1. ¿Achkë pixaʼ xyaʼ qa Jesús chkë ri rutzeqelbʼëy? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

RI RUKʼISBʼÄL aqʼaʼ xjeʼ Jesús kikʼë ri rutzeqelbʼëy, ryä xuʼij reʼ chkë: «Nyaʼ re jun kʼakʼakʼ pixaʼ reʼ chiwä: [...] achiʼel wä yixinwajowan pä rïn, ke riʼ chqä tibʼanaʼ rïx, tiwajowalaʼ iwiʼ chiwäch». Chrij riʼ xuʼij: «Ke riʼ xtqʼalajin chkiwäch jontir chë rïx yïx nutzeqelbʼëy, we xtiwajowalaʼ iwiʼ chiwäch» (Juan 13:34, 35).

2. ¿Achkë rma janina rejqalen nqakʼüt ajowabʼäl chkiwäch ri nkʼaj chik?

² Jesús xuʼij chë ri winäq xtkitamaj achkë riʼ ri kantzij rutzeqelbʼëy we ryeʼ xtkikʼüt ri ajowabʼäl ri xkʼüt qa ryä chkiwäch. Ri xuʼij qa Jesús xbʼanatäj pa naʼäy siglo, y kʼa najin na nbʼanatäj komä. Rma riʼ, janina rejqalen chë röj nqakʼüt ajowabʼäl chkiwäch ri nkʼaj chik tapeʼ kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch.

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ Rma xa yoj ajmakiʼ, kʼo mul kan kʼayewal nuʼän chqawäch yeqajoʼ ri qachʼalal rkʼë ronojel qan. Rma riʼ, kʼo chë nqatäj qaqʼij rchë nqakʼän qanaʼoj chrij Cristo. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik nqrtoʼ ri ajowabʼäl rchë junan nuʼän qawäch pa congregación, rchë ma yeqachaʼ ta ri qachʼalal chqä rchë nqayaʼ chkë ri achkë kʼo qkʼë. Taq xtqatjoj qiʼ chrij re tjonïk reʼ, tqakʼutuj qa chqawäch: «¿Achkë ntamaj qa rïn chkij ri qachʼalal ri, tapeʼ kʼayewal xuʼän chkiwäch, xkikʼüt na ajowabʼäl?».

4. Achiʼel nuʼij chpan Mateo 5:23 chqä 24, ¿achkë rma janina rejqalen yeqasöl ri kʼayewal rkʼë jun qachʼalal ri ma kan ta kiʼ rukʼuʼx rubʼanon qkʼë?

⁴ Jesús xkʼüt qa chqawäch chë nkʼatzin yeqasöl ri kʼayewal rkʼë jun qachʼalal ri ma kan ta kiʼ rukʼuʼx rubʼanon qkʼë (taskʼij ruwäch  Mateo 5:23, 24 *). Ryä xuʼij chë we nqajoʼ chë Dios kiʼ rukʼuʼx nuʼän qkʼë, nkʼatzin ütz nqakʼwaj qiʼ kikʼë ri nkʼaj chik. Jehová kan jaʼäl nutzʼët taq nqatäj qaqʼij rchë junan nuʼän qawäch kikʼë ri qachʼalal. We xa nqakʼöl itzel pa qan chrij jun chik o ma nqajoʼ ta nqasöl jun kʼayewal rkʼë, Jehová ma xtkʼän ta ronojel ri xtqaʼän pa rusamaj (1 Juan 4:20).

5. ¿Achkë rma kan kʼayewal xuʼän chwäch Marcos taq xrajoʼ xsöl jun kʼayewal rkʼë jun qachʼalal?

⁵ Rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqasöl jun kʼayewal rkʼë jun qachʼalal. ¿Achkë rma? Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Marcos. * Ryä kan poqän xnaʼ ran taq jun qachʼalal achï itzel xtzjon chrij chkiwäch nkʼaj chik qachʼalal. ¿Achkë xuʼän Marcos? Ryä nuʼij: «Kan xkatäj nyowal chqä kan xinwajoʼ xinchʼäy». Ye kʼa chrij riʼ, Marcos xtzolij riʼ chqä xkʼutuj kuyubʼäl mak che rä ri qachʼalal rchë nusöl ri kʼayewal. Ye kʼa ri qachʼalal ma xrajoʼ ta xküy Marcos. Rma riʼ Marcos xquʼ reʼ: «We ryä ma nrajoʼ ta chë nsolotäj ri kʼayewal chqawäch, ¿achkë rma kʼo chë ntäj nqʼij rïn rchë nbʼän riʼ?». Ye kʼa ri ukʼwäy bʼey rchë circuito xuʼij che rä chë ma tkos ta chubʼanik ri najin nuʼän. ¿Achkë xuʼän Marcos chrij riʼ?

