼo chë ma nkimestaj ta ri ukʼwäy taq bʼey taq nkipixabʼaj jun winäq?

⁹ Janina rejqalen chë ri ukʼwäy taq bʼey ma nkixiʼij ta kiʼ yetzjon rkʼë jun qachʼalal ri xuʼän jun mak (Gál. 6:1). Ri ukʼwäy taq bʼey kan nkiqasaj kiʼ y kitaman chë xa rma ye ajmakiʼ, rkʼë jbʼaʼ jun qʼij chqä xtkiʼän jun mak y xtkʼatzin chë xkepixabʼäx. Ye kʼa, ma ya riʼ ta xtbʼanö chkë chë ma nkipixabʼaj ta jun qachʼalal taq nkʼatzin (2 Tim. 4: 2; Tito 1: 9). Taq nkipixabʼaj jun qachʼalal, ryeʼ nkitäj kiqʼij rchë kan pa rubʼeyal nkiʼän che rä chqä nkikʼüt kochʼonïk. Ri ukʼwäy taq bʼey janina nkajoʼ ri qachʼalal, rma riʼ nkitäj kiqʼij rchë yekitoʼ (Prov. 13:24). Ye kʼa ri más rejqalen chkiwäch ryeʼ, ya riʼ nkiyaʼ ruqʼij Jehová taq yetoʼon rchë nkinimirsaj ruqʼij ri rupixaʼ chqä nkichajij ri congregación chwäch xa bʼa achkë itzelal (Hech. 20:28).

¹⁰ Kʼa komä qatzʼeton pä ajän riʼ taq ütz nqtzjon. Ye kʼa, kʼo mul más ütz chë nqaqʼät qiʼ taq nqtzjon. ¿Achkë nbʼanö chë kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän riʼ?

11. ¿Achkë tzʼetbʼäl xksaj Santiago y achkë rma kan ütz ri tzʼetbʼäl riʼ?

¹¹ Röj kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqaqʼät ri yeqaʼij. Santiago, jun chkë ri xtzʼibʼan le Biblia, xksaj jun tzʼetbʼäl ri nukʼüt chë kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqaqʼät qiʼ taq nqtzjon. Ryä xuʼij: «Ri winäq ri majun bʼëy nsach ta taq ntzjon, ya riʼ jun winäq ri majun mak chrij y xtkowin chqä xtqʼät ronojel ri ruchʼakul» (Sant. 3:2, 3). Santiago najin wä ntzjon chrij ri chʼichʼ ri nyaʼöx chjolon chqä pa ruchiʼ jun kej. Taq ri winäq ri chʼoköl chrij ri kej nujïkʼ ri koloʼ ri xmïl che rä ri chʼichʼ riʼ, xtkowin xtkʼwaj rubʼey ri chköp chqä xtkowin xtuʼän chë xtpaʼeʼ qa. Ye kʼa, we ma xtkowin ta xtkʼwaj  rubʼey, ri kej rkʼë jbʼaʼ xa xttzaq qa, xttzʼlaʼ riʼ o xtsök ri chʼoköl äl chrij. Ke riʼ chqä nbʼanatäj qkʼë röj. We ma nqaqʼät ta qiʼ taq nqtzjon, rkʼë jbʼaʼ xa xtqatzʼlaʼ ri nkʼaj chik. Komä tqatzʼetaʼ akuchï chqä ajän ütz nqaqʼät qiʼ taq nqtzjon.

12. ¿Ajän ütz nqaqʼät qiʼ taq nqtzjon?

¹² ¿Achkë ütz nqaʼän we qataman chë kʼo jun qachʼalal kʼo jun retaman ri ma ütz ta nutzjoj? Jun tzʼetbʼäl, we qataman ruwäch jun qachʼalal ri kʼo chpan jun tinamït akuchï ma nyaʼöx ta qʼij ntzjöx le Biblia, ¿nqakʼutuj komä che rä ri qachʼalal riʼ achkë rubʼanik najin nkitzjoj le Biblia? Röj, rma yeqajoʼ ri qachʼalal, rkʼë jbʼaʼ nqaʼän kʼutunïk chkë rchë nqajoʼ nqatamaj achkë kibʼanon o rchë nqchʼö rkʼë Jehová pa kiwiʼ. Ye kʼa, ya riʼ taq más ütz nqaqʼät qiʼ taq nqtzjon. Taq nqachaqtiʼij jun qachʼalal rchë nutzjoj chqë ri retaman, ma najin ta nqakʼüt ajowabʼäl chwäch ryä chqä chkiwäch ri qachʼalal ri kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij. Kantzij wä, röj ma nqajoʼ ta nqayaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri qachʼalal ri ye kʼo akuchï ma nyaʼöx ta qʼij ntzjöx le Biblia. Chqä, we kʼo jun qachʼalal ri kʼo chpan jun chkë ri tinamït riʼ, ma ütz ta nutzjoj achkë rubʼanik najin ntzjöx le Biblia chriʼ o achkë rubʼanik najin nbʼan chkë ri samaj pa rutinamit Jehová.