6. a) ¿Achkë xuʼän Marcos rchë xrajoʼ xsöl jun kʼayewal? b) ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Marcos chë xsmajij ri nuʼij Colosenses 3:13 chqä 14?

⁶ Marcos xtzʼët chë kʼo mul achiʼel ta nunimirsaj riʼ chqä nunaʼ wä ryä chë más ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik. Riʼ xuʼän chë xqʼax chwäch chë nkʼatzin nujäl runaʼoj (Col. 3:8, 9, 12). Ryä xbʼä chik jmul rkʼë ri qachʼalal chqä kan rkʼë qasanriʼïl xuʼij che rä chë tkyuʼ rumak. Chqä xerutzʼibʼaj jojun cartas ri akuchï xuʼij wä äl che rä chë nutzolij riʼ rma ri xbʼanatäj chkiwäch chqä chë tkimestaj ronojel ri xtbʼanatäj. Ryä chqä xeruyaʼ koköj taq spanïk che rä ri xquʼ ryä chë xkeqä chwäch ri qachʼalal. Tapeʼ ke riʼ, ri qachʼalal riʼ ma xqʼax ta ruyowal. Ye kʼa Marcos xsmajij ri pixaʼ ri xyaʼ qa  Jesús ri nuʼij chë keqajoʼ ri qachʼalal chqä keqakyuʼ (taskʼij ruwäch Colosenses 3:13, 14 *). Tapeʼ ri nkʼaj chik ma nkajoʼ ta nkijäl kinaʼoj taq röj nqajoʼ nqasöl jun kʼayewal kikʼë, ri kantzij ajowabʼäl xtuʼän chë xkeqaküy ronojel mul chqä chë xtqakʼutuj che rä Jehová chë tqrtoʼ pä rchë xtqasöl ri kʼayewal riʼ (Mat. 18:21, 22; Gál. 6:9).

7. a) ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän xuʼij qa Jesús? b) ¿Achkë kʼayewal xqʼaxaj ya Clara?

⁷ Jesús xuʼij qa chë tqabʼanaʼ kikʼë ri nkʼaj chik achiʼel wä nqajoʼ röj chë nbʼan qkʼë. Chqä xuʼij chë ma xa xuʼ ta keqajoʼ ri winäq ri yojkajoʼ röj (Luc. 6:31-33). ¿Achkë ta komä xtqaʼän we jun qachʼalal pa congregación achiʼel ta ruyowal chqë y rma riʼ ma nrajoʼ ta nqrchʼaʼej? Tapeʼ ma kan ta nbʼanatäj riʼ, ya riʼ wä xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Clara. Ryä nuʼij: «Jun qachʼalal ixöq ma nrajoʼ ta wä yiruchʼaʼej, y rïn ma ntaman ta wä achkë rma ke riʼ nuʼän wkʼë. Riʼ xuʼän chë kowan xchʼpü wan chqä kʼayewal xuʼän chi nwäch xibʼä pa taq moloj». Naʼäy, ya Clara xquʼ reʼ: «Ma nmak ta rïn. Kan ye kʼïy bʼaʼ qachʼalal ye bʼin chë ri qachʼalal riʼ kan jun wä bʼaʼ runaʼoj».

8. a) ¿Achkë xuʼän ya Clara rchë xsöl jun kʼayewal rkʼë jun qachʼalal? b) ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xbʼanatäj rkʼë ya Clara?

⁸ Ya Clara kan xkanuj rubʼanik rchë xsöl ri kʼayewal rkʼë ri qachʼalal ixöq. Naʼäy, ryä xchʼö rkʼë Jehová y chrij riʼ xtzjon rkʼë ri qachʼalal riʼ. Ryeʼ xetzjon chrij ri kʼayewal, chrij riʼ xkiqʼetej kiʼ chqä jmul chik ütz xkikʼwaj kiʼ. Achiʼel ta ütz xkanaj ronojel. Ye kʼa ya Clara nuʼij: «Jbʼaʼ chrij riʼ, ri qachʼalal jmul chik ma kiʼ ta rukʼuʼx xuʼän wkʼë. Riʼ xuʼän chë kan xibʼison». Ya Clara nquʼ wä chë xa xuʼ xtuʼän kiʼ rukʼuʼx we ri qachʼalal nujäl runaʼoj. Ye kʼa xqʼax chwäch chë ri más rejqalen ri kʼo wä chë nuʼän ryä ya riʼ ütz runaʼoj nuʼän rkʼë chqä ma nukʼewaj ta nuküy rumak (Efes. 4:32–5:2). Ryä xnatäj che rä chë ri kantzij ajowabʼäl ma nujlaj ta jaruʼ mul bʼanon jun itzelal che rä chqä chë «jontir nunmaj, jontir nuyoʼej, jontir nuköchʼ» (1 Cor. 13:5, 7). Riʼ xtoʼ ya Clara  rchë xnaʼ chik jmul uxlanen pa ran. Xqʼax ri tiempo, ri qachʼalal ixöq más ütz runaʼoj xuʼän rkʼë. Tqayaʼ chwäch qan chë ri Dios ri kʼo ajowabʼäl chqä uxlanen rkʼë, xtjeʼ qkʼë we röj xtqatäj qaqʼij rchë junan xtuʼän qawäch kikʼë ri qachʼalal chqä we ronojel mul xtqakʼüt ajowabʼäl chkiwäch (2 Cor. 13:11).

9. Achiʼel nuʼij Hechos 10:34 chqä 35, ¿achkë rma kʼo chë ma yeqachaʼ ta ri winäq?

⁹ Jehová ma yeruchaʼ ta ri winäq (taskʼij ruwäch Hechos 10:34, 35 *). Taq röj nqakʼän qanaʼoj chrij, nqakʼüt chë yoj ralkʼwal. Chqä nqakʼüt chë najin nqasmajij ri pixaʼ ri nuʼij chë keqajoʼ ri winäq achiʼel wä nqajoʼ qa qiʼ röj. Ronojel riʼ xtuʼän chë junan xtuʼän qawäch pa congregación (Rom. 12:9, 10; Sant. 2:8, 9).

10, 11. ¿Achkë xuʼän ya Ruth rchë xjäl rubʼanik nchʼobʼon?

¹⁰ Rkʼë jbʼaʼ, ye kʼo jojun kʼayewal nuʼän chkiwäch ma yekichaʼ ta ri winäq. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Ruth. Taq kʼa qʼopoj na, kʼo jun itzelal xbʼan che rä ru-familia rma jun winäq ri jun wä chik rutinamit. ¿Achkë xnaʼ ya Ruth rma ri xbʼanatäj? Ryä nuʼij: «Kan ma nwajoʼ ta wä ntamaj chkij ri winäq rchë ri tinamït riʼ. Nquʼ wä rïn chë jontir ri winäq riʼ kan itzel wä kinaʼoj, yajün ri qachʼalal». ¿Achkë xtoʼö ya Ruth rchë ma itzel ta chik xerutzʼët ri winäq riʼ?

¹¹ Ya Ruth xqʼax chwäch chë nkʼatzin wä nujäl ri rubʼanik nchʼobʼon. Rma riʼ, xskʼij ruwäch ri Anuario ri akuchï nutzjoj wä achkë kiqʼaxan chqä kibʼanon pä ri qachʼalal chpan ri tinamït riʼ. Ryä nuʼij: «Kan xintäj nqʼij rchë yë ri ütz yenchʼöbʼ chkij ri winäq rchë ri tinamït riʼ. Xintzʼët chë ri qachʼalal kan nkitäj kiqʼij chpan rusamaj Jehová. Xqʼax chi nwäch chë ryeʼ chqä ye kʼo chpan ri rutinamit Jehová». Eqal eqal, ya Ruth xqʼax chwäch chë kʼo wä chik jun ri najowatäj nuʼän. Ryä nuʼij: «Taq ntamaj wä kiwäch nkʼaj qachʼalal rchë ri tinamït riʼ, kan ntäj wä nqʼij rchë kiʼ nkʼuʼx nbʼän kikʼë chqä rchë yitzjon kikʼë. Ke riʼ kan xintamaj kiwäch». ¿Achkë utzil xkʼäm pä riʼ? Ya Ruth nuʼij: «Xqʼax ri tiempo, xjalatäj ri nnaʼ chkij ri winäq riʼ».

12. ¿Achkë wä xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Sarah?