13. Achiʼel nuʼij Proverbios 11:13, ¿achkë kʼo chë nkiʼän ri ukʼwäy taq bʼey chqä achkë rma?

¹³ Ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë nkismajij ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 11:13 * (taskʼij ruwäch). Ryeʼ nkiʼän riʼ taq ma nkesaj ta rutzjol ri ma kʼo ta chë nkitzjoj. Riʼ kʼayewal nuʼän chkiwäch ri ye kʼlan chik. Rma chë ri kʼlan taq winäq kʼo chë nkitzjoj chkiwäch ri nkiquʼ, ri nkinaʼ chqä ri nbʼanö chkë chë nkichʼujirsaj kiʼ. Ye kʼa, ri ukʼwäy taq bʼey kitaman chë ma ütz ta nkesaj rutzjol ri kitaman chkij ri qachʼalal pa congregación. We xa xtkesaj rutzjol, ri qachʼalal ma xtkikʼuqbʼaʼ ta chik kikʼuʼx chkij chqä xa xtkitzʼilbʼisaj kibʼiʼ. Ri qachʼalal ri kʼo kisamaj pa congregación, kʼo chë ronojel mul nkiʼij ri kantzij (1 Tim. 3:8; nota). Ryeʼ nkiʼän riʼ taq ma yekiqʼöl ta ri qachʼalal chqä taq ma nkesaj ta rutzjol jontir ri nkikʼoxaj. We jun ukʼwäy bʼey kantzij nrajoʼ ri rixjayil, ma xttzjoj ta che rä ri ma nkʼatzin ta nutamaj.

14. ¿Achkë ütz nuʼän ri rixjayil jun ukʼwäy bʼey rchë ma nutzʼilbʼisaj ta rubʼiʼ ri rachjil?

¹⁴ Ri rixjayil jun ukʼwäy bʼey nkowin ntoʼon rchë ma ntzʼilbʼisäx ta rubʼiʼ ri rachjil. ¿Achkë rubʼanik nuʼän riʼ? Taq ma nuchaqtiʼij ta ri rachjil rchë nutzjoj che rä ri ma nkʼatzin ta nutamaj. Ke riʼ, ma xa xuʼ ta xttoʼ ri rachjil chqä xtkʼüt chë najin nuyaʼ kiqʼij ri qachʼalal ri kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij ri rachjil. Ye kʼa, ri más rejqalen ya riʼ chë xtyaʼ kiʼkʼuxlal pa ran Jehová, rma najin ntoʼon rchë junan nuʼän qawäch pa congregación chqä rchë njeʼ uxlanen chqakojöl (Rom. 14:19).

15. ¿Achkë xquʼ Jehová chkij ri oxiʼ achiʼaʼ xebʼetzʼetö rchë Job chqä achkë rma?

¹⁵ Ri wuj rchë Job nukʼüt chqawäch ajän riʼ taq ütz nqtzjon chqä achkë ütz ri yeqaʼij. Taq Job xqʼaxaj kʼïy kʼayewal pa rukʼaslemal, kajiʼ achiʼaʼ xepë rkʼë rchë xkikʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chqä xkiyaʼ runaʼoj. Ryeʼ kʼïy tiempo xejeʼ rkʼë Job y ma xetzjon ta apü. Ye kʼa ri xkiʼij ri oxiʼ chkë ri achiʼaʼ riʼ, Elifaz, Bildad y Zofar, nukʼüt chë ryeʼ ma xkiksaj ta ri tiempo riʼ rchë nkichʼöbʼ achkë rubʼanik xtkitoʼ Job, xa xkiquʼ achkë rubʼanik xtkikʼüt chë Job kʼo wä rumak. Kʼo wä ri xekiʼij ri kantzij wä, ye kʼa kʼïy chkë ri xkiʼij chrij Job chqä chrij Jehová xa tzʼukün taq tzij. Ryeʼ chqä kan itzel xetzjon chrij Job (Job 32:1-3). ¿Achkë komä xquʼ Jehová? Ryä xpë ruyowal chkë ri oxiʼ achiʼaʼ riʼ chqä xuʼij chë ye nakanïk y xuʼän chë xkibʼeʼij che rä Job chë tbʼanaʼ chʼonïk pa kiwiʼ (Job 42:7-9).