¹² Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun xa yekichaʼ ri winäq tapeʼ ryeʼ nkinaʼ chë ma nkiʼän ta riʼ. Jun tzʼetbʼäl. Jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Sarah nunaʼ wä chë ma najin ta yeruchaʼ ri winäq rma kijatzul, rma kʼo o majun kirajil o rma kisamaj yaʼon pa rutinamit Jehová. Tapeʼ ke riʼ, ryä nuʼij: «Xqʼalajin chi nwäch chë xa najin wä yenchaʼ ri winäq». ¿Achkë rubʼanik najin nbʼanatäj riʼ? Ryä kʼo wä chpan jun familia ri akuchï jontir xeʼok pa universidad. Rma riʼ, kʼo jun qʼij, xuʼij reʼ che rä jun rachiʼil: «Rïn xa xuʼ kikʼë qachʼalal ri xeʼok pa universidad nkʼwaj wä wiʼ, ye kʼa kikʼë ri nkʼaj chik manä». Nqʼalajin kʼa chë ya Sarah kʼo wä chë xjäl runaʼoj. ¿Achkë xtoʼö rchë xuʼän riʼ?

13. ¿Achkë nqatamaj qa chrij ri xuʼän ya Sarah rchë xjäl ruchʼobʼonik?

¹³ Jun ukʼwäy bʼey rchë circuito ya riʼ xtoʼö ya Sarah rchë xtzʼët achkë rubʼanik najin nchʼobʼon. Ryä nuʼij: «Xuʼij chwä chë ütz najin nbʼan che rä nsamaj chrij rutzjoxik le Biblia, chë ütz taq comentarios yenyaʼ chqä chë kan kʼïy wetamabʼal chrij le Biblia. Chrij riʼ, xuʼij chwä chë taq nkʼiyär qatamabʼal chrij le Biblia, nkʼatzin chqä yewachin utziläj taq naʼoj qkʼë, naʼoj achiʼel ri naqasaj awiʼ, ri nanaʼ chë ma jontir ta yakowin naʼän chqä ri najyowaj kiwäch ri winäq». Ya Sarah kan xqʼax chwäch ri xuʼij ri ukʼwäy bʼey rchë circuito che rä. Ryä nuʼij: «Xqʼalajin chi nwäch chë ri más rejqalen ya riʼ ütz anaʼoj naʼän kikʼë ri nkʼaj chik chqä nakʼüt ajowabʼäl chkiwäch». Rma riʼ, xjäl ruchʼobʼonik chkij ri qachʼalal. Ryä nuʼij: «Xintäj nqʼij rchë ntzʼët ri utziläj taq naʼoj  ri kʼo kikʼë qachʼalal ri nuʼän chë kan kʼo kiqʼij chwäch Jehová». Röj chqä majun bʼëy nqajoʼ ta nqanimirsaj qiʼ xa rma kʼïy junaʼ xqjeʼ pa tijobʼäl. We kan rkʼë ronojel qan yeqajoʼ ri qachʼalal, majun bʼëy xkeqachaʼ ta (1 Ped. 2:17).

14. Achiʼel nuʼij Hebreos 13:16, ¿achkë nunaʼ Jehová taq röj nqspan?

¹⁴ Jehová kan jaʼäl nutzʼët ri winäq ri nspan (taskʼij ruwäch Hebreos 13:16 *). Chwäch ryä kan najin nqayaʼ ruqʼij taq yeqatoʼ ri winäq ri nkʼatzin kitoʼik (Sant. 1:27; 2:14-17). Rma riʼ, le Biblia nuʼij reʼ chqë: «Ronojel mul kixspan» (Rom. 12:13). Taq nqspan, röj nqakʼüt chkiwäch ri nkʼaj chik chë yeqajoʼ chqä chë ye utziläj qachiʼil. Jehová kan jaʼäl nutzʼët taq nqaspaj jun kiway o jun kiyaʼ ri qachʼalal, o taq nqayaʼ qaxkïn o qa-tiempo chkë (1 Ped. 4:8-10). Jun chik rubʼanik rchë nqakʼüt chë nqspan, ya riʼ taq yeqakʼül apü ri qachʼalal chqachoch. Ye kʼa, kʼo mul rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqaʼän riʼ.

15, 16. a) ¿Achkë rma ye kʼo jojun qachʼalal kʼayewal nuʼän chkiwäch yekikʼül apü qachʼalal chkachoch? b) ¿Achkë xtoʼö ya Edit rchë xerukʼül apü qachʼalal chrachoch?

¹⁵ Rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë ma kan ta ütz yeqakʼül apü qachʼalal chqachoch xa rma ri najin nqaqʼaxaj chpan qakʼaslemal. Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal malkaʼn ri rubʼiniʼan Edit. Taq ryä majanä Testigo ta, ma kan ta nkʼunan wä. Chqä nunaʼ wä chë ri nkʼaj chik más wä ütz kibʼanon chwäch ryä rchë yekikʼül apü qachʼalal.

¹⁶ Taq ya xok Testigo, ya Edit xjäl runaʼoj chqä xtäj ruqʼij rchë xspan chqä rchë xerukʼül apü qachʼalal chrachoch. Ryä nuʼij: «Taq xyak ri jay ri akuchï nqamöl wä qiʼ, jun ukʼwäy bʼey xkʼutuj chwä we ütz yekanaj qa jun kʼlaj qachʼalal wkʼë jun kaʼiʼ semanas. Ya riʼ taq rïn xpë pa nujolon ri malkaʼn aj Sarepta chqä achkë rubʼanik xyaʼöx utzil pa ruwiʼ rma Jehová» (1 Rey. 17:12-16). Ya Edit xrajoʼ xekanaj qa ri qachʼalal riʼ rkʼë. ¿Achkë utzil xerïl? Ryä nuʼij: «Ma xa xuʼ ta kaʼiʼ semanas xekanaj qa ri qachʼalal riʼ wkʼë, ryeʼ xekanaj na qa  kaʼiʼ ikʼ. Chpan ri tiempo riʼ, kan xkowïr ri achbʼilanïk ri kʼo wä chqawäch». Ya Edit chqä ye kʼo utziläj taq rachiʼil pa congregación. Ryä komä precursora chik chqä kan nqä chwäch yerukʼwaj äl jalajöj qachʼalal chrachoch rchë nuyaʼ jun kiyaʼ o xa bʼa achkë na chik jun. Ryä nuʼij: «Rïn kan nnaʼ kiʼkʼuxlal taq yispan. Y rma nbʼän riʼ, kan kʼïy utzil wlon pä» (Heb. 13:1, 2).

17. ¿Achkë xqʼax chkiwäch Lucas chqä ri rixjayil?

¹⁷ Rkʼë jbʼaʼ kan rukʼulun chqë yeqakʼül apü qachʼalal chqachoch. Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik más ütz nqaʼän che rä? Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë Lucas chqä ri rixjayil. Ryeʼ kan rukʼulun wä chkë yekikʼül apü qachʼalal chkachoch. Yekiskʼij wä ri kiteʼ kitataʼ chkachoch, ri kichʼalal, ri kichiʼil ri kan junan rubʼanon kiwäch kikʼë chqä ri ukʼwäy bʼey rchë circuito y ri rixjayil. Ye kʼa Lucas nuʼij: «Xqʼalajin chqawäch chë xa xuʼ wä ri kan junan rubʼanon qawäch kikʼë najin yeqaskʼij chqachoch». Rma riʼ, ¿achkë xkiʼän ri jun kʼlaj qachʼalal riʼ?

18. ¿Achkë xkiyaʼ chkiwäch nkiʼän Lucas y ri rixjayil?

¹⁸ Lucas y ri rixjayil xqʼax chkiwäch achkë ntel chë tzij yaspan taq xkiquʼ rij re tzij reʼ ri xeruʼij qa Jesús: «We xa xuʼ yeʼiwajoʼ ri yixkajoʼ, ¿achkë utzil nuyaʼ qa riʼ chiwä?» (Mat. 5:45-47). Ryeʼ xqʼax chkiwäch chë nkʼatzin wä nkikʼän kinaʼoj chrij Jehová, ri nuyaʼ ri nkʼatzin chkë jontir. Rma riʼ, xkiyaʼ chkiwäch yekiskʼij ri qachʼalal ri majun bʼëy yekiskʼin ta chkachoch. Lucas nuʼij: «Komä jontir jaʼäl nqanaʼ taq yeʼapon ri qachʼalal qkʼë, rma kan nkikʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chqä yojkitoʼ rchë nkʼuqeʼ más qakʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios».

19. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë yoj rutzeqelbʼëy Jesús, chqä achkë qayaʼon chwäch qan nqaʼän?

¹⁹ Chpan re tjonïk reʼ xqatzʼët chë we rkʼë ronojel qan nqajoʼ wä qiʼ, riʼ xtuʼän chë junan xtuʼän qawäch pa congregación, rchë ma xkeqachaʼ ta ri qachʼalal chqä rchë xtqayaʼ chkë ri achkë kʼo qkʼë. Janina rejqalen chë nqesaj xa bʼa achkë itzel naʼoj kʼo pa qan chkij ri qachʼalal chqä chë yeqajoʼ rkʼë ronojel qan. We xtqaʼän riʼ, xtqanaʼ kiʼkʼuxlal chqä xtqakʼüt chë röj kantzij yoj rutzeqelbʼëy Jesús (Juan 13:17, 35).