16. ¿Achkë naʼoj nkikʼüt qa chqawäch ri xkiʼän Elifaz, Bildad y Zofar?

 ¹⁶ Ri xkiʼän Elifaz, Bildad y Zofar, nkikʼüt qa oxiʼ naʼoj chqawäch. Naʼäy, ma qtzjon ta itzel chkij ri qachʼalal (Mat. 7:1-5). Pa rukʼexel riʼ, naʼäy kʼo chë nqayaʼ qaxkïn chkë kʼa riʼ nqtzjon apü. We xtqaʼän riʼ xtqʼax chqawäch ri najin nkiqʼaxaj (1 Ped. 3:8). Rukaʼn, taq nqtzjon kikʼë ri qachʼalal, kʼo chë nqatzʼët we kantzij najin nqtzjon chqä we ma najin ta yeqasök kikʼë ri qatzij (Efes. 4:25). Y, rox, chë Jehová kan nuyaʼ ruxkïn che rä ri nqatzjoj chqawäch.

17. ¿Achkë naʼoj nqatamaj qa chrij Elihú?

¹⁷ Ri rukaj achï ri xbʼetzʼetö rchë Job, ya riʼ Elihú, jun ruchʼalal Abrahán. Taq Job chqä ri nkʼaj chik achiʼaʼ najin wä yetzjon, Elihú kan xyaʼ ruxkïn che rä ri xkiʼij. Nqʼalajin riʼ rma taq ryä xtzjon rkʼë Job, kan rkʼë ajowabʼäl chqä kan pa rubʼeyal xpixabʼaj wä. Riʼ xtoʼ wä Job rchë xjäl ruchʼobʼonik (Job 33:1, 6, 17). Ri más rejqalen chwäch Elihú ya riʼ wä chë nyaʼöx ruqʼij Jehová y ma ruqʼij ta ryä o jun chik winäq (Job 32:21, 22; 37:23, 24). Ri xuʼän Elihú nukʼüt qa chqawäch chë kʼo jun tiempo rchë nqayaʼ qaxkïn chkë ri nkʼaj chik taq yetzjon qkʼë (Sant. 1:19). Chqä nqatamaj qa chë ri más rejqalen chqawäch röj taq nqapixabʼaj jun qachʼalal, ya riʼ chë nyaʼöx ruqʼij Jehová y ma yë ta röj.

18. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqatyoxij ri nqkowin nqtzjon?

¹⁸ Röj nqakʼüt chë nqatyoxij ri spanïk ruyaʼon Jehová chqë rchë nqtzjon, taq nqasmajij ri nuʼij le Biblia chrij ri ajän ütz nqtzjon chqä achkë ütz ri yeqaʼij. Salomón, ri qʼatöy tzij, xuʼij reʼ rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios: «Achiʼel manzanas ri yebʼanon rkʼë oro y yeyaʼon chpan jun kʼojlibʼäl ri bʼanon rkʼë plata, ke riʼ jun utziläj tzij ri kan pa ruqʼijul nyaʼöx» (Prov. 25:11). We röj nqayaʼ qaxkïn chkë ri nkʼaj chik chqä nqachʼöbʼ na achkë nqaʼij apü, ri qatzij xtkiʼän achiʼel manzanas ri yebʼanon rkʼë oro, ri ye jaʼäl chqä kan janina kiqʼij. Rma riʼ, tapeʼ nqä chqawäch nqtzjon o manä, tqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik rkʼë ri qatzij. Ke riʼ xtqayaʼ kiʼkʼuxlal pa ran Jehová (Prov. 23:15; Efes. 4:29). Kantzij wä, ya riʼ ri más ütz rubʼanik nqakʼüt chë nqatyoxij che rä Jehová ri nqkowin nqtzjon